Skip to main content

Full text of "Antropoloxía mariñeira"

See other formats


ANTROPOLOXÍA 
MARIÑEIRA 



Actas do Simposio Internacional de Antropoloxía 
In Memoriam Xosé Filgueira Valverde 



CONSELLO DA CULTURA GALEGA 



righted material 



ANTROPOLOXÍA MARIÑEIRA 



Copyrighted material 



righted material 



ANTROPOLOXÍ A MARIÑEIRA 

Actas do Simposio Internacional 
in memoriam Xosé Filgueira Valverde 

Pontevedra 
10-12 de xullo, 1997 

Presidente de Honra 
ANTONIO FRAGUAS FRAGUAS 

Coordinador 
FRANCISCO CALO LOURIDO 




CONSELLO 

DA CULTURA 

GALEGA 

Ponencia dt* Antropoloxía Cultural 
Santiago de Compostela. 1998 



Copyrighted material 



Simposio Internacional Antropoloxía Mariñeira (1997. Pontevedra) 

Antropoloxía Mariñeira: Actas do Simposio Internacional in memoriam 
Xosé Filgueira Valverde, Pontevedra, 10-12 de xullo de 1997 / [organizado pola] 
Ponencia de Antropoloxía Cultural ; coordinador, Francisco Calo Lourido. 
— Santiago de Compostela : Consello da Cultura Galega, 1998. — 361 p. ; 24 
cm 

D.L. C-1 .947-98. — ISBN 84-87172-37-7 

1. Antropoloxía cultural-Congresos e asembleas, I. Ponencia de Antropoloxía 

Cultural, org. II. Calo Lourido, Francisco, coord. 

39:061.3 



EDITA: 

© Consello da Cultura Galega 

ISBN: 84-87172-37-7 
D.L.: C- 1.947/98 

IMPRIME: 

Gráhcas ATV 



Copyrighted material 



ÍNDICE 



PRFSFNTACTÓN 

Antonio Fraguas Fraguas / Francisco Calo Lourido I I 



INAI.IGUR ACIÓN DO SIMPOSIO 

Antonio Fraguas Fraguas 1 3 



NOVO ACHFCtAMFNTO Á ORRA DF. 
DON XOSF Flí QIIFIRA VAI VI RDF: 
PONTF.VF.DR A F O MAR 

Xosé Vl.inii^l Cion/ále? Rehore.rio LS 

INDIVIDUALISMO FRONTE ÓS NOSOS, AFIRMACIÓN LOCAL 
CONTRA OS AI.IFOS F. DF.FF.NSA DO TF.RRrTORIO 

Francisco Cnlo í .oiirirlo 29. 

F.I. PAPFT. DF. 1.A FAMII TA FN 

I.A PORI.ACTÓN DF PFSCADORFS DF. CIIDll.LFRO 

Inan Oliver Sánchez Fernández 41 

OS PFSCADORFS COMO CRFADORFS DF 
COÑFCFMFNTO "FXPFRTO": 

O SEU PAPEL NO DESEÑO DE NOVAS POLÍTICAS PESQUEIRAS 

Anl(Miio ( larcía Allut 57 

IDFNTTDADFS DF GRTIPO Y DF CTJITTIRA 
F.N T OS MARTNFROS DF RAIIIRA DFT . 
NOROFSTF nF CtAÍ .ICTA 

Staffan MOrling & Xosefa Otero Patiño 77 



HISTOIRF. DFS CHAI.OIIPFS SARINIF.RFS 

DE DQIIARNENEZ dans i fiir contfxtf 
S ( )CI AL ET TECHN0-ÉC0 N ( ) MIQUE 

Rernard Cadoret Q1 



7 



MAR ENTERRADQ. MAR COMPARTIDO. MAR SEPARADO. 

DISTINTAS F O RMAS DE SER M ARINERO EN LAS BALEARES 

Alejandro Miquel Novajra 1 13 



I.A ANTROPOI.OfiTA DR I.A PF.SCA 
Y EL PROBLEMA DE LA fiESTIÓN 

íosé Pascnal Fernández L45 

A ESTRUTURA DAS "ARTES NOVAS" DA COSTA DE AVEIRO. 

AO LONfiO DA 2" MFTADF DO SFC. XVIII: 

MÁO-DE-OBRA, DIVISÁO DE TRABALHO, 

FORMAS DF PROPRIFDADF F DIVISÁO DO PRODIJTO 

Ines Aniorim 

A ARTF XÁVFfiA NA COSTA CF.NTRO F. NORTF. DR PORTlIfiAL: 
PROCESSOS DE ADAPTACÁO E MUDANCA 

Paulo Nunes Lopes e Helena Lopes 1 87 



ARRFDOR DO POI.BO. DO MAR Á MONTAÑA 

Xosé Antón Fidalgo Santamariña 195 



A PFSCA FI.IÍVIAI. NO BAIXO TÁMFfiA F DQURQ 

Teresa So eiro 231 

I.A DINÁMICA DF I.A VALORACIÓN 

Y I.A MARfilNAI .I7.ACIÓN SOCIAI.F.S 
DF.Í.A MIJIF.R CONSFRVFRA fiALI.F.fiA 

Kellie rhristine fiermond 253. 

I.OS RITOS PROPICIATORÍOS 

DF I OS PFSfi ADORFS fi Al I FfiOS 

Y DF. OTRAS COMI fNIDADFS F.IÍROPFAS 

Fernanrio Alnnso R oim :i- o 269 

DF.VOCIÓNS MARIÑFTRAS: 

DO CORPO SANTO Á VIRXF DO CARMF 

(lodio (ion/.íle? Pére/ 283 



8 



OS FXVOTOS DF TF.MA MARIÑFTRO FN fiAf iriA 

Xosé Fuentes Alende 115 

LENDA E POESÍA POPULAR NAS NOSAS RÍAS. 
NO NOSO MAR 

Antonio Fraguas Fraguas 335 



A MIISFAIIZACIÓN DO MIÍNDO DO MAR FN GAIiriA: 
APROXIMACIÓN Ó SFIJ PROCFSO 

Frnnrisco Fnriñ.i fínsto M9. 



9 



righted material 



PRESENTACIÓN 



É ben certo que o Consello da Cultura Galega non foi creado coa finalidade de 
organiz.arxuntanz.as nin simposios; pero si está explicitada estatutariamente a súa mi- 
sión de incitador de temas relevantes para a cullura galega e que, polas razóns que se- 
xa, non tiveron nin teñen a consideración debida. Que Galicia foi e é un pais cun im- 
portantísimo potencial humano e económico adicado ás actividades relacionadas co 
mundo do mar é innegable. Chegue con dicir -sen entrar agora nos aspectos do ma- 
risqueo ou acuicultura- que ocupa o primeiro lugar, en canto ó total de tonelaxe das 
embarcacións, de entre tódolos estados que conforman a U.E. (270.577 t fronte ás 
259.981 que ten Italia, a segunda na lista); pero, por coñecidas razóns, os investiga- 
dores, tanto historiadores como antropólogos, case sempre se mantiveron de costas a 
esta importantísima faceta da realidade galega. 

Cando un dos organizadores deste simposio redactou o prólogo á súa memoria 
de licenciatura, elaborada sobre un porto de mar e defendida en 1974, e máis tarde 
considerada obra pioneira dentro do estado español, fixo notar que, se ben ós antro- 
pólogos lles interesa o alleo á súa cultura, o chocante, case todos -el tamén- teñen un- 
ha querencia especial por estudia-lo máis inmediato. Se isto é asi, e a experiencia non 
ten trazas de negalo, non é de estrañar que, sendo naturais das cidades ou do rural 
campesiño a case totalidade dos grandes historiadores e antropólogos que ata hoxe 
produciu Galicia, a investigación do mundo mariñeiro estivera practicamente orfa de 
cultivadores. Istofoi o que motivou á Ponencia de Antropoloxia Cultural do Consello 
da Cultura Galega a organizar un simposio que servira de revulsivo á comunidade 
científica galega. 

Acordouse adicalo á memoria de D. Xosé Filgueira Valverde, Presidente que foi 
do Consello, fortemente vinculado ós membros da Ponencia noutras diferentes institu- 
cións e, sobre todo, con fondos lazos persoais, e investigador -tan esplendidamente bo 
como en tantos outros eidos da nosa cultura- que nos deixou traballos sobre os mare- 
antes da súa ben amada cidade. E aí, precisamente, en Pontevedra, a gran vila mari- 
ñeira de antano, situouse a celebración das xornadas, deixando un día para traballar 
na illa que vixia a bocana da súa ria, o baluarte de Ons. As datas do mesmo foron os 
dias 10-12 de xullo de 1997. Invitouse a especialistas de toda España, incluidas, como 
non podia ser menos, Baleares e Canarias, de Portugal, de Francia, dos EE.UU., de 
Suecia... Acudiron os que puideron, e xustificaron a súa ausencia os poucos imposibi- 
litados de facelo, facilitando mesmo nomes de colegas interesados en participar. E 
transcorreron os días ttraballando conxuntamente os especialistas e un público novel 
interesadisimo sobre case tódolos aspectos relacionados co mundo mariñeiro, desde 
unha análise da obra do profesor Filgueira ó estudio da familia, do traballo no mar. 



11 



Copyrighted material 



dos coñecementos empíricos, das crenzas, da relixiosidade, da arte popular, da muse- 
alización deste tipo de vida e cultura, da exposición etnográfica como punto de refe- 
rencia comparativo de comunidades afastadas, de prácticas de pesca xa desaparecidas 
aquí, pero aínda vivas -posiblemente por pouco tempo- nas costas portuguesas, ou do 
papel da muller nas fábricas de conserva ata a territorialidade nos esquemas mentais 
dos pescadores. 

0 noso desexo inicial de converter Pontevedra nun foro de debate e posta a pun- 
to das diferentes vías de penetración antropoióxica nos eidos do mar resultou compie- 
tamente satisfactorio; pero un simposio non remata ata que as actas, a transcrición do 
que nel se dixo, sae á luz e se pon a disposición de lodos. Isto sucede precisamente ago- 
ra, e facemos votos para que, unha vez na rúa, se esperten novas ansias e vocacións 
investigadoras que decidan marca-la derrota, seguindo o ronsel que aquí se trazou. 

Non podemos rematar sen deixar constancia do noso agradecemento ó Instituto 
de Bacharelato "Torrente Ballester" de Pontevedra pola desinteresada e total cesión 
das súas instalacións para a celebración das sesións de traballo. lgualmente debemos 
lembrar aqut' ó Museo de Pontevedra, do que D. Xosé foi alma mater, e onde, loxica- 
mente, se celebrou a sesión de clausura, acto que contou coa presencia do Excmo. Sr. 
Casares Mouriño, actual Presidente do Consello da Cultura Galega, a quen lle agra- 
decemos as súas verbas. () persoai do Conselio xogou un papel transcendental desde a 
preparación e desenvolvemento das actividades ata as correccións lingüísticas dos tex- 
tos, os cales, seguindo a praxe habitual desta Ponencia, aparecen na lingua orixinal po- 
la que optaron os diferentes autores. Para todos vaian, outra volta, as nosas gracias. 

Antonio Fraguas Fraguas. Presidente 
Francisco Calo Lourido. Coordinador 



12 



Copyrighted material 



INAUGURACIÓN DO SIMPOSIO 



Antonio Fraguas Fraguas 



DON XOSÉ FERNANDO FILÜUEIRA VALVERDE 



Imos faccr unha prcscntación dun ilustrc pontevedrés quc pasou día a día, pri- 
meiro aprendendo e logo ensinando, pero sempre traballando. Un rapaz moi intelixen- 
te, seu pai era ilustre médico e un grande humanista; el, fillo único, acompañaba a seu 
pai ós parladoiros dc moi sabios homcs. 

En silencio e sempre moi respectuoso con todos, atento ós dicires de homes tan 
ilustres como eran Caballero, catedrático e director do Instituto Xeral e Técnico de Pon- 
levedra, único en toda a provincia: Landín Tobío. ilustre avogado. director do Diario de 
Pontevedra e director da Escola Normal. Valioso parladoiro onde Xosé Fernando, sen- 
tado ó lado dc scu pai, cscoitaba c aprendía. Ansioso dc saber, de volta para a casa c na 
casa requiría algunha explicación a cousas das que no parladoiro se comentaran. E, con 
moito gusto, seu pai poñía en claro as dúbidas que lle expoñía. Por ser rapaz dunha me- 
moria extraordinaria foi almacenando saberes dos que dispuña en todo momento. 

No Instituto foi un alumno distinguido; eu coñecino cando vin estudiar por ofi- 
cial en terceiro ano; el, algo máis novo ca min, lcvaba diantcira; Filgueira xa estudiaba 
cuarto cando eu estaba en terceiro. 

Entrou na Universidade de Santiago no ano 1923 e alí. o 12 de outubro, un gru- 
po dc cscolantcs da Facultadc dc Filosofía c Lctras foron dc visita académica á Casa 
Grande de Ortoño, onde Rosalía pasou os dez primeiros anos da súa vida. Tal lem- 
branza, cargada de emoción, e tal data foi a sinalada para a fundación do Seminario de 
Estudos Galegos. Sen sabelo. un grupo de amigos do Instituto de Pontevedra fundámo- 
la Socicdade da Lingua. Coincidcncias dc ansias por traballar polas cousas dc Galicia. 
Ó chegar á facultade Sebastián González Garcta-Paz, o meu grande amigo, por indica- 
ción de D. Antonio Losada Diéguez fomos traballar ó Seminario, do que xa era presi- 
dente D. Salvador Cabeza de León. 

Xosé Fernando era o que máis traballaba, era o que facía as notas para a prensa, 
organizaba o intcrcambio. c preparou a publicación dc Arquivos, ondc sc inclúc o scu 
traballo sobre os maios. 

No ano 1933 fai, coma min, os Cursos de Selección en Madrid, e pouco despois 
opositou a cátedras e gañou a praza en Barcelona, de onde veu trasladado a Lugo e de 
Lugo para Pontevedra, cidade onde se xubilou. 



13 



Copyrighted material 



Por ningunha cousa quixo saír de Ponlevedra. negouse a ser catedrático de Lin- 
gua e Literatura Galegas na Universidade de Santiago. para vence-la negativa dixéron- 
lle que podía desempeña-los cargos que tiña en Pontevedra pero non o convenceron; 
respondeu, entre outras razóns, que había moito que facer cn Pontevedra. Aquí tiña o 
Instituto e o Museo, os dous centros de máis traballo. Preocupoulle sempre a cidade. só 
por iso lle agradou ser alcalde. Interesouse polo que podemos chama-los suplementos 
do Instituto: viaxes e coro; e no Museo polos proxectos como a obra magna de D. Cas- 
to vSampedro, que era preciso continuar, e D. Xosé Fernando foi ese discípulo que aca- 
bou revalorizando traballos e desenvolvendo proxectos de D. Casto. Lndexamais des- 
cansou. Filgueira. volvemos dicir, traballou noite e día; foi prosista e poeta, historiador 
e arqueólogo; escribiu e publicou miles de artigos, máis de medio millar de libros e fo- 
lletos, pronunciou tamén un milleiro de coníerencias, que tiveron lugar en tódalas re- 
xións españolas, en Portugal, Alemaña, Suíza, Italia, Francia e Inglaterra. e en Améri- 
ca en Venezuela, lugares que eu recordo. 

Foi nomeado Dr. Honoris Causa polas Universidades de Vigo e Santiago, asis- 
tiu a centros de congresos de tódalas preocupacións do Saber humano. tanto da terra 
coma do mar. D. Xosé Fernando Filgucira Valverde foi un dos grandes sabios que ti- 
vo Galicia. 

En lembranza e ó redor da súa personalidade comeza este Simposio de saberes 
mariñeiros, amparo de lembranzas de murmurios que cantan as ondas do mar. 



14 



Copyrighted material 



NOVO ACHEGAMENTO Á OBRA DE DON XOSÉ 
FILGUEIRA VALVERDE: PONTEVEDRA E O MAR 



Xosé Mamtel González Reboredo 
Ponencia de Antropoloxía Cultural do CCG 
Sección de Etnografía do Instituto de Estudios Galegos "P. Sarmiento" 

1. INTRODUCCIÓN 

A presencia de Galicia e de investigadores galegos nas grandes sínteses de An- 
tropoloxía feitas en Europa ou en América é realrnente microscópica ou nula. Isto non 
é de cstrañar se temos en conta que a antropoloxía española, na que se nos adoita cn- 
marcar sen apreciar matices. tampouco está intensamente representada nese tipo de 
obras. Como exemplo, entre outros. podemos tomar o Diccionario de Etnología y An- 
tropología dirixido por P. Bonté e M. Izard, publicado no orixinal francés en 1991 e tra- 
ducido ó español en 1996 1 . Un percorrido de urxencia polo mesmo permitiunos contar 
un total de 231 colaboradores, cunba abafante maioría dos franceses, o que resulta ló- 
xico pola procedencia da obra; pero, xunto con eles, tamén aparecen investigadores 
doutras nacionalidades e estados. Mentres Gran Bretaña está representada por 12 cola- 
boradores, Canadá por 1 1. EE.UU. por 10, Brasil por 4, Italia por 3, ou Bélxica, Portu- 
gal e Alemaña por 2, España figura cun único colaborador, xunto con países como Bur- 
kina Faso, Camerún. Suíza. Malasia ou a India. Escuálida representación que inmedia- 
tamente nos fai sospeitar que üalicia non só non figura con algún representante, senón 
que nin sequera é citada unha soa vez ó longo do texto. En definitiva, para calquera es- 
tudiante ou licenciado en Antropoloxía que, dentro ou fóra das nosas fronteiras. acuda 
a esta básica obra de consulta, Galicia non existe como lugar onde se desenvolva unha 
investigación antropolóxica de relevo. 

Podería argumentarse que o Diccionario mencionado é unha obra na que se ten- 
de a falar de grandes áreas culturais e xeográficas máis que de países concretos. De tó- 
dolos xeitos esa nula prescncia da nosa terra scgue a ser manifesta cando consultamos 
algunha obra de publicación reccnte na que sc aborda un tcma tan interesante para nós, 
e tan candente na Galicia actual e pasada, como a etnicidade e o nacionalismo. Efecti- 
vamente, o investigador T. H. Eriksen, un especialista noruegués de contrastada sol- 
vencia, autor dunha destacada obra sobre o asunto, non cita nin unha vez a Galicia no 
seu texto 2 . 



P. BONTÉ e M. IZARD (eds.): Diccionario ile Etnología v Antmpología. Madrid, Akal. 1976. 

Th. HYLLAND LRIKSEN: Eilmicity & Nationalism. London. Pluto Press; Colorado. Boulder. 1993. 



15 



Copyrighted material 



Máis fortuna poderá te-lo lector se aeocle a obras de síntese editadas en España. 
0 Diccionario histórico de la Antropología espaíwla, dirixido por C. Orliz García e L. 
A. Sánchcz Gómez e editado polo CSIC\ inclúe unha boa lista de etnógrafos e institu- 
cións da Galicia do s. XIX c primcira partc do XX. Pcro tamén aquí atopamos algun- 
has lagoas que son de lamentar nunha obra que pretende ser unha recompilación da an- 
tropoloxía hispana -entendida lato sensu- dende as súas orixes ata tempos recentes. É, 
por excmplo, mágoa quc non sc dcdicascn aquí unhas liñas, cando mcnos, á sociedadc 
"El Folklorc Gallego", fundada na Coruña en 1883, ou tamcn quc sc omitisc algún ct- 
nógrafo, como o noso benquerido D. Antonio Fraguas. 

Afastada da Universidade durante décadas, semella que a Antropoloxía en Gali- 
cia e feita por galegos (o mesmo que as súas irmás, o Folclore, a Etnografía e a Elno- 
loxía) non produciu nada dc cspecial relcvancia, ou os seus cultivadorcs non merecc- 
ron destacada atcnción por partc dos grandcs santuarios da fc antropolóxica. Mais, dc 
fronteiras para dentro, todos sabemos que, a partir especialmente do s. XIX, Galicia 
contou cunha manchea de investigadores nestes eidos, movidos as máis das veces po- 
lo amor á terra e polo entusiasmo quc por unha profcsionalidade ó servicio de institu- 
cións de ensino ou investigación. ¿Por que logo esta cativa prcsencia nos foros intcr- 
nacionais? ¿Será que os nosos etnógrafos, folcloristas e antropólogos non investigaron 
algo que merecese a pena? É posible que así sexa para aqueles que se moven en pará- 
metros teóricos ou técnicas de achegamento ó obxecto de estudio distantes dos que se 
manexaron na nosa terra. Tamén é posible que esta nosa "pequena tradición" carecese 
dunha axcitada difusión quc pcrmitisc dar a coñcccr dc mancira intcnsa os scus escri- 
tos máis alá das nosas fronteiras -lembro, con respecto a isto, que hai poucos anos, du- 
rante un Simposio dedicado a F. Bouza-Brey, unha investigadora non galega pregun- 
toume quén era "ese señor"-. Fose polo que fose, o certo é que nós temos hoxe unha 
dobre obriga moral c intclcctual. Por unha banda tcmos quc csforzarnos por cstudia-los 
antccedcntcs da nosa disciplina cn Galicia, tratando dc quc eses antcccdcntcs scxan co- 
ñecidos máis alá dc Pcdrafita, canto máis alá mellor (recorrcndo, mesmo, a intcntar cs- 
cribir en publicacións estranxeiras e nos idiomas máis usuais nelas) 4 ; por outra é pre- 
ciso construír cn Galicia unha investigación antropolóxica cada vcz máis rigorosa. fa- 
cendo as cousas nós scn que veñan facérnolas os dc fóra (ou algún dc aquí con 
mentalidade "foránea"), reclamando para iso a colaboración das autoridades na poten- 
ciación deste tipo de cstudios e esforzándonos por elaborar unha antropoloxía verda- 
deiramente "nosa", unha antropoloxía at home sen complexos nin mimetismos aplica- 
dos mecanicamente. 

As xa longas considcracións iniciais quc acabamos de faccr a xeito de insinua- 
ción perseguen un fin que cremos de interese neste simposio. É este o de chama-la aten- 
ción sobre unha desas figuras do noso pasado á que este encontro cstá dedicado, inten- 



* C. ORTIZ GARCÍA e L. A. SÁNCHEZ GÓMEZ (eds.): Dkxkmario histórko de la Antmpología e.s- 
pañoia. Madrid, CSIC, 1994. 

4 NestesentidosondedestacaralgunhaspropostasrecollidasenJ. R. I.I.OBF.RA: Im ideniidad de la An- 
tropolot>ia. Barcelona. Anagrania. 1990. p. 123-124. 



16 



Copyrighted material 



tando unha nova lectura da súa producción etnohistórica, bastante descoñecida noutras 
terras. Referímonos, por suposto, a don Xosé Filgueira Valverde. erudito de variados sa- 
beres e home que serviu á cultura galega ó longo dunha dilatada vida. Comezaremos o 
noso achegamento facendo unha scrie de consideracións xcrais sobrc a ctnografía galc- 
ga da primeira metade deste século, época de formación e consolidación de don Xosé, 
pasando logo a analizar algún dos seus escritos máis polo miúdo, 

2. A ESCOLA ETNOGRÁFICA GALEGA DA PRIMEIRA METADE 
DO SÉCULO XX 

Galicia coñeceu a eclosión dunha importante xeración de estudiosos a finais dos 
anos dez e eomezos dos vinte do presente século. Nacidos á vida intelectual nun mo- 
mento de definición do galeguismo da preguerra civil -que creou movementos como o 
das Irmandades da Fala, que aglutinou a varias figuras na chamada Xeración Nós e que, 
en definitiva, deu lugar a unha institución de grande importancia científica e cultural, o 
Seminario de Estttdos Galegos-, todos eles van ter unha concepción unüaria dos estu- 
dios que daquela sc chamaban de Etnografía ou de Folclore, reservando o termo Antro- 
poloxía para a Antropoloxía Física. Viccnte Risco, Fcrmín Bouza-Brcy, Xaquín Loren- 
zo Fernández, Xosé Ramón Fernández Oxea, A. Fraguas I'raguas, X. Filgueira Valver- 
de, os irmáns Carré Alvarellos e, algo máis tarde, X. Taboada Chivite son algúns nomes 
deste grupo que deben figurar na historia dos cstudios etnográficos ou etnohistóricos de 
Galicia. Dalgún cn particular e de todos en xeral ocupáronse diversos estudiosos en tcm- 
pos recentes, e nós mesmo temos estudiado a producción e conceptualizacións baralla- 
das por eles en varios traballos*. Pero non quero deixar de abordar de novo este asunto 

5 Entrc os divcrsos cscrilos dcdicados ó asunto dcstacámo-los scguinlcs: 

M. MANDIANES: "Folklore. Etnografía y Etnología en Galicia". En A. AGUIRRE (ed.): Historía de 
la Antmpologia española. Barcclona, Boixarcu, 1992. p. 57 c ss. 

X. RODRÍGUEZ CAMPOS: "La Etnografía clásica cn Galicia: idcas y proycctos". En VV.AA.: An- 
tmpohgta de los ptteblos Je España.. Madrid. Gredos. 1991. p. 99 e ss. 

"Cultura e experiencia humana na Antropoloxía romantica de Galicia". Actas do Sim- 

posio de Antmpoloxia "In memoríam Fermin Bouza Brey". Santiago, Consello da Cultura Galega. 1994. 
p. 41 c ss. 

X. M. VÁZQUEZ VARELA: "A Etnografía na obra de Fcrmín Bouza-Brey: un pasado con futuro". Ac- 
tas do Simposio de Antmpoloxia "In memoriam Fermín Bottza Brey ". Santiago. Consello da Cultura Ga- 
lcga. 1994. p. 49c ss. 

No que se refire ós nosos traballos sobre esta temática. son os que seguen: 

X. M. GONZÁLEZ REBOREDO: "Elementos de identidade nos historiadores e etnógrafos galegos da 
primcira mctadc do scculo XX". Actas do Simposio Intemacionat de Antmpoloxfa Ideiuidade e Territorio. 
Santiago. Consello da Cultura Galega. 1990. p. 215 e ss. 

"Xesús Taboada Chivite etnógrafo". Actas do Simposio de Antmpoloxía "Lindeims da 

galegitidade II". Santiago. Consello da Cultura Galega. 1993. p. 15 e ss. 

"Fermín Bouza-Brey. etnógrafo e folklorista". Actas do Simposio de Antropoloxía "In me- 

moríam Fermin Bouza Brey ". Santiago, Conscllo da Cultura Galcga 1994. p. 25 c ss. 

"Vicentc Risco e a Antropoloxía galega". Congreso Vicente Risco. Santiago, Xunta de Ga- 

licia, 1995, p. 235 e ss. 



17 



Copyrighted material 



de maneira sintética. acudindo para eomezar a verbas propias referidas a don Vicente 
Risco. extensibles ó noso homenaxeado e demais nomes antes citados: 

... él y los demás etnógrafos de su tiempo compartían creencias 
como la de que la Etnografía es no solamente un saber especíjico, si- 
no también una disciplina al senñcio de la reconstrución de pasado, 
por lo que el historicismo es cuestión recurrente en sus escritos y la 
historia conjetural una constante a la búsqueda de horizontes históri- 
co-culturales que justifiquen los datos manejados. Asumían todos -o 
casi todos—, ademús, un credo ideológico sustentado en el dogma de 
que Galicia es un pais con peculiaridades físicas y culturales bien de- 
ftnidas, distintivas, dentro de un marco más amplio de civilización eu- 
ropeo-occidental de orientación atlántica, a pesar de las imposiciones 
foráneas que alejaron a los gallegos de este su universo «natural». Es- 
taban, asimismo, injluidos por un idealismo romántico en las interpre- 
taciones generales, pero mezclado con un positivismo que les inclina- 
ba a clasificar los fenómenos culturales como «hechos» más o menos 
objetivabtes, comparables y aislables de su contexto, del mismo modo 
que ei qufmico puede aislar un elemento del complejo en que está in- 
clufdo naturalmente (el oxígeno del agua, por ejemplo). Desde el pun- 
to de vista de las técnicas de trabajo de campo, combinaron en desi- 
guales dosis, según la disponibilidad, la información escrita, el dato 
obtenido directamente y aquel otro dato procedente de informes de in- 
termediarios, como las respuestas a cuestionarios. Les interesaban mu- 
cho las "cosas " y solamente de manera secundaria los "procesos " o 
el contexto amplio y sincrónico en que aquéllas se incardinan, por lo 
que buscaban respuestas genéricas y no se recreaban (salvo en aspec- 
tos como la literatura oral porque ésta era para ellos un documento) 
copiando verbalizaciones nativas... Se preocupaban por la forma y la 
comparación deformas, y se sentfan atraidos por el dato más o menos 
insólito v original, o pretendidamente original. Estaban obsesionados 
por la pérdida de manifestaciones culturales del pueblo y trataban afa- 
nosamente de registrarlas antes de su desaparición. La cultura para 
ellos, en dejinitiva, aunque resida en la mente humana, se muestra en 
"objetos", en "cosas" (una cantiga, un refrán, un carro, una fiesta, un 



"A obra etnográfica de D. Xaquín Lorenzo Fernandez". Tecnoloxfa tradu ional: Dinwn- 

sión patrimoniut e valoración antmpolóxica. Actas do Simposio Internacional ln Memoriam Xaquín Lo- 
renzo. Santiago. Consello da Cultura Galega. 1996, p. 21 e ss. 

La constriux ión ilel texto etnogrójico a iravés de dos uutores. Santiago. Instituto P. Sar- 

micnto de Estudios Gallegos (CSIC). MCMXCVl. 

"Notas para una historia de la Antropología en Galicia". Actas del II Congreso de Hisio- 

ria de la Anlropologta Espuñota. Badaxoz, Asociación de Psicología de Extremadura. 1996. p. 707 e ss. 

18 



Copyrighted material 



santuario, una leyenda...), las euales son rejlejo de un sentimiento pe- 
culiar plural, pero con un número limitado de variantes que pueden ser 
tipificadas y clasificadas porque la unidad de las culturas particulares 
es premisa inevitable al admitir la existencia de un alma o "psique" 
colectiva y diferenciadora de los pueblos^. 

Os principios que acabamos de citar, moi vinculados a certas formas historicis- 
tas que presentou a Etnoloxía e o Folclore en Europa e na Península, presentan diver- 
sos matices segundo os autores. e mesmo segundo os estadios polos que pasa a súa pro- 
ducción. Mais, na maior parte da literatura etnográfica galega que vai de 1923 ata os 
anos sctenta -con prolongación ata o prcsente nalgún caso concreto-, moitos deles son 
unha constante omnipresente. A Etnografía, ou tamén o Folclore, é un saber subordi- 
nado á Historia. á reconstrucción dun pasado que, en boa parte. aínda pervive agacha- 
do na tradición oral. Resulta por iso evidente que os nosos etnógrafos se achegasen á 
tradición histórico-cultural ccntroeuropca e, pola contra, se mantivcran á marxe da na- 
ccnte Antropoloxía social cultivada escncialmente polos británicos, mais tamén con ini- 
ciadores e continuadores en Francia. Como temos indicado en máis dunha ocasión, o 
esforzo dos nosos etnógrafos eéntrase fundamentalmente en recompilar e reconstruír, 
non en cxplicar ou interpretar, aínda que poidamos admiti-la reconstrucción como un- 
ha forma de explicación. Con esta postura non resulta raro que Historia e Etnografía 
vaian da man en moitos traballos, que o achegamento histórico teña unha clara tintura 
"étnica ' e que o investigador tome documentos do pasado e testemuños etnográhcos do 
presente -ou do pasado-próximo vivo na mente dos máis vellos- para descubri-las sin- 
gularidades do noso pobo e as posibles relacións de afinidade xenética ou formal con 
outros pobos da nosa área de civilización. Se algún estudioso do desenvolvemento da 
Antropoloxía hispana afirma que este tipo de discurso, baseado na identidade, está moi 
alastado do discurso cientílico, máis , hai que entender esta crítica. ó noso xuízo, como 
unha crítica ás consecuencias que esta óptica pode traer consigo, é dicir, ás instrumen- 
talizacións que se poidan faccr dos datos prcsentados c da análisc dos mesmos, ou da 
súa presentación descritivista; pero non cremos acertado deducir disto que os nosos et- 
nógrafos careceron de rigor á hora de aplicar un método que. aínda tendo importantes 
deficiencias, non peca de moito menos "obxectivo'" ca outros dos desenvolvidos nou- 
tras correntes polos mesmos tempos. Pois, se acusamos ós nosos etnógrafos e historia- 
dores de manipuladores dos datos en función das súas crenzas particularistas, ¿non po- 
deriamos acusar tamén, por exemplo, á Antropoloxía británica de estar vinculada a un 
fenómeno tan extra-científico como é o colonialismo? 

Partindo do principio de que toda antropoloxía, ou etnografía, é en boa medida 
unha interpretación, ¿por que non admitir que esa interpretación pode xogar nun amplo 



6 X. M. GONZÁFFZ RFBORFDO: l.a construción del texto etnográfico..., op. cit, p. 2 1 . 

7 Sobre esta perspectiva ver, por exemplo. J. PRAT: "Historia. Fstudio introductorio". Fn VV.AA.: An- 
tropologta íle los pueblos de España. Madrid, Gredos, 1991. p. 13 e ss. 



19 



Copyrighted material 



abano de posibilidades que van dende a identidade ata o universalismo? Á fin e ó cabo, 
se os homes son por unha banda iguais e todos participan de elementos comúns (lin- 
guaxe. cultura, sociedade...), por outra non podcmos negar que as concrecións en que 
sc manifcsta csa unidadc son plurais c divcrsas (linguas difcrcntcs, estructuras sociais 
distintas, crenzas e valores contrapostos...). Dende esta perspectiva, tanto ten que o in- 
vestigador elabore un discurso identitario ou un discurso universalista. Os dous dan 
conta de aspectos tan fundamentais do home como son a unidade do xénero humano e 
a pluralidadc cn quc se manifesta. Estableccr pontcs entre unha c outra conccpción é la- 
bor non só recomendable. senón tamén necesario, fuxindo así de particularismos radi- 
cais; criticar certas maneiras de recompila-los datos de campo, de seleccionalos e de in- 
terpretalos tamén é algo positivo. Mais negar que dende a identidade se pode construír 
un discurso antropolóxico coherente, mesmo creativo, parece ser unha hipercrítica esa- 
xerada. Os galcgos aprendcmos dos etnógrafos/historiadores aquí citados unha cousa 
antropoloxicamente aceptable e non censurable culturalmente: deducimos o que era ser 
galegos polo que eles nos dixeron ou pola maneira que tiveron de interpreta-los trazos 
de cultura que estudiaron. A nosa tradición, neste sentido, non foi precisamente inven- 
tada. scnón rccomposta c readaptada a unha nova csfcra sociocultural. O mcsmo suce- 
dcu noutras terras pcninsularcs c curopcas, algunhas tan afastadas como Norucga, on- 
de tamén unha nacente burguesía comezou a mirar para o mundo rural, atopando nel as 
chaves dunha identidade emerxente*. 

Calquera pode aducir que esa pretendida identidade é un constructo baseado 
máis nos prcxuízos idcolóxicos quc nunha intciprctación scria dos fcitos. Á fin e ó ca- 
bo, sería moi doado atopar numerosísimos elementos en Galicia, en Cataluña. en Bre- 
taña, en Castela. en Noruega. etc. que non se diferencian dos presentes noutros pobos; 
mesmo sería posible atopai' dentro da propia Galicia fondas desemellanzas. Todo isto 
era sabido polos nosos ctnógrafos, pcro non é impcdimcnto para quc sc preguntascn por 
quc. a final dc contas, semprc hai un complcxo dc trazos culturais quc son vivcnciados 
globalmcnte como algo diferencial dc cada pobo, tanto para os scus compoñcntes co- 
mo para os alleos. Nun recente achegamento a Vicente Risco, debido a J. L. Varela. apa- 
rccc citada unha carta dcstc ilustrc ctnógrafo c pcnsador galcgo na quc sc fai cco da tc- 
01 ía dc quc o popular é semprc unha reproducción do claborado pola cultura supcrior 
(a "Gran Tradición" como diría Redfield); mais Risco en seguida matiza este principio 
xenérico da maneira seguinte: 

"... mientras Ortega, comentando el mismo hecho, decía que lo 
único verdaderamente popular, en materia de indumentaria, es el an- 
drajo. Pero el andrajo es universal, y el traje bávaro se distingue del 
gallego. El chambergo bávaro es del s. XVIII. el pucho de lá del XV 
y la montera posiblemente del XIV. Algo hay, pues, de diferente en lo 



H O exemplo de Noruega tomámolo da xa citada obra de T. H. F.RIKSEN: Ethniciix & Nalionalism, 
p. 101 e ss. 

20 



Copyrighted material 



popular. El esptritu popular no produce, sino que reprodttce. Ahora 
bien, produce algunas formas, otras las rechaza. ¿Por qué?" 9 . 

As verbas de don Vieente, que conducen no seu caso a un diferencialismo histo- 
ricista. son aplicables a tódolos ctnógrafos galcgos dos quc cstamos a falar, c tamcn a 
don Xosé Filgueira Valverdc. Como veremos a continuación. don Xosé, sen teoriza- 
cións previas, sen insistir en diferencialismos forzados, vai elaborar traballos que po- 
deriamos clasilicar na Etnohistoria e nos que debuxa un cadro de singularidade ponte- 
vedresa a partir de datos que, illadamente. poderían corresponder a calquera outra lo- 
calidade, mais en conxunto xeran unha visión de pontevedresismo e de galeguismo 
indiscutiblcs. 

3. PONTEVEDRA E O MAR 

O profcsor Filgucira dcixounos algún cscrito cn quc sc comporta como ctnógra- 
fo, no quc fai o quc podcriamos chamar "ctnografía tradicional" para distinguila da ct- 
nografía derivada da tan manida "observación participante". Un exemplo pode se-lo tra- 
ballo dedicado á festa dos Maios, publicado no ano 1927. Del ocupámonos noutras oca- 
sións c non imos insistir nos scus contidos por cstar cn grandc parte afastado da cultura 
mariñeira 10 . Falaremos polo miúdo dalgún no que Pontevedra e o mar son protagonis- 
tas destacados, e no que o pasado histórico ocupa un lugar central. 

No ano 1946 publica don Xosé o libro Archivo de Mareantes 1 '. Trátase funda- 
mentalmente dun inventario de toda a documentación referida ó vello gremio ponteve- 
drés dos marcantcs, quc sc gardaba e garda no Musco dc Pontcvcdra. Pcro o inventario 
documental vai precedido dun estudio introductorio que ocupa as primeiras 75 páxinas 
e que centrará o noso interese. 

Unha primeira cuestión a mencionar de maneira xeral é que don Xosé trata de 
evocarnos o que era o arrabalde da Moureira e o citado gremio pontevedrés en tempos 
pasados, valéndose principalmente de documentación de arquivo e de tradicións e res- 
tos materiais, pero tamén fai un esforzo para amosar que a vinculación de Pontevedra 
ó mai' non desapareceu de todo no presente século, malia a perda de capacidade por- 
tuaría por razóns naturais e culturais. Xa no primeiro capítulo, dedicado a "Pontevedra 



9 J. L. VARELA: "Sociedade e cultura xermanas en Risco". Congreso Vicente Risco. Santiago. Xunta de 
Galicia. 1995. p. 255 e ss. As frases en cursiva estaban en alemán na carta orixinal de Risco. mais nós in- 
cluímo-la traducción ó castelán que fai J. L. Varela para facilita-la comprensión do lector que non coñeza 
a lingua xcrmana. 

10 X. M. GONZÁLEZ REBOREDO: "Aehegamcnlo á obra ctnográlica dc D. Xosc Filgucira Valvcrdc". 
Acias do III Congreso de Historia da Ántropoloxía e Antrnpoloxía Aplicada, Santiago, Instituto de Estu- 
dios Galegos, 1997. Vol. 1, p. 19 e ss. Tamén se pode ver unha versión da nosa interpretación deste escri- 
to de don Xosé na nosa colaboración titulada "O home e o erudito" e publicada en: l'rirneim Nadal sen Fil- 
gueira. A Coruña, Hércules de Ediciones, 1996. 

1 1 J. FILGUEIRA VALVERDE: Archivo de Mareantes. Pontevedra. Museo de Pontevedra. MCMXLVI. 



21 



Copyrighted material 



y las riquezas del mar" (pp. 1-7), advírtenos que en 1904 aínda contaba a vila do Lérez 
"con treinta y siete xeitos,que producían unas noventa y dos mil quinientas pesetas 
anuales, en total; siete jábegas, con un producto de setenta mil; veinte chinchorros, con 
cincuenta mil, y seis uabuquetes, con cuarenta y cinco mil..." (p. 5). Esta presencia dos 
pontevedreses nas actividades pesqueiras seguía, segundo o autor, nos tempos en que 
redacta o traballo, por moito que a Moureira tivese xa daquela perdida boa parte da súa 
faciana mariñeira. 

Convén destacar que o profcsor Filgueira establece unha continuidade entre o pa- 
sado, que el primordialmente estudia, e o presente, nun documentado intento de amo- 
sar que a tradición non morreu tolalmente en Pontevedra. Esta mesma actitude pode- 
mos atopala noutra obra súa poslerior. El Corpus viejo de Pontevedra, publicada no ano 
1974 12 ; tamén aquí don Xosé trata de poñer de manifesto que o Corpus aínda conserva 
curiosas pegadas gremiais que lembran tempos pasados. Calquera lector destes traba- 
llos ten a impresión de que Pontevedra segue a manter, encistado aquí ou acolá, o tes- 
temuño de vellas tradicións. O feito, ó noso modo de ver. ten unha certa importancia e 
require. en consecuencia, unha explicación. ¿Por que ese afán implícito dc mirármonos 
no espello do pasado? 

Unha primeira explicación, a máis elemental. xorde do feito de que don Xosé se 
enmarca. como antes dixemos. nunha tradición historicista na que o pasado serve de so- 
porte e de explicación de cousas do presente. Un pasado que, para el e para os seus 
compañeiros de escola, non morre de todo para o home. como diría Fustel de Coulan- 
ges. Pero, afondado máis na mentalidade do noso persoeiro a pailir do conxunto da súa 
obra, podemos deducir facilmente que para el Galicia chegara en tempos idos a un equi- 
librio entre os distintos compoñentes sociais que permitiu o mantemento dunha esencia 
galega ó longo dos séculos. Non importa quc a dependencia política dos reis de Caste- 
la fora intensa; o que realmente lle importa é recalcar que os galegos, mesmo nesa si- 
tuación, souberon manter tradicións, constituír corporacións e chegar a unha situación 
de complementariedade entre os distintos grupos sociais. En resumo, para o profesor 
Filgueira Galicia conservou ata o século XIX un conglomerado sociocultural que favo- 
receu a pervivencia dunha personalidade específica. A chegada de novas ideas, proce- 
dentes dun "novo réxime" que se implanta paseniñamente dende esas datas, vai ir me- 
tendo no trasteiro ese mundo idealizado na súa mente, aínda que a tradición, resistente 
a desaparecer, sobreviva en íntimos recunchos da vida local pontevedresa. Xa o profe- 
sor X. R. Barreiro Fernández, que se ocupou recentemente da figura do noso homena- 
xeado, destacou que tanto el coma os demais compoñentes do "Seminario de Estudos 
Galegos" respondían ó seguinte compromiso intelectual: 

"Moi lonxe das taxonomías sociolóxicas que empezaban a circular por Europa no 
seu tempo, nun proceso de idealización simpliíican a diversidade social a través do con- 
cepto cultural da etnia. A etnia, ou pobo. é o suxeito depositario e xerador da específica 



12 J. FII.GUFIRA VALVFRDF: "F.l Corpus viejo de Pontevedra". /:/ Museo de Pantevedra. Pontevedra. 
Tomo XXIX ( 1974), p. 259 e ss. 

22 



Copyrighted material 



cultura galega. O pobo está formado por labregos e mariñeiros. artesáns e menestrais. 
cregos e fidalgos; e todos eles, aínda que con funcións e estados diferenciados, consti- 
túen unha unidade cultural solidamente integrada. Esta convivencia secular. de lensións 
minimizadas pola cohesión íntima da pertenza á propia cultura, é o que chamamos pax 
gallaica, modelo idealizado da sociedade galega que se mantén inalterable ata o século 
XIX" 13 . 

Estamos, sen dúbida, ante unha proposta romántica que dirixe as miradas á his- 
toria para atopar uns ideais que, se ben non se poden resucitar integramente no presen- 
te, poden servir para consolidar unha identidade galega — ou pontevedresa neste caso- 
baseada nese mundo ido. Esa sensación de equilibrio ideal maniféstase, na nosa opi- 
nión. mesmo nas descricións que nos fai da cidade de Ponlevedra e do barrio mariñeiro 
da Moureira no capítulo segundo, titulado "La Moureira, arrabal marinero de Ponteve- 
dra'* (pp. 9-13). Aquí distinguc. primeiramente, os dous grandes sectores en que se di- 
vidía a vella Pontevedra: "el núcleo eclesiástico y mercantil, de murallas adentro; la «vi- 
lla» itineraria y el Arrabal, por antonomasia, la «Moureira» de los pescadores" (p. 9). 
Mais non atopamos na lectura de todo este capítulo, nin nos outros, nada importante que 
nos fale de antagonismos insalvables, de "loitas de clase" ou conflictos tan habituais 
noutros historiadores e mesmo antropólogos. Despois dc nos dar unha cohcrcnte intcr- 
pretación elimolóxica do topónimo Moureira. que relaciona co latín «muria». compo- 
ñente de «sale muria», é dicir, salmoira (moi vinculada á conservación do peixe), don 
Xosé emprende a tarefa de debuxar un fermoso cadro de como eran a vila e o arrabal- 
de antano. A dicotomía abaixo/arriba é utilizada topograíicamente. pero tamén retorica- 
mente, para delimitar ámbolos compoñentes do conxunto urbano da maneira seguinte: 

"En lo alto, dominando y protegiendo el Arrabal, la iglesia de 
Santa María, y los palacios arzobispales, sobre un otero, donde en la 
época romana había estado el foro y donde radicaban las torres mayo- 
res de la muralla... Abajo, los hogares marineros, cuyas ventanas se 
abrían sobrc el mar, tendían, aguas adentro. los tcntáculos dc sus peira- 
os, con escalera central y alas laterales para la descarga. Cada uno de 
estos muelles caseros, familiares, era sede de una de aquellas comuni- 
dadcs de trabajo que fueron los cercos. El «ccrco» llevaba muchas ve- 
ces el nombre del «peirao» donde se constituía..." (p. I I). 

Como se pode apreciar lendo o conxunto do escrito, non hai na descrición, da que 
demos unha pequena mostra, cousa que apunte cara a enfrontamentos graves, que faga 
pensar que entre ese "arriba" vilego, eclesiástico e señorial, e ese "abaixo" mariñeiro e 
gremial exista tensión que chegue máis alá dalgunhas rifas xudiciais ou enfrontamentos 



13 X. R. BARRF.IRO FFRNÁNDFZ: "Historiador de Galicia". Fn Primeim Nadal sen Filgueira. A Co- 
ruña. Hércules de Ediciones. 1996, p. 31. 



23 



Copyrighted material 



por cuestións de prevalecencia e protocolo. Estamos ante un deseño consciente desa ci- 
tada pax galaica na súa versión de pax pontevedresa. reforzada por unha plurisecular 
delimitación de espacios e competencias: no Arrabalde só podían vivi-los que do mar sc 
sustentaban, corno indican as Ordenanzas de 1557, citadas por don Xosé. El mesmo 
completa esta descrición intriducíndose no texto ó final do capítulo para confirmar esa 
visión da que estamos falando. Velaquí as súas significativas palabas: 

"Tal fue el barrio pescador de Pontevedra. cuyos rnoradores, vi- 
viendo la cristiana y equitativa economía comunal dc los ccrcos, des- 
conocieron tanto la opulencia como la pobreza, y prefirieron, con arro- 
gancia marinera, mejor que vivir ostentosamente, empeñarse en la obra 
colectiva de una colosal iglesia" (p. 13). 

Trala descrición dos espacios físicos ocupados polo Arrabalde, segue o estudio 
cun capílulo III. titulado "Los orígenes del Arrabal y la formación del gremio" (p. 15- 
23), no que atopamos en plena acción o método historicista para buscar en tempos re- 
motos as orixes do barrio e dos mareantes. Seguindo unha moda moi acorde coa esco- 
la en que don Xosé se enmarca, mergulla o autor no pasado afastado, detectando restos 
arqueolóxicos galaico-romanos e mesmo alusións das fontes clásicas que permiten ase- 
gurar "... la existencia de una población protohistórica que adquirió amplio desarrollo 
en la época romana..." (p. 16). Tamén acode ós restos do que el chama "mitoloxía po- 
pular", é dicir. á tradición oral pontcvedresa, que conscrva catro destes mitos ós que el 
presta atención: O «Urco», «As tres irmás», as «Lavandeiras» e o «Teucro». Non po- 
demos facer un comentario polo miúdo do que o noso autor di destas lendas locais. Pe- 
ro si procede insistir en que esta fusión do pasado arqueolóxico co prescntc etnográfi- 
co é unha práctica moi común na etnografía historicista, que acepta as tradicións do pre- 
sente como ecos ou supervivencias doutros tempos, como documentos que persisten na 
memoria colectiva. O feito de que o cetro levado polo Vigairo dos mareantes se chame 
"O Tcucro" e que se conserve a tradición de quc Pontevcdra foi fundada por cste heroe 
clásico non é, para o profesor Filgueira, máis que unha substitución a partir do Rena- 
cemento dunha máis vella crenza que tiña a súa orixe no culto a Hércules, quen está re- 
presentado precisamente no citado cetro dos mareantes. Como bo practicante do méto- 
do de investigación baseado na posibilidade de distinguir diversos estratos temporais 
mediante a combinaeión de testemuños arqueolóxicos, históricos e folclóricos, preten- 
de confirmar que na tradición local pervive. trastornada polo tempo, unha moi vella di- 
vindade pagá. Calquera que lea os escritos dos etnógrafos e historiadores do Seminario 
de Estudios üalegos sabe perfectamente que esta práctica era común e usual, o mesmo 
que sucedeu cos antropólogos e etnólogos europeos de finais do século XIX e comezos 
do presente (lembremos como exemplo que tamén Frazer combinou datos prehistóri- 
cos, da Antigüidade, da etnografía exótica e da tradición oral europea para construí-la 
súa teoría sobre a evolución das crenzas e a supervivencia de moitas delas; lembremos 
tamén que os etnólogos xermanos trataron, pola súa banda, de compaxinar presentc et- 
nográfico con pasado para reconstruí-los distintos niveis ou "círculos" de cultura). 



24 



Copyrighted material 



De tódolos xeitos, don Xosé é consciente. e así o manifesta. de que todas eslas 
vellas e fragmentarias pervivencias non xustiíican a aparición dunha organización gre- 
mial que, en sentido estricto, non se pode documentar nin en Pontevedra nin noutra par- 
te ata a Idade Media. Unha cousa sería, polo tanto, o xurdimento dunha entidade de po- 
hoación máis ou menos vinculada co mar e outra a constitución dun gremio de xentes 
do mar. A presencia deste último só se pode datar mediante a documentación dispoñi- 
hle, da quc se nos dá unha serie de referencias que arrincan do ano 1 169, cando o mo- 
narca Fernando II concede Fuero a Pontevedra, e que se van consolidando a partir do 
século XIII. Para el é pouco prohahle que o gremio de mareantes derive dunha "soda- 
litas" romana. como insinuara D. Casto Sampedro, inclinándose por unha orixe medie- 
val, aínda que contemple tamén a posibilidade de que existise unha organización pre- 
gremial que xustificaría a aparición posterior do poderoso "Gremio de Mareantes". 

+. * * 

Establecido o marco físico no que vivían os mareantes pontevedreses. e fixadas 
as máis remotas orixes da vila e do gremio, completa don Xosé o seu percorrido histó- 
rico con tres capítulos titulados "El gremio como Cofradía religiosa: la advocación del 
Corpo Santo. la iglesia de Santa María y las solemnidades del Corpus" (pp. 25-39), "El 
"Fuero' de los mareantes de Pontevedra" (pp. 41-46) e, por último, "El Gremio y su or- 
ganización" (pp. 47-59). Sustentado o cscrito a partir de aquí nunha máis ou menos 
abundante documentación, o conxunto dos tres capítulos pretende dar unha visión de- 
tallada da vertente relixiosa dos mariñeiros de Ponlevedra, dos seus dereitos e prerro- 
gativas específicas e tamén do seu funcionamento interno. En toda esta parte do escri- 
to atopamos, nembargantes, algunhas cuestións que témo-la intención de comentar bre- 
vemente. 

No primeiro deles fálanos de tres confrarías gremiais (amais doutras de devo- 
ción) que constituíron os mariñeiros da vila do Lérez, a do Corpo Santo, a máis im- 
portante e controlada polos armadores do cerco; a de San Miguel, constituída polo me- 
nos dende o s. XV c quc agrupaba ós pescadorcs do xcito; c a dc San Xoán, formada 
polos calafates e carpinteiros de ribeira. Das tres a máis destacada. a que podemos con- 
siderar como consubstancial co Gremio, era a do Corpo Santo. Seguidamente don Xo- 
sé ocúpase de clarexar quen era o patrón desta confraría e por que se Irata de Pedro 
González Telmo ou, sinxelamente, Pedro Telmo. Aludindo de paso a que xa na paga- 
nía os fogos fatuos eran vistos polos navegantes como indicio de boa ou mala sorte na 
singradura, sinala a continuación que na Idadc Mcdia se descnvolveu un importante 
culto arredor dos corpos incorruptos. Precisamente isto sucedeu despois de 1246 co 
corpo do frade dominicano Pedro González, quen en vida foi un dos mais famosos pre- 
dicadores da súa orde, con sona de milagreiro en relación co lume e coas tempestades. 
Invocado nas treboadas polos mariñeiros e asociado ó "fogo de Sant Elmo" que apare- 
cta nos mastros das embarcacións, pasou o seu nome por unha evolución que, segundo 
o profesor Filgueira, sería a seguinte: 1- "Corpo Santo de Fray Pedro González*'. 2- 
"Fogo do Corpo Santo dc Fr. Pcdro González" e 3- "Fogo do Corpo santo dc Fray Pc- 
dro González Telmo", ou, simplificado. "San Pedro Telmo". Converteuse así este fra- 
de en padrón de moitas confrarías de mareantes de Galicia ata que, tras substitucións 



25 



Copyrighted material 



locais, os nosos mariñeiros optaron paseniñamente pola devoción á Virxe do Carme nos 
dous últimos séculos. 

0 asunto de San Pedro Telmo, unha impecable deducción historicista, vai acom- 
pañado neste capítulo da enumeración de prácticas devocionais que eran obrigadas pa- 
ra os mareantcs pontevedrcses, e tamén da construcción da igrexa de Santa María, im- 
portante obra do século XVI que foi súa grande empresa colectiva. Santa María, efec- 
tivamente, chegou a ser un referente simbólico fundamcntal para as mariñeirías locais, 
e por extensión para toda a vila. A súa construcción e o seu uso cotián por parte dos ma- 
riñeiros é unha boa mostra de como as comunidades humanas están necesitadas de con- 
tar con referentes simbólicos que conformen e sancionen "ad intra" a unidade ideal pro- 
clamada. pero que tamén sirvan como sinais ""ad extra" da identidade do grupo, unha 
unidade que o texto do profesor Filgueira parece confirmar, malia a presencia de máis 
dunha confraría no seo da grande familia mariñeira pontevedresa, algo que faría sos- 
peitar que ese ideal de unidade non sempre se logrou plenamente no plano simbólico, 
e posiblemente tampouco no real. A visión do noso investigador, dominada por ese 
principio de debuxai" unha sociedade sen quebras importantes, segundo antes indica- 
mos, non é propicia para descubrir detrás destes indicios de disonancia o soporte para 
un ensaio sobre o conflicto social. Para el os mareantes pontevedreses formaban un to- 
do unido ó resto do corpo social por unha oculta lei "étnica" de complementariedadc 
harmónica. A dialéctica do conflicto ten pouca cabida na concepción filgueiriana da his- 
toria e dos pobos. Facemos esta afirmación sen dar ás nosas verbas unha dimensión de 
crítica fonda do seu método; a visión idflica das sociedades ou comunidades foi practi- 
cada tamén no campo da Antropoloxía por eminentes investigadores da primeira meta- 
de do noso século, especialmente aqueles que, baseándose nunha óptica funcionalista, 
nos pintaron os grupos humanos que estudiaban como conxuntos perf'ectamente encai- 
xados, sen fendas internas. Fsta é, por exemplo, a tan coñecida visión dos trobriande- 
ses por parte de Malinowski, ou a máis recente e próxima a nós da cultura andaluza de 
Pitt-Rivers. por citar dous exemplos sobranceiros. O que sucede é que as razóns que le- 
van a estes antropólogos a construír un modelo idealizado das comunidades estudiadas 
non son as mesmas que guían a don Xosé. Eles son observadores dos homes dende a 
distancia cultural e afectiva, por moito que practicasen a "observación participante". 
Don Xosé foi, pola contra, un historiador e etnógrafo at home, que aspiraba a poñer 
diante dos galegos e pontevedreses un modelo do pasado para que lles servise de refe- 
rente de identidade e de moral. 

O segundo destes tres capítulos, dedicado ó «Fuero» dos mareantes. recolle di- 
versos privilexios que actuan como tal fuero á falta de texto específico do mesmo. Mo- 
narcas, arcebispos-señores, dereitos con relación ó rexemento da vila e diversas fran- 
quías e privilexios consuctudinarios configúranse, segundo a presentación de don Xo- 
sé, como factores dun corpus legal que manifesta a importancia da corporación dos 
mareantes e dos seus cabezaleiros, denominados vigairo.s, que tiñan o tratamento de 
"Muy Magníficos" ou de "Muy Honrados Scñores". De tódolos xeitos, consciente quc 
todo este conxunto legal é xa cousa do pasado, pero mantendo o seu principio de que 
existiu unha vella e ideal pa.x pontevedresa da que poden quedar cativas reminiscencias, 



26 



Copyrighted material 



remata este apartado cun parágrafo que podemos considerar como un canto saudoso 
duns tempos idos. Dí así o noso profesor: 

"Y hoy sólo queda de todo el «Fuero de Mareantcs» aquel vieje- 
cito que, cada año, ante la custodia del Corpus. empuña el cetro de Hér- 
cules-Teucro, y esos otros seis que llevan, en compás de bogada. las va- 
ras de un desteñido palio barroco"(p. 46). 

Como se pode apreciar, don Xosé xoga aquí con recursos retóricos para xerar no 
lector un sentimento de saudade do pasado. Expresións afectuosas como "viejecito", 
que coa sua idade avanzada é unha sorte de imaxe metafórica vivente doutros tempos, 
ou a lembranza da actividade mariñeira na expresión "compás de bogada", ou tamén o 
"desteñido" palio barroco son outros tantos medios expresivos para xerar no noso áni- 
mo unha empatía para un período fondamente idealizado polo investigador-creador Fil- 
gueira Valverde. 

Finalmente, e antes de enüar nunha descrición da documentación conservada, o 
noso autor dedica o terceiro dos capítulos antes citados á organización interna do gre- 
mio. ürdenanzas da actividade pesqueira, dereitos e sistema de elección dos « Vigairos» 
e outros cargos gremiais. concordias con outros portos ou a representación dos mare- 
antes no Rexemento da vila son prescntados como unha mostra máis da importancia dos 
homes de mar na vila de Pontevedra, reforzando a impresión de coherencia social e cul- 
tural que xa se viña consolidando nos capítulos anteriores. 

* * * 

Centrámo-las páxinas que anteceden na descrición-comentario dun escrito do 
profesor Filgueira no que se nos amosa como un investigador minucioso, atento ó que 
nos di a documentación conservada, pero tamén como un autor creativo, que constrúe 
unha imaxe específica e persoal do pasado pontevedrés. O seu texto non ten un carác- 
ter de mcra enumeración de res gesfae, senón que entraría máis bcn dcntro dunha his- 
toria interpretativa con proxección e futuro; o seu obxectivo último é crear unha con- 
ciencia moral do pasado para reafirmar unha identidade pontevedresa e galega baseada 
na historia. Nun xa citado escrito noso anterior descubrimos esta rnesma actitude no seu 
traballo El Corpus viejo de Pontevedra. Pero tamén está presente noutros artigos, al- 
gúns de carácter divulgador. como o titulado "As touradas do mar", incluído nunha re- 
compilación de escritos diversos seus no ano I979 14 . Fálanos aquí das "corridas de 
arroaces", populares en Pontevedra ata ben entrado o século XIX e consistentes en cer- 
car a esta especie de golfiño no fondo da ría, cabo da Moureira, para proceder a unha 
peculiar corrida na que, dende chalanas ou botes, os mariñeiros e vilegos xogaban e ar- 
poaban a estes cetáceos. Unha vez máis, as súas verbas son evocación dun pasado vis- 
to a través dun espello para o que o autor mira con agarimo, non só no quc se refire ás 



14 J. FII.GUFIRA VALVFRDF: " As touradas do mar". En Adral. Sada (A Coruña», Ediciós do Castro, 
1979. p. 152 e ss. 



27 



Copyrighted material 



corridas en si mesmas, senón á tradición conservada en moilas casas de Pontevedra de 
evocar un popular poema debido a José Benito Amado -"a poesía pontevedresa máis 
famosa de todo o século XIX". segundo el nos di-, no que, entre outras cousas, se fala 
destes famosos e, á vez, desventurados arroaces. 

4. REMATE 

Quedan aínda moitos outros escritos do profesor Filgueira Valvcrde que merece- 
rían comentario polo miúdo. Mais o tempo e o espacio para esta achega están xa esgo- 
tados. Os exemplos aducidos e as consideracións iniciais que realizamos son unha boa 
mostra da concepción que tiña o noso querido don Xosé Filgueira, e tamén os seus com- 
pañeiros de xeración, do que debía se-la Historia ou a Antropoloxía. Estas disciplinas 
son concibidas, dende a súa perspcctiva. como ferramentas de utilidade para que os ho- 
mes do presente recompoñan a súa conciencia identitario-moral mediante a mirada no 
espello do pasado. Insistiremos aquí en que esta maneira de facer Historia/Antropolo- 
xía ten unha nada desprezable carga de creatividade do aulor. Malia presentarnos nu- 
merosos datos documentais que achcgan "obxectividade" ó discurso, o que prcdomina 
como pano dc fondo é unha intcrpretación propia do pasado na quc o investigador-au- 
tor-creador se fai presente con claridade. Non é isto algo que nos deba estrañar, pois xa 
os grandes capitostes da chamada antropoloxía posmoderna teñen insistido reiterada- 
mentc nesta dimensión creativo-intcrpretativa do investigador 15 . E esta capacidadc dc 
reintcrprcta-lo pasado é algo que tcmos que agradeccr a don Xosé Filgueira (indcpcn- 
dentemente de que se comparta ou non a súa óptica), investigador e home de cultura 
que deixou un intenso traballo feito para ben de Galicia e da súa querida Pontevedra. 

En discursos como o que acabo de presentar resulta case obrigado rematai' cun 
cloxio do personaxe homenaxeado. Outros participantes nestc simposio falarán moito e 
ben dcl. Eu, pola miña banda, voume limitar a repetir aquí o dito noutro lugar a xcito 
de dcspedida. Don Xosé publicou alá polos anos vinte un relato breve en prosa titulado 
O vigairo, centrado precisamente na figura que presidía o gremio de mareantes ponte- 
vedrés. Inclúc o noso persoeiro nesta obra creativa un parágrafo que nós pensamos no 
seu día que era tamén aplicable a el, pois foi un auténtico Vigairo da nosa cultura, res- 
pectado por todos e posuído dunha autoridade posiblemente criticable, mais sempre in- 
discutihle. Isto decía don Xosé do Vigairo e, a xeito de plaxio amistoso, nós aplicámo- 
lo á súa persoa: 

"Non lle preguntedes quen é a ninguén na vila, que se moufará 
de vós. pois o Vigairo é coñecido, de ricos e probes, nos dous alcipres- 
tazgos de Morrazo e Salnés que molla a ría" K \ 



13 Baste, como exemplo. lembra-lo tan difundido libro de C. GEERTZ: El antmpótogo como autor. Bar- 
celona, Paidós. 1989. 

"' [nclQÜnos este parágrafo por primeira vez na nosa colaboración en Prímeiro Naüal sen Mgueira, ci- 
tada na nota 9. 

28 



Copyrighted material 



INDIVIDUALISMO FRONTE ÓS NOSOS, 
AFIRMACIÓN LOCAL CONTRA OS ALLEOS 
E DEFENSA DO TERRITORIO 



Francisco Calo Lourido 
Ponencia Je Antropoloxfa Cultural 
do Consello da Cultura Galega 

O único modo que o home ten de estar no mundo é dialecticamente. Sempre hai 
un eu e un outro, un nosoutros e un vosoutros. Non vou entrar nesta comunicación na 
relación, semprc conflictiva, entre os homes de mar c os labrcgos, cntrc o mariñciro c 
"o que pisa onde pisa o boi". o que "troca cunca de leite por cunca de aceite", o que 
"non dá puntada sen nó", o que se presupón que "ten sempre millo no hórreo" ou "fo- 
rra agachada", o quc, cn vcrsión portugucsa da Póvoa dc Varzim, non é máis quc "pci- 
xe de coiro" (Cf. CALO, 1978 e GRACA, 1932). Do que me vou ocupar agora é de dar 
unhas cantas pinceladas sobre as tensas relacións laborais intracomunitarias para nun- 
ha segunda parte, sumados, pero non esquecidos, os intereses individuais dunha pobo- 
ación, tratar da defensa colectiva, da afirmación como pobo, ou mellor como pragmáti- 
ca comunidade de intereses, fronte ós doutras poboacións, pola súa vez estructuradas 
cunha dialéctica idéntica. 

Vou evitar intencionadamente traer a aquí, como vén sendo habitual neste tipo de 
traballos, unha batería de publicacións (e estando en inglés mellor) que veñan avalar ou 
contrastar en resaltc o que eu vou dicir. Hai algunhas cuestións que coido que non rc- 
sisten nin unha cativa discusión. Cando, cn arqucoloxía, se escava un castro do s. I d. 
C, de época augusta, os achados e resultados son previsibles; cando se estudia unha co- 
munidade de pescadores. os resultados. a priori, serán tamén semellantes ós de tódalas 
demais da mcsma época c quc contcn cunha tecnoloxía semcllante. Penso, por consc- 
guintc, que, tanto nun caso coma no outro, o que pode ter interese é facer traballos teó- 
ricos. procurar discrepancias ou cartografar similitudes (o que será o máis probable). É 
evidente, despois do enunciado, que non penso descubrir cousas estrañas e disonantes, 
scnón simplcmente engadir uns datos máis, ccntrados nunhas comunidadcs espccíficas, 
a todo o publicado, e. en moitos casos. moi ben, pero, igual que agora, repetitivamente. 

Despois de todo canto temos feito de traballo de campo e de todo canto temos li- 
do sobre comunidades de pescadores dos máis variados países, non nos queda a menor 
dúbida de que os mariñeiros son necesariamente individualistas. A literatura antropoló- 
xica ocupouse frecuentemente dos traballos comunitarios no mundo rural e, en ocasións, 
a impresión que sacamos, se tratamos de facer comparacións ou extrapolacións, é que 
hai que dar por feito que os homes de mar son, non só solidarios, senón mesmo de ten- 
dencia cooperativista. Concordamos, tan só como regra xeral, no primeiro. no da soli- 
daricdadc, pero discrcpamos casc absolutamente no segundo; o cooperativismo só apa- 
rece nos mariñeiros cando se trata de defender intereses comunitarios fronte ós doutros 



29 



Copyrighted material 



portos. Dito doutro xeito, cando se trata de defende-lo que se considera o territorio de 
explotación en propiedade. 

O individualismo do mariñeiro vén inducido e fomentado xa desde o propio 
berce, e para demostrar isto chega con considerar unha pequena batería de datos. Ve- 
xamos. 

Titulei un capítulo dun libro meu como "Un pouco de terra e un moito de mar'* 
(CALO, 1996). Dentro dese pouco de terra cstá a cativeza da casa mariñeira. Sen en- 
trar aquí en detalles, direi que era bastante habitual que estas casas conslaran dunha co- 
ciña traseira e un cuarto dianteiro onde se gardaban aparellos, outro cuarto que servía 
de habitación ó matrimonio e, como moito, dous máis, un para tódolos fillos varóns e 
outro para as ncnas. Nalgún lugar escribín que, cando os mociños chegaban a certa ida- 
de. deixaban pola noite a casa para ir dormir ó barco en que xa traballaban como "ra- 
paces". Se, por unha banda, había unha saturación de persoas nun espacio reducido, 
por outra xa moi cedo ían deixando sitio para dormir mesmo en barco alleo. Agrávase 
esta situación pola necesidade que as familias tiñan de medrar. de ter moitos fillos va- 
róns, pois "eran quiñóns que entraban na casa". É evidente que todo isto os ía deslei- 
gando do núcleo famillar. 

No mundo labrego sempre hai que distinguir entre os que tiñan casa e tcrras e os 
caseteiros, bodegueiros. cabaneiros, etc. é dicir, os que non tiñan nada. Estes últimos 
eran os primeiros que emigraban, cando as circunstancias incitaban a isto, por non ter 
nada que os amarrase ó lugar. "A casa precisa de terra para enraizar os ocupantes'" (AL- 
MEIDA. 1986: 122-123). Unha casa labrega podc funcionarcunhafamiliaextensaden- 
tro, en relación directa á terra que teña, mentres que unha easa mariñeira é algo com- 
pletamente difcrente. Cando Lisón dicía que se prefería desface-Ia familia antcs quc 
desface-la casa non se estaba a referir precisamente a unha casa mariñeira (Cf. LISON, 
1973: 117). 

Se no Porto do Son se quere facer referencia a un labrego, o habitual é dicir: 
"Vén sendo da casa dos...", mentres que, ó falar dun mariñeiro, sempre se suprime a pa- 
labra casa. Hai clara conciencia de que non significa o mesmo. A casa mariñeira é ex- 
clusivamente un lugar físico. unha construcción. mentres que a labrega ten unha serie 
de connotacións moito máis complexas que non é do caso tratar aquí. 

A familia mariñeira é tradicionalmente nuclear e, sempre que é posible, neolo- 
cal: "O casado casa quere". Nin o pai nin o sogro teñen capacidade de aglutinar debai- 
xo nin ó redor deles unha familia extensa, pois as casas eran minúsculas e os bens es- 
casos. O habitual cra que o mariñeiro non tivcra máis medios dc producción que unha 
ou dúas liñas para pescar. El traballaba en barco alleo e percibía a cambio o seu quiñón. 
Os fillos, conforme ían chegando a unha certa idade, máis elevada segundo nos ache- 
gamos a hoxe, empezaban a ir ó mar en diferentes barcos; tiñan que ter tamén unha li- 
ña e. conseguintemente, xa posuían. para se manter, tanto coma o pai. Se eran mellores 
pescadores ca el, logo se sabía; se o barco no que andaban tiña mellor patrón, tripula- 
ción ou sorte, pcscaban máis e cobraban á semana, o día de "face-las contas'*. unha can- 
tidade superior a dos scus proxenitores; cantidade que, coma el, entregaban integra- 
mente á nai, pero iso é outra historia. Unha boa estratexia era te-los íillos distribuídos 
en diferentes barcos para compensar vicisitudes ou golpes de fortuna. 

30 



Copyrighted material 



Evidentemente, en eanto un fillo easa, independízase, e a familia nuelear base 
perde un quiñón. Nada disto varía no easo de que o pai sexa o patrón-armador, o dono 
do barco e dos aparellos, pois aínda así conviña, pola mesma estratexia anterior de pre- 
ver e cubrir riscos, ter os fillos espallados en diferentes barcos, levando no propio in- 
cluso os doutros patróns. Era moi freeuente que un pai e un fillo nunca foran ó mar no 
mesmo barco. o cal os convertía en productores absolutamente independentes e. por ra- 
zóns de tripulación, mesmo antagónicos, sen prexuízo de que, mentres durara a soltería 
do segundo. este achegara todo o diñeiro gañado á comunidade familiar. 

Ter barco de seu é importantísimo e prestixioso nunha comunidade de pescado- 
res, pero non ten o mesmo significado que no mundo labrego posuír terras, pois estas 
sempre estarán, mcntres que os barcos sacn para o mar "c moitas vcccs tórccnsc as cou- 
sas e non voltan, quedando alá moitos finadiños", como nos teñen contado no Porto do 
Son, e "o aparello que dorme fóra non é tcu, porque non cstás con cl de guardia. A ti 
pícaseche o mar e lévacho. Non era teu porque era do mar, deixábalo alí e xogábalo". 
(Cf. GARCÍA ALLUT, 1996: 90). Os bens do pescador con medios son sempre inse- 
guros, están diariamente expostos a desaparecer, polo que o fillo dun armador pode an- 
dar máis ou menos fachcndoso, pero sen esquccer que a fortuna é vcleidosa. 

E así, xa dcsde que o rapaciño encomeza a vivir o mundo laboral que lle cspera, 
ten moi presente que tan só pode contar co seu propio traballo, esforzo e sorte na vida. 
Nada pode esperar dos pais, pero, polo mesmo, sabe que ó casar, cousa que con fre- 
cuencia se facía ó volver do servicio militar, cando xa "viña cumplido". traballará ex- 
clusivamente para si e a súa muller, logo para os fillos quc llc nacerán, agardando a que 
estes o fagan tamén para el ata que, chegado o tempo, igualmente, se independicen. 
Dcstc xcito sc sucedían as xeracións. 

Nalgún lugar describín 0 sinxelo ceremonial dos casamentos entre membros de 
familias de pescadores (Cf. CALO. 1978). Dun día para outro, sen solución de conti- 
nuidade -pois se a voda se facía hoxe, mañá había que volver ó mar- o mozo pasaba de 
entrega-lo producto do seu traballo a súa nai a darllo á súa muller. Temos escoitado re- 
petidas veces unha frase que sempre se emprega en sentido irónico cando un fai algo 
mal: "A calquera home de mar se lle pode dar unha filla", facendo alusión a que non tó- 
dolos mariñeiros son igualmente expertos e capaccs para "defendcr" o seu traballo e sa- 
cai' adiante unha familia. 

Supoñamos que quen casa ten barco de seu, xa sexa porque o herdou, porque ti- 
ña uns aforros e o mercou, porque lle "deron un a mandar"... ou, desde a década dos 60, 
porquc, dcspois dc pasar uns anos na emigración, xuntou para cl. Vai scr patrón, c isto 
implica unha responsabilidade moi grande. en función do número de tripulantes enro- 
lados no barco. Un patrón quc levc a bordo catro ou cinco mariñciros casados sabe que 
son outras tantas familias as que dependen sobre todo do seu bo facer, polo que "...as 
compensation he was the absolute master of the boat. and often a real tyrant..." (CA- 
LO, 1 984: 270). O mariñeiro debe saber pescar e facelo, pero o que ten que poñe-lo bar- 
co no lugar onde haxa pesca é o patrón c, adcmais, sc de liña se trata, non quedar por 
baixo dos dcmais cn númcro dc capturas. Dicía un patrón do Porto do Son, avó dc quen 
isto escribe: "Se o mariñeiro pesca máis que o patrón. mal vai a cousa. pero se o patrón 
pesca máis que o mariñeiro, a cousa tampouco vai ben". Nesta frase queda condensado 



31 



Copyrighted material 



que o mariñeiro ten que ser coñecedor do seu otício, o patrón o mesmo e. ademais, sa- 
ber leva-lo barco ó sitio. Se a pesca se fai habilualmente con aparellos. como desde hai 
uns anos vén sendo habitual, a importancia do rol do patrón aínda se distancia moito 
máis da do mariñeiro. Hai que ser moi fino marcando para poñe-lo barco xusto enriba 
dos peixes se se trata de collelos por medio dunhas liñas. pero pode ser que un mari- 
ñeiro, fondeados alí, teña mellor man que a do propio patrón, mentres que cando o que 
hai que facer é botar ó mar unhas redes non se necesita tanta precisión. pcro o traballo 
do mariñeiro tamén é moilísimo menos técnico. Hai anos distinguíase moi ben nos por- 
tos de mar entre pescadores (de liña) e mariñeiros (xenérico ou de aparellos). 

A vida dun patrón poderíase cualificar como de continua incerteza. Día tras día, 
c así sempre, ten que decidir a que mar cnfila a proa do barco, sabendo que, se ten éxi- 
to, gañará sona entre os veciños e sacará adiante a súa familia e a dos homes que van 
con el, mentres que, se repetidamcnte non atina, vai perde-lo prestixio e a tripulación, 
que procurará barcos máis pescadores. Na linguaxe actual diriamos que se trata dunha 
vida altamente stressante. Sempre houbo bos patróns e "boieros", nome este que oín no 
Porto do Son para se referir a aqueles que espían e persiguen os barcos dos que saben 
ou largan as redes onde xa ven boias alleas. Estes non me interesan agora, pois todo o 
quc vou dicir é obvio que o teñen acrccentado. Refirireime só ós bos patróns. 

ü pensamento único que. relacionado coa súa profesión. enche o seu tempo é on- 
de pescar mañá. Está no mar e pensa niso; chega a porto e bota o peixe en terra, fa- 
céndose cargo da venda a muller, menlres el vai á casa, lávase, come algo e sae a tomar 
uns viños. Se lle foi ben, ou mcllor quc ós demais. decide volver mañá ó mesmo sitio e 
anda cos amigos despreocupado, sen facer maior esforzo. pois a práctica vén de sem- 
pre, para non descubrir ondc pescou hoxc. Se, pola contra, non llc foi tan bcn coma a 
outro, será el quen procure descubrir onde pescou este. Sabe que llo van negar, que lle 
van mentir, pero o xogo consiste niso: preguntar ós demais onde pescou fulano, cousa 
que evidentemente ninguén sabe, e, se ten boa relación co tal fulano, como moito insi- 
nuarlle mares onde puido ser que pescara, sen facer nunca a pregunta directa, a ver se 
deduce algo. Como todos se coñecen e non ignoran os saberes e as carencias dos de- 
mais. en moitas ocasións é posible deduci-la posta concreta. Dicíame un patrón falan- 
do doutro que ese día pescara moi ben, ó mesmo tempo que minimizaba os seus coñc- 
cementos: "Ese sabe unhas cantas pedras en Baia (Pragueira, Fatigueira...). pero sáca- 
lo de aí para fóra e non sabe onde está". Con este dato non era difícil dar con el no mar. 

Tanto o meu traballo directo en moitos portos galegos como toda a literatura an- 
tropolóxica quc sobre o mar tcño manexado tcstemuña como características básicas do 
mariñeiro: o individualismo, a mentira e a envexa, Hai moitas outras, pero non intere- 
san a esta comunicación. É evidente que as tres citadas están absolutamente interrcla- 
cionadas: o mariñeiro só conta consigo mesmo, non pode dicir ós demais onde matou 
o peixe porque o necesita todo para el e, se outro pescou máis, ten que envexalo para se 
motivare ganarlle pola man se é posible. 

Hai xa bcn anos que un autor portugués, nun magnífico traballo para a época, veu 
isto mcsmo na Fuzcta, comunidade de pescadorcs do sur, c cxpúxoo con claridade. 
Transcribamos as súas verbas: "Num condicionalismo desta natureza, onde a sub- 
sisténcia se joga diariamente, um certo grau de incerteza surge como uma característi- 



32 



Copyrighted material 



ca estrutural do modo de vida dos pescadores. Face a ela, uma resposta comum parece 
ser o aumento de intensidade dos processos de competicao pelos recursos. verificando- 
se uma tendéncia para os indivíduos confiarem e contarem, antes de mais, consigo pró- 
prios e agirem, primacialmente, segundo modelos de orientacao individualista. Desen- 
volvem-se, assim, técnicas adaptadas a este tipo de situacao -como o sigilo e a deíbr- 
ma^áo relevante para o sucesso ou insucesso nas pescas, por exemplo- e cujo objectivo 
é alcan^ar e manter uma posicáo de relativa vantagem (ainda que temporária) no que 
respeita ao acesso aos recursos explorados comummente". "No mar náo há amigos", 
"cada um desenvencilha-se como pode", etc. (OLIVEIRA, 1974: 369-377). 

Anos máis tarde lemos nun traballo sobre Muxía (A Coruña): "El acceso a ellos 
(os recursos mariños) cstá regulado por un control de la información (secreto) que cir- 
cula muy restringídamente en el interior de la unidad doméstica del marinero, el cual 
cuidará que no se íiltre fuera de su contexto familiar ya que ello es parte del 'capital' 
que algún día dejará a sus hijos" (GARCÍA ALLUT. 1990a: 102). Neste caso, o autor 
non se refire tanto á información sobre a pesca do día, como ó coñecemento xeral so- 
bre postas e hábitos dos peixes. Noutro traballo do mesmo autor e ano sobre o porto de 
Lira (A Coruña) volvemos atopamos co mesmo (Cf. GARCÍA ALLUT, 1990b: 532- 
533). Pero, incidindo plenamcnte no anterior, podemos le-lo seguinte, referido neste ca- 
so a un porto asturiano, Cudillero: "El pescador debe arreglái selas por su cuenta y ries- 
go, confiando cn su propio ingenio y trabajo para sobrevivir cn un cntorno dc recursos 
inciertos y limitados. Los hombres de la mar se muestran poco solidarios entre sí, atri- 
buyendo su éxito y logro al esfuerzo personal". "En la marcada uno para sf', "cada cual 
que se safe o despesque", etc. (SÁNCHEZ FERNÁNDEZ, 1992: 111-112). Hai dis- 
tancia temporal entre o traballo de Oliveira e este último. e moitas millas entre un por- 
to do Algarve portugués e outro asturiano, pero as frases empregadas para explica-lo fe- 
nómeno son case idénticas; se se estivera a falar doutro tema, pensaríase en plaxio, pe- 
ro o que realmentc temos aquí é o que dixen ó principio: os mariñciros, cun nivcl 
tecnolóxico semellante, actúan de xeito similar para sobrevivir. E por isto polo que non 
ten sentido seguir a multiplicar cxemplos idénticos polas costas curopeas e americanas. 

Desde o principio veño facendo referencia ós patróns, por ser deles a responsa- 
bilidade de "poñe-lo barco enriba do peixe"; pero toda a tripulación, por razóns idénti- 
cas ás expostas, gardarán o segredo e. neste caso, non hai nin relacións de parentesco; 
frases habituais nos portos de mar son: "cada quen que se safe", "cada quen ten que bus- 
ca-la vida", "cada quen que faga por si", etc. Os compañeiros forman un bloque entre- 
mentres andan no mesmo barco, pero son moi frecuentes os cambios. Isto fa¡ que os pa- 
tróns nunca lles ensinen as marcas de pesca ós alleos (coñecemento que se reserva pa- 
ra elcs e que plasmarán nas rutas que herdarán os fillos), pois, cambiando de barco, 
axudarían ó novo patrón a chegar ás postas máis pescadoras do anterior. Hai unha gran- 
de unión e un pacto tácito de silencio e segredo entrementres se é compañeiro, pero cal- 
quera motivo é suliciente para que o mariñeiro cambie de unidade productiva. polo que 
non se estraña en absoluto de que o patrón reserve para si os seus coñecementos. Con- 
siderando unha sociedade destas características, xunto coa posibilidade de que o fillo 
dun patrón-armador herde unha embarcación, non é infrecuente que haxa verdadeiras 
dinastías familiares de patróns. Estamos nunha clarísima e, para quen ignore o que ve- 
ño dicindo, anacrónica sociedade gremial. 



33 



Copyrighted material 



Os bens mobles do mariñeiro -barco con tódolos útiles e aparellos- dormen fóra, 
no mar ou no porto. polo que están expostos a que apareza "sunateiramente um en- 
gra^ado, de máo leve, que se faz desatendido e corre a aguardar em lugar recatado a 
'coisa achada" (LARANJEIRA, 1984: 509). Desviaríame -ou quizais non- do asunto 
agora tratado intentar, non xustificar, pero si expliea-lo porqué de que o mariñeiro non 
teña excesivos poblemas de conciencia á hora de respecta-los bens alleos. Esta pecu- 
liaridade, por negativa e fea a priori, se non se tenta para ela unha razón ou xustifica- 
ción, non aparece case nunca nin sequera citada nas monogralías sobre comunidades de 
pescadores. Case como excepción atopámola ben detallada, e mesmo posta en relación 
directa co individualismo que nos está a ocupar, o que considero acertado, nun traballo 
sobre unha comunidadc do litoral alentexano, Azenha do Mar (MENESES e MENDES, 
1996: 102 ss.). No fondo todo participa desa loita, na que son válidas case tódalas arti- 
mañas, pola supervivencia individual. 

E evidente que quen mellor coñece a un mariñeiro é outro mariñeiro veciño e por 
eso, tentando evita-lo anterior, van aparecer as marcas de propiedade, esas marcas que 
individualizan (sempre o individuo fronte ó grupo) e testemuñan a lexítima pertenza a 
un mariñeiro concreto. Despois do espléndido traballo de Gra^a sobre a Póvoa de Var- 
zim (GRACA, 1932) son ben coñecidas as marcas que aqueles homes deixaron mesmo 
nas portas da igrexa de Sta. Tegra (A Guarda), a onde subían para revira-la tella, impe- 
trando ventos do norte que os levaran de volta á Póvoa. Hai publicadas marcas de Es- 
posende (NEIVA, 1987: 217-233), A Guarda (ALONSO, 1987: 121-136; FERREIRA 
LORENZO, 1995) e mesmo un catálogo dunha exposición na Póvoa de Varzim con 
abondosa bibliografía (S/A, 1979). Por non continuar con citas do noso mar, direi que 
tamén atopamos isto no Mediterráneo: "Con todo, las redes tejidas por la mujer, la bar- 
ca, las estacas y demás pertrechos son de propiedad individual. Dichos pertrechos lle- 
van bordado o grabado un signo o número que los identihca como pertenecientes a su 
dueño. Tales signos -'els senyals'-, junto con los instrumentos de pesca, son transmisi- 
bles por herencia" (SANMARTÍN, 1979: 140-141). 

A vida do mariñeiro, facendo unha simplificación, redúcese a pescar e a procurar 
saber onde pescou outro barco que trouxo máis fartura. A tripulación deste, necesaria- 
mente, vese obrigada a ocultalo, e así entramos nesa dialéctica de silencios, enganos, me- 
dias verdades e falsidades, xogo no que todos participan. intercambiando os papeis se- 
gundo sopre a veleidosa sorte. Sae hoxe para o mar o que onte máis pescou e sabe que 
o seu rumbo está a ser controlado por outros, de aí que inicialmente colla para norte can- 
do o que qucre é ir ó sur; se xa está fondeado c pcscando c vc vir un barco, manda ó pro- 
eiro que cobre ou arrie varias brazas o calamento para situarse fóra do sitio. Deste xeito, 
mentres o outro mire, non pescará peixc ningún e, se este é hábil e colle as marcas, non 
lle van valer de nada. Teño estado cun bo abadexo no anzol varias brazas por baixo da 
quilla e non poder metelo a bordo, por orde do patrón, ata que "o que ven á husma" se 
largue; por suposto, nunca antes da consabida e impertinente pregunta que, indefectible- 
mentc lcva por rcsposta: "Aquí non hai nada". Como din os mariñciros: "O pcixe hai que 
botalo cnriba do mucllc". No mar nunca hai nada. Nunhaobra sobrc pcscadorcs nas Illas 
Canaiias volvemos novamente ver reílectido todo canto levo dito, mesmo narrando si- 
tuacións similares ó exemplo persoal que acabo de poñer (Cf. PASCUAL, 1991: 190). 



34 



Copyrighted material 



Volvo repeti-lo que dixen ó encomezar este relatorio: non vai ser doado ver si- 
tuacións novas analizando comunidades de pescadores cun grao tecnolóxico semellan- 
te. O chocante sería atopar unha poboación en que a fratemidade e a socialización con 
intercambio sincero de coñecementos e circunstancias de pesca fora o habitual. Se isto 
sucedera, coido que estaría moi berrado o concurso entre etnógrafos polo privilexio da 
exclusividade do seu estudio. Entrementres conformémonos con seguir punteando con 
cousas similares un mapa do mundo pesqueiro. 

Entremos agora na segunda parte do que anuncia o título. As individualidades 
van formar un colectivo perfectamente identificado e homoxéneo soamente en dous ca- 
sos. O primeiro, e absolutamente diferenciado, fronte ós labregos; o segundo, motivado 
exclusivamente polos mesmos intereses que os levan ó individualismo, ó cngano c ó se- 
gredo dentro da propia comunidade, fronte ós mariñeiros doutros portos. Vexamos isto. 

Seguindo coas premisas iniciais, non teño intención ningunha de traer a aquí ci- 
tas de autores falando da súa idea da territorialidade no ámbito pesqueiro. Facer refe- 
rencia agora, entre outros. a Hardin e á súa 'Traxedia dos comuns" (HARDIN, 1968) 
non ten máis valor que incluírme na nómina de autores que recorren a el; pero non sen- 
do estc un traballo académico, non ten sentido citar por citar. Postos a iso, preferiría re- 
corrir a traballos de autores máis próximos (ós que, estrañamente, nunca se fai referen- 
cia) como é o caso de José Luis GARCÍA (1976), quen, por certo, resalta continua- 
mente as notas de exclusividade positiva e negativa que sempre leva implícitas a idea 
de territorio. Se isto se entende así para un territorio terreslre, sen ter isto presente re- 
sulta absolutamente inintelixible un territorio mariño. Cando Ferreira de ALMEIDA 
(1981) estudiou as freguesías no norte de Portugal, notou que os lindeiros das mesmas 
son máis precisos canto máis dispcrsa vive a poboación, prccisamcntc pai'a, deste xci- 
to, afirma-la unidade parroquial. Unha freguesía cun único asentamente poboacional es- 
tá moito máis cohesionada ca outra dividida en varios agrupamentos habitacionais, po- 
lo que non precisa duns lindeiros tan definidos, mentres que no segundo caso son moi 
necesarios, pois un dos lugares pode estar moito máis preto da matriz doutra freguesía 
limítrofe que da propia e corre o risco de deixar esta para engrosar aquela. Un porto de 
mar é un único núcleo de poboación, máis ou menos grande. cuns límites terrestres (os 
propios da frcguesía), pero cuns lindciros mai ítimos fluctuantes e sempre imprecisos. 

Cando un mariñeiro do Porto do Son fala de Baia ou de Mar de Nebra está a ci- 
tar postas de pesca propias. Refírese a elas como se realmente tivera escrituras de pro- 
piedade, mentres que se se trata das Basoñas, polo sur, ou do Profondo, polo norte, re- 
coñece que son mares a compartir "de toda a vida" cos de Aguiño no primciro caso e 
cos de Muros no segundo. Os pesqueiros próximos ó porto son indiscutiblemente para 
uso dos mariñeiros locais e calquera alleo que apareza por alí é considerado un intruso; 
pero cando as postas equidistan ou están moi lonxe de dous ou máis portos, en princi- 
pio concordan en que teñen todos o mesmo dereito a pescar. Non é cousa de falar aquí 
de historia, pero quizais non sobre lembrar que os primeiros portos galegos, nacidos no 
s, XII, estaban situados no fondo de saco das difcrentcs rías (Noia, Pontevcdra. Bctan- 
zos...). Pontevedra chegou a ter xurisdicción desde Baiona a Aguiño, pero realmente as 
súas pesquerías desenvolvéronse durante séculos no interior da propia ría; nos dous- 
centos anos seguintes nacerán os portos situados nas entradas das rías (Muros, Porto do 



35 



Copyrighted material 



Son. Cangas. Portonovo...) e tentarún competir cos anteriores nas postas do interior. Di- 
ferentes ordenanzas e preitos impediránllelo. polo que non teñen outra opción, para so- 
brevivir, que lanzarse a descubrir novos caladoiros de puntas para fóra. Deste xeito irá 
nacendo un territorio submarino que cada porto considerará da súa exclusiva propieda- 
de por razóns de descuberta e explotación. 

As postas de máis a fóra chegarían de xeito máis ou menos simultáneo os portos 
próximos con tecnoloxía naval semellante e os dereitos de explotación terán que ser, 
nunca de boa gana, compartidos. Este estado de cousas motivará que entre estes vellos 
enclaves da Baixa Idade Media as rivalidades foran constantes, chegando esta situación, 
aínda que hoxe sexa expresada dun xeito máis ou menos lúdico, ata os nosos días. Ve- 
rifiquei nalgunha ocasión que canto máis próximo se atopa un porto doutro, prccisa- 
mente por traballar nos mesmos mares, os problemas e o distanciamento entre eles son 
maiores. Poñamos un exemplo doutro nivel, pero clarificador. Un estreito río Miño se- 
para Salvaterra de Monyáo, están a tiro de pedra; pero uns falan galego e tocan a gaita 
e outros exprésanse en portugués e tocan o acordeón, cando na citada Baixa Idade Me- 
dia aínda falaban a mesma lingua e tocaban os mesmos instrumentos. Van alá moitos 
séculos de mala convivencia. 

Vexamos agora unhas manifcstacións do que aínda hoxe sucede entre Muros e 
Porto do Son, fronte por fronte na bocana dunha das rías e con intereses pesqueiros se- 
mellantes. Neste caso non hai imposicións foráneas de estados rivais, como sucedeu no 
exemplo anterior, o que non quita que se diga a coñecida frase de "todos eran galegos, 
menos o capitán que era de Muros", A competitividade pola exclusividade territorial 
dos caladoiros comúns fixo que no decurso dos tempos se rexistraran preitos de longa 
duración, se chegara a situacións violentas quc se dirimiron múltiples veces, tanto no 
mar como en terra, en calquera das dúas costas. Houbo liortas. piques de boias e de apa- 
rellos no mar e de amarras en terra, con nocturnidade. para que os barcos foran ó gare- 
te, roubos, etc. ¿Que temos hoxe? Quedan unhas cancións tipo: "Os do Son son, / ¿e 
que son? / son ladróns, / ¿e que rouban? / rouban betas e risóns". Claro que os do Son 
tentan tamén ofender cantando: "Eu fun a Muros pescar / pesquei unha muradana, / se 
a pesquei fixen ben / durmín con ela na cama". Certamente, tampouco os de Fisterra po- 
dían ver moi ben ós do Son, pois doutro xeito non lles cantaiían. "O Cristo de Fisterra 
/ ten unha pistola d'ouro / pra meter medo ós do Son / por riba de Montelouro". Pola 
contra, non somos quen de saber, pola letra, onde naceu esta última cántiga: "Os de Mu- 
ros son bos mozos, / os de Fisterra morenos, / os de Noia. zapateiros / e os do Son bos 
mariñeiros". Aínda hoxc, no Porto do Son, se d¡ dunha persoa moi morcna que é negra 
como os de Fisterra. 

Os de Muros celebran a festividade do Carme na súa propia data, o 16 dc xullo. 
Ata hai ben poucos anos (e hoxe aínda algún vello anda niso) os do Porto do Son esta- 
ban na "praia" espectantes para cronometra-lo tempo e a frecuencia dos foguetes que 
botaban durante a procesión; pola tarde saían os barcos do Son cargados de xente para 
a festa dos veciños. O Carme no Son cclébrase o 8 de setembro (por razóns de cambio 
dc aparellos quc non vén agora a conto tratar). Ese día tcn quc habcr moitos máis fogos 
que en Muros. onde tamén os eslán escoitando. O día seguinte é a festa e romería de 
Nosa Sra. do Loreto e os barcos de Muros. cheos de xente, atracaban na praia da Aguie- 

36 



Copyrighted material 



ra para celebra-lo por eles chamado Lerete. Certamente tanto nun caso coma noutro, os 
desembarcos adoitaban ser bastante máis pacíficos que os reembarques ó remate das 
respectivas verbenas. Pero temos que recoñecer que isto non se debía exclusivamente 
ás tensións pola colisión de intereses pesqueiros, pois o mesmo sucedía en tódalas par- 
tes cos foráneos que chegaban á festa. Falando deste tema con vellos mariñeiros de 
Bueu, dicíanos un deles: "Os de Beluso viñan a Bueu a pelear, üs de Cangas ighual. Vi- 
ñan os de Aldán... peleas scghidas". 

Pero hai algo realmente signilicativo para percibi-la tradicional falta de (boas) re- 
lacións: as diferencias evidentes que se observan no vocabulario mariñeiro dos dous 
portos veciños. Ó que os de Muros chaman hireles, chaman os do Son boureles, e para 
estes son mesias o que para aqueles son mitras, e tantas outras variantcs. Pero curiosa- 
mente podemos verificar que na veciña ría da Arousa os chamadeiros son idénticos ós 
do Porto do Son, cando resulta que os xeiteiros (estes nomes forman parte do vocabu- 
lario do xeito) que habitualmente traballaban xuntos eran os da propia ría. Este tema re- 
quire un estudio máis polo miúdo. pero, como dixen ó principiar este apartado. seme- 
lla que os portos máis próximos son precisamente os máis antagónicos e peor levados 
ata o extremo de procurar falar diferentc. 

Abundando nesta conflictiva relación entre comunidadcs próximas, traerei aquí 
un exemplo da costa norte portuguesa, concretamente de Vila do Conde e a SÚa case li- 
mítrofe Póvoa de Varzim. No extremo da primeira, pola banda do mar, está o barrio de 
pescadores da Cachina e practicamente ó lado están as casas dos mariñeiros da Póvoa. 
Como non podía ser menos, as relacións entrc ámbolos dous grupos son tcnsas. Nun ve- 
llo traballo feito coa rnetodoloxía da alemana escola de "Palabras e cousas" podemos 
le-lo que un rapaciño da Cachina llc dicía á investigadora: "Ólhi, Sinhora, botc tamém 
isto nos sés escritos, nü s'isque^a: os cátchinos sá munto bós, num sá com'ós da Póboa 
que tém más (mais) corage pós bé (véem) o mal e num le bótu-m\ móu" (NETTO, 1949: 
25). Lembro agora unha anécdota que agrade/o ó Dr. Costa Pinto. É ben sabido que os 
portugueses pescaban o bacallao desde, cando menos, o alborear do s. XVI (Cf. MOU- 
TINHO, 1985). Empregaron durante varios séculos a mesma técnica: unha embarcación 
que transporta moitos homes e botes, os doris. Chegado o barco ó lugar elixido. alá nos 
bancos de Terranova, arría tódolos doris cun pcscador a bordo; afástanse estes do bar- 
co e encomezan a pescar á liña; andan así todo o día e, á caída da tarde o sino do bar- 
co chama a todos a recollerse coa pesca. A chamada faise tamén cando o capitán ve que 
se vai calar un temporal ou se vai pechar de néboa (dous fenómenos habituais nesas la- 
titudcs). Nunha ocasión, e aí vai a anécdota, o barco chama ós doris c estes chcgan ó 
costado; vaise botar enriba un equinocio, e o capitán, posiblemente de Aveiro, d¡: "Po- 
veiros a bordo" e ve como sobcn un fato dc mariñeiros, pero moitos outros quedan nos 
seus pequenos botes... e o mar xa estaba enriba. O capitán non sabe que pasa e alguén 
lle aconsella que diga: "Cachinas a bordo". Dito e feito; soben todos. Un cachina pre- 
fire quedar no mar correndo un temporal antes que se refuxiar no barco se se mencio- 
nou só ós veciños poveiros. 

Porquc dcsdc scmprc coñccín a conflictiva situación cntrc os do Porto do Son c 
os de Muros e souben de casos como o que acabo de relatar. quixen veriíicar se as pe- 
ores relacións no mundo do mar se deron sempre entre os máis próximos. A min nun- 



37 



Copyrighted material 



ca me convenceu a idea que OLIVEIRA (1974: 369-377) agradece ó profesor Twig 
Johnson da Universidade de Columbia. quen lle dixo, resumindo, que, se diferentes por- 
tos de mar próximos ou que actúan sobre os mesmos caladoiros se especializan en di- 
ferentes artes, non terán conflictos entre eles. E máis, a historia estábame a indica-Io 
contrario. Só a xeito de exemplo, direi que no ano de 1585 os veciños do Porto do Son 
poñen un preito que durará máis de 25 anos contra os de Noia, porque estes traballaban 
cos cercos reais e os do Son con xeitos (Cf. FABEIRO, 1968). Os do Son empregan xei- 
tos. pero xa neste mesmo século XVI cambian ás volantas e angarellos, o que traerá un 
novo preito, este de varios séculos de duración, contra os de Muros, neste caso xeitei- 
ros (Cf. RODRÍÜUEZ PAZOS, 1972). Xa antes, en 1436, os deste porto de Muros en- 
tran en litixio contra as artes de pesca de Ccc, Fistcrra c Muxía (Cf. GARCÍA ORO, 
1987: 195). Podería facer referencia a unha manehea de preitos por mor das diferentes 
artes de pesca mesmo sen necesidade de saír da ría de Pontevedra, cidade na que ago- 
ra estamos e que impón a súa xurisdicción e o seu cerco real contra Marín, Combarro, 
Aldán, Portonovo..., pero non é isto o que agora me interesa. 

O que realmente quixen facer foi verificar se a maior proximidade levaba sempre 
aparellada unha pcor relación de veciñanza, como patentizaba o caso dos do Porto do 
Son e Muros. Escollín, para veríficar isto. dous portos importantcs aínda hoxe, que na- 
ceron, como os anteriores, na Baixa Idade Media e que, coma eles. están situados na 
bocana dunha ría. A priori podería pensar que as relacións tiñan que ser idénticas ás xa 
coñecidas. Os portos elixidos foron os de Portonovo e Bueu na ría de Pontevedra. E 
principiei o traballo de campo polo primeiro deles. 

Efectivamente, en Portonovo faláronme de vellos contenciosos con Bueu, pero 
non atopei a ninguén que fixera especial incidencia nisto. E máis, facendo unha grada- 
ción de veciños incómodos. nin sequera ocupaba este porto a primeira praza. Cómpre 
adiantar que tódolos meus informantes estaban a piques de cumprir ou pasaban xa dos 
70 anos de idade. A única queixa real contra os de Bueu era que estes traballaban coas 
rapetas. mentres que os de Portonovo eran pescadores de liña ou empregaban aparellos 
de enmalle e, segundo nos din, "nosoutros, os mariñeiros. andábamos, ó mellor, ca po- 
teira e viñan eles e rodeábanos" e amais "mataban o peixe pequeno e iso non nos ghus- 
taba". Pero realmente, tódolos nosos informantes querían deixar claro que os en verda- 
de inimigos eran os de Sanxenxo. Son moitas as frases que temos recollido; velaí unha 
mostra: "Nós cos de Sanxenxo tamén nos levamos mal", "con Sanxenxo é sempre mal", 
"son moi envidiosos". "o levarse mal vén de toda a vida", "nunca foron pescadores", 
etc. Cando o invcstigador profunda nisto ve quc a enemistade non ten nada que ver co 
mundo do mar. Sanxenxo, na beira do mar, chegou a ter unha importante frota de car- 
gueiros, pero nunca tivo importancia como porto de pescadores. O problema con Por- 
tonovo deriva de que a capitalidade do concello radica en Sanxenxo, cando os mariñei- 
ros de Portonovo consideraban -e consideran hoxe- que a riqueza, polo traballo, se xe- 
ra no seu porto. Non interesa, pois, a este traballo a malquerencia cos de Sanxenxo. 

Pero os vellos informantes amplían o círculo e introducen entre os "non gratos" 
ós de Loira. Esta poboación queda ó outro lado da ría c hoxe practicamente non ten ma- 
riñeiros, pero nas primeiras décadas deste século si había moitos. A raíz do conílicto 
con estes viña de que, segundo os de Portonovo, eran todos uns "boieros", é dicir, "pes- 



38 



Copyrighted material 



cabas ti unha cabala e a eles xa os tiñas peghados ó costado. e eso a nós non nos ghus- 
taba. E había. había follóns; paos non cheghou a haber, pero follóns si". 

E, finalmente, resulta que o principal problema non estaba con ningún dos por- 
tos próximos, senón con Rianxo, no interior da veciña, polo norte, ría da Arousa. Re- 
sulta que os de Rianxo, xeiteiros todos eles, chegaban a Portonovo na seifa da sardiña, 
polo verán, e facían vida neste porto, no que vendían o que noite pola noite pescaban. 
Pero, segundo os informantes, o conflicto non se producía durante a estadía ou a pesca 
coas redes do xeito, senón ¿i na retirada, cando se iban para a casa e roubaban o que po- 
dían... risóns.. .". 

Como segundo paso no traballo de campo quixen coñece-lo que pensaban os de 
Bueu. Os meus informantes foron todos da mesma quinta que os de Portonovo e, ade- 
mais, alí tiven oportunidade de entrar en relación con vellos mariñeiros nativos da Illa 
de Ons e, desde hai uns anos. afincados coas súas familias na capital do seu concello. 
Mesmo puiden participar en tertulias conxuntas de mariñeiros de Bueu e da Illa nas que 
cada quen opinaba ó seu xeito. Por exemplo. un de Bueu, que confesaba que sempre o 
trataran moi ben en Portonovo, mesmo ofrecéndolle dormir alí cando se calaba unha su- 
rada e el andaba a pescar coa dorna, defendía ós mariñeiros de rapeta dicindo que xa 
vén de vello quc "a posta hai que respectala. A posta da artc hai que rcspectala". Un 
pescador coa poteira "pode ir hasta o barco pescando luras no medio do aparello. que 
non lle din nada... pero eles teñen dereito a arrodear". Os de Ons non están de acordo, 
pois din que iso vale na propia costa. pero que non se pode ir rodear ós pescadores alle- 
os na súa, e que certamente os de Bueu facían iso cos de Portonovo, pero tamén o fací- 
an con eles na mesma Illa. Engaden que "cando iban os de aquí (Bueu) ó bou, que iban 
alí á Illa, tamén os vellos lle facían o mismo. Botábanlles pcdras, botábanlles ramadas 
de pino, picábanlle o risón...". 

Tamén me contaron os de Bueu que, efectivamente, os de Loira andaban perse- 
guindo ós barcos que sabían pescar para poñer se ó seu carón, pero, a diferencia dos 
afectados de Portonovo, xa que aqueles, como estamos a ver, eran mariñeiros de apare- 
llo, xustifican ós "boieros" cun vello refrán: "Pescar, non pescar, ca barquería andar". 

Comentan entre eles os alcumes que se chamaban uns ós outros; así. os de Ons 
eran os "Jalos", os de Bueu "Cabalos", os dc Portonovo "Carolos" e os de Marín -que 
por certo nunca aparecen como competidores- "Caghas na cubeta". Pero no que tanto 
os de Bueu como os da llla de Ons coinciden é en dicir que os peores elementos eran 
os de Rianxo. Nisto opinan igual cós de Portonovo. Dicíame un deles: "Viñan antes os 
do Norte, os dalá do Norte... (Escarabote, Rianxo) nuns botes ghrandes, neghros e nós 
o nome que Iles tíñamos: están os burros na ría". Hai unanimidade cando din que os de 
Rianxo eran ruíns. Dicíanme os de Ons que cando botaban as pezas a sccar na Ula que 
se mataban entre eles por colle-los mellores secadoiros, que ían á taberna a mercar al- 
go e non se falaban nin no camiño... Esta é a idea que os da bocana da ría de Ponteve- 
dra (Illa de Ons, Portonovo, Bueu) teñen dos mariñeiros de Rianxo. 

Con esta investigación puiden comprobar que a veciñanza próxima non semprc 
é o factor dcscncadcante dc malas relacións no mundo do mar. A cucstión é moito máis 
complexa do que eu imaxinaba. partindo do exemplo Muros-Porto do Son. Descubiín 
que é posible levarse peor con xentes de máis lonxe, sempre e cando haxa un choque 



39 



Copyrighted material 



de intereses ou un comportamento agresivo por parte dos foráneos. No caso de Bueu 
había certamente un problema cos de Rianxo motivado sobre todo polo interese en 
apropiarse dos bancos de sardiña que entraban na ría de Pontevedra. Os primeiros eran 
uns instrusos, arriscados e ben coñccidos cn máis dunha ría pola súa profesión dc xci- 
teiros; os segundos tamén tiñan xeitos, pero traballaban preferentemente coas artes, co- 
as rapetas. Vemos, pois, un choque de técnica, unha confrontación por uso de diferen- 
tes artes incidindo na captura dos mesmos peixes. 

Os de Portonovo non podían ver ós de Rianxo, porque disque Iles roubaban 
aparellos, cabos e rizóns cando remataba a temporada. Os de Bueu e Portonovo ou os 
de Bueu e a Illa de Ons tropezaban por ser bolicheiros os primeiros e "asoballar" coa 
superioridade das súas artes ós pobres pescadores de liña e dorna que eran os segundos. 
En íin, se algo queda claro é que a especialización de diferentes portos en artes dislin- 
tas non conduce, como pensaba Twig Johnson. a unha eliminación de problemas entre 
eles. Os conflictos existen sempre no mundo da pesca, partindo da base de que os re- 
cursos son limitados e de que a envexa ten necesariamente que funcionar como catego- 
ría, tanlo entre veciños do mesmo porto como enlre distintas comunidades, para que o 
espírito de superación funcione e o mariñeiro poida sobrevivir. fronte ós demais, sen 
outras armas que o seu instinto, o seu coñecemento e mesmo a súa malicia. 

A Moureira, xullo de 1997 



40 



Copyrighted material 



BIBLIÜGRAFÍA 



ALMEIDA, Carlos Albcrto Fcrreira dc ( 1 98 1 ): "Território paroquial no Entre-Douro-e- 
Minho. Sua sacralizacáo". Nova Renascenca. Vol. I. Tipografía Camóes. Pó- 
voa de Varzim, 202-212. 

ALMEIDA, Carlos Alberto Ferreira de (1986): "A paróquia e o seu território". Cader- 
nos do Noroeste. Sociedade, Espaco, Cultura. Minho terras e gente. Univer- 
sidade do Minho. Braga, 1 13-130. 

ALONSO. Eliseo (1987): Gamelas y marineros. Excma. Diputación Provincial. Dc- 
partamcnto dc Publicacioncs. A Guarda. 

CALO LOURIDO. Francisco (1978): La cultura de un pueblo marinero: Porto do Son. 
Monografías de la Universidad de Santiago de Compostela, 41. Madrid. 

CALO LOURIDO, Francisco (1984): "Thc Scafaring Fishing Family as an Economic 
Community in Porto do Son, Galicia, Spain". In BELA GUNDA (Ed.): The 
Fishing Culture ofthe World. Akadémiai Kiadó. Budapest, 261-280. 

CALO LOURIDO, Francisco (1996): Xentes do mar. Trahallos, tradición e costumes. 
Biblioteca A Nosa Terra. Nós os galegos. Edicións A Nosa Terra. Vigo. 

FABEIRO GÓMEZ, Manuel (1968): "La Villa de Noya: Defensas, Posesiones y Rega- 
lías". Compostelfanum. Vol. XIII, n.° 4, Santiago, 573-656. 

FERREIRA LORENZO, Antón (1995): As marcas dos mariñeiros da Cuarda. Asocia- 
ción Naturalista Baixo Miño. A Guarda. 

GARCIA. José Luis (1976): Antropoiogía del territorio. Taller Ediciones JB. Madrid. 

GARCÍA ALLUT, Antonio (1990a): "Del libre acceso a la propiedad comunal: El ca- 
so de la comunidad pesquera de Muxía (Galicia)". Eres (Antropología), vol. 
2, 99-114. 

GARCÍA ALLUT. Antonio (1990b): "Estudio etnográfico dun espacio central na vida 
dos pescadores de Lira (A Coruña). Grial, 108. Galaxia, Vigo, 519-534. 

GARCÍA ALLUT, Antonio (1996): "A 'outra' ciencia: saberes artesanais e adaptación 
en dúas poboacións mariñeiras galegas". A Trahe de Ouro. T. I. Ano VII. So- 
telo Blanco, 25. Santiago, 87-101. 

GARCÍA ORO, José (1987): Galicia en ios siglos XIV y XV. T. II. Galicia Histórica. 
Fundación Pedro Barrié de la Maza, Conde de Fenosa. Pontevedra. 

GRACA, António Santos (1932): O Poveiro. Póvoa de Varzim. 

HARDIN, Garret (1968): "The tragedy of the commons". Science, 162: 1243-1248. 

LARAN.IEIRA, Lamy (1984): O Furadouro. O povoado, o homem e o mar. Cámara 
Municipal de Ovar. Ovar 

LISÓN TOLOSANA, Carmelo (1973): Ensayos de Antropología Sociai. Editorial Ayu- 
so, Madrid. 



41 



Copyrighted material 



MENESES. Inés Salema e MENDES. Paulo Daniel (1996): Se o mar deixar. Comuni- 
dade e género numa povoacao do litoral alentejano. Edicóes do Inslituto de 
Ciéncias Sociais da Universidade de Lisboa. Viseu. 

MOUTINHO, Mário (1985): Historia da pesca do hacalhau. Por uma antropologia 
do"fiel amigo". Imprensa universitária, n.°40. Editorial Estampa. Lisboa. 

NEIVA, Manuel Albino Penteado (1987): "As marcas dos pescadores de Esposende". 

Actas do Colóquio Manuel de Boaventura. Cámara Municipal de Esposende. 
Esposende, 217-233. 

NETTO, María Teresa de M. Lino (1949): "A linguagem dos pescadores e lavradores 
do concelho de Vila do Conde'\ Sep. da Revista Portuguesa de Fiiologia. 
Vols. I e II, Coimbra. 

OLIVEIRA. Carlos Ramos de (1974): "A abordagem ecológica no estudo de popu- 
lacóes de pescadores - um estudo de caso". In memoriam António Jorge Dias. 
Vol. 1. Lisboa, 369-377. 

PASCUAL FERNÁNDEZ, José (1991): Entre el mar y la tierra. Los pescadores arte- 
sanales canarios. Ministerio de Cultura. Dirección General de Cooperación 
Cultural. Editorial Interinsular Canaria. 

RODRÍÜUEZ PAZOS, P. Manuel (1972): Un pleito de pesca en la Ría de Muros v 
Puerto del Son. Edición Especial del Sindicato de la Pesca. Madrid. 

SÁNCHEZ FERNÁNDEZ. Juan Oliver (1992): Ecología v estrategias sociales de los 
pescadores de Cudillero. Siglo Veintiuno de España Editores, S. A., Madrid. 

SANMARTÍN ARCE, Ricardo (1979): "Modo de vida y estrateaias tradicic >nales de los 
pescadores de la Albufcra de Valencia". In CÁTEDRA TOMÁS, M. a e SAN- 
MARTIN ARCE, Ricardo: Vaqueiros y pescadores. Dos modos de vida. Akal 
Editor, Madrid. 

S/A (1979): Siglas poveiras. Catálogo da exposicao documental e hihliográfica. Mu- 
seu Municipal de Etnograha e História da Póvoa de Varzim. Póvoa de Varzim. 



42 



Copyrighted material 



EL PAPEL DE LA FAMILIA EN 
LA POBLACIÓN DE PESCADORES DE CUDILLERO 



Juan Oliver Sánchez Fernández 

Con frecuencia se conlrapone la pesca "artesanal" o "tradicional" a la pesca "in- 
dustrial" o "moderna". Por ejemplo, se ha señalado que en la pesca "tradicional" los la- 
zos de parentesco ejercen una influencia dominante en la constitución de las unidades 
de producción, lo que algunos consideran como un indicador de una sociedad precapi- 
talista. Por contraposición, los lazos de parentesco se consideran secundarios o perifé- 
ricos en la pcsca "industrial". Así, Montcro Llcrandi (1985 ) ha indicado quc en la pes- 
ca preindustrial existen lazos de parentesco entre los miemhros de la tripulación en tan- 
to en la pesca industrial no se dan estos lazos de parentesco. 

De otro lado, se ha relacionado la pesca "artesanal" o "industrial" con el tamaño 
de los pesqueros, el número de tripulantes o las técnicas de pesca empleadas. Así, los 
barcos más grandcs llevan un mayor número de tripulantes y a la invcrsa. Sanz Mc- 
néndez (1983) encuentra entre los pescadores de la zona costera de Lugo una clara di- 
ferencia entre las embarcaciones de menos de 20 TRB y las de mayor tonelaje. En las 
primeras el número medio de tripulantes es de 3,2 personas por embarcación, en tanto 
que en las de más de 20 TRB el número de tripulantes oscila entre 12,8 y 16 marine- 
ros. Sanz Menéndez sostiene que en las embarcaciones superiores a 20 TRB se da un 
tipo de cooperación capitalista distinto del existente en las formas precapitalistas, fun- 
dado este último "en unas condiciones de producción que eran propiedad común y en 
los individuos que estaban ligados a una entidad comunitaria". Pascual Fernández 
( 199 1 ) aíirma que en el caso de Canarias la tripulación media de las embarcaciones me- 
nores de 20 TRB es de 2,8 personas y de 1 3,2 personas en los barcos de 20 a 100 TRB. 
Montero Llcrandi (1985) señala que el númcro de tripulantes en la pesca preindustrial 
es de 1 a 10, y de más de 10 en la pesca industrial. Se argumenta que en los pesqueros 
más pequeños la propiedad y la composición de la unidad de producción es de tipo fa- 
miliar; en cambio, en los barcos más grandes el pescador dcja de ser propietario de los 
medios de producción y se convierte en trabajador. 

Asimismo, se ha subrayado que el sistema de distribución de ingresos cconómi- 
cos en la pesca "artesanal" o "tradicional" se realiza mediante el «sistema a la parte», 
es decir, no hay un salario fijo semanal o mensual sino que la retribución del propieta- 
rio dc los medios de producción y de la mano de obra fluctúa según las capturas reali- 
zadas y el precio alcanzado en la lonja o en el mercado, una vez descontados los gas- 
tos de la expedición de pesca. Ahora bien, el sistema concreto «a la parte» utilizado va- 
ría de un lugar a otro según el tamaño del barco o las artes de pesca empleadas. 

Tomando como punto de partida mi investigación de campo en el puerto pesque- 
ro de Cudillero ( Asturias), este üabajo va a tratar de examinar algunas de estas afirma- 
ciones. 



43 



Copyrighted material 



MEDIÜS DE PRÜDUCCIÓN 

La flota pesquera de Cudillero es muy heterogénea. Los pesqueros varían en po- 
tencia, tamaño, equipo tecnológico. artes de pesca y niímero de tripulantes. He estable- 
cido 3 categorías de pesqueros según el tamaño: artescmales, costeros o de litoral y de 
altura (Sánchcz Fernández, 1992). El tamaño está relacionado con la inversión dc ca- 
pital realizada. Esta clasihcación muestra una línea de continuidad entre diferentes ti- 
pos de pesca. Si nos atenemos a la anterior oposición, los pesqueros artesanales y cos- 
leros o de Utoral se cnglobarían dentro de la pcsca preindustrial, y los de altura dentro 
de la pesca industrial. 

El tamaño de los pesqueros artesanales se sitúa entre 2 y 15 TRB. Se distinguen 
los botes dc calar o pincheros de los botes dc palangrc. Los botcs de calar son cmbar- 
caciones de 2 a 9 TRB y de 7 a 9,5 m de eslora, con un motor de gasóleo de 40 a 1 00 
HP. Su tripulación es de 2 a 3 personas. Faenan con la técnica de calar o pincho en ca- 
ladcros ubicados a una distancia de 12 a 14 km de Cudillcro cn los quc cogcn mcrluza, 
besugo, birrey, barbada. bacaladilla, farol. etc, regresando diariamente al puerto. Esta 
técnica consiste en una línea principal de nylon, denominada madre o tanza, de la que 
salen en el extremo íinal unos ramales más finos -pipios o brazoladas- de 1 m de lon- 
gitud a los que se empatan anzuelos, encarnados con «parrocha» o sardina pequeña. Es- 
te aparejo es largado en vertical, sirviéndose de varas o cañas de bambú. Se colocan de 
25 a 35 anzuelos en cada aparejo. 

Los botes de palangre son embarcaciones de 10 a 15 TRB y de 9.5 a 10.5 m de 
eslora, con un motor de gasóleo de 60 a 160 HP. Su tripulación cs de 4 a 6 personas. 
Pescan con la técnica del palangre de picdra y bola cn los caladeros de la plataforma 
asturiana, donde atrapan merluza, besugo, birrey, faneca, etc, retornando al puerto ca- 
da 2 o 3 días o cl fin de semana. El palangre consiste en una línea principal o madrc de 
nylon. de la que a intervalos regulares salen unos ramales o hilos más cortos, denomi- 
nados brazoladas o pipios, empatados a anzuelos. El aparejo es colocado en horizontal 
en el mar, lastrándose en el fondo con piedras y suspendiéndose entre aguas con bolas 
de zinc o plástico. 

Los pesqueros costeros o de litoral son embarcaciones de 16 a 59 TRB y de 1 2,5 
a 20 m de cslora, con motores dc gasólco de 130 a 400 HP. Su tripulación cs de 6 a 8 
personas. De noviembre a mayo pescan con el palangre de piedra y bola en los calade- 
ros de la plataforma asturiana, regresando al puerto cada 2 o 3 días o el fin de semana. 
Capturan merluza. bcsugo, abadejo, congrio, faneca, palometa roja, rodaballo, etc. De 
junio a octubre se dedican a la pesca del bonito con la técnica de la «cacea» en el Atlán- 
tico. permaneciendo en alta mar de 12 a 18 días. La «cacea» se efectúa con anzuelos y 
cebo íu"tificial mientras el barco está en movimiento. Algunos de ellos faenan con li- 
cencias de la CEE en los caladeros de Francia y üran Bretaña, y otros sin licencias. 

Los pescjueros de altura son barcos grandes, de 20 a 30 m de eslora y de 60 a 
1 50 TRB, con motores de gasóleo de 400 a 600 HP. Su tripulación es de 13 a 14 per- 
sonas. De noviembra a mayo faenan con el palangre en los caladeros de la plataforma 
asturiana o con licencias semestrales o anuales en la plataforma francesa donde cogen 



44 



Copyrighted material 



merluza. abadejo, faneca, etc, permaneciendo en alta mar de 8 a 12 días. En verano 
persiguen el bonito con la técnica de la «cacea» en el Atlántico. entre las islas Azores 
e Irlanda, faenando de 20 a 30 días seguidos en el mar. 

LA FAMILIA 

Entre los pescadores pixuetos predomina hoy en día la familia nuclear, con resi- 
dencia ncolocal. 

Existe una rígida separación de roles sexuales entre los pescadores: los hombres 
se dedican a la pesca en tanto las esposas gobiernan los asuntos domésticos y realizan 
las tareas ordinarias de la casa pero, en general, no trabajan como asalariadas en lierra 
ni se enrolan en los pesqueros como tripulantcs. Sólo algunas mujeres realizan laborcs 
de cocina, limpieza y servicio en los restaurantes y cafcterías de la villa o bien trabajan 
en pequeñas tiendas. El embarazo, la crianza y el cuidado de los hijos no favorecen el 
trabajo de la mujer en la pesca o en los negocios establecidos en la villa, sobre todo 
cuando cl marido pcrmanecc mucho tiempo alcjado del hogai". Empero, en épocas pa- 
sadas, las mujeres realizaban trabajos cxtradomésticos cn tierra. Ellas ayudaban a reti- 
rar el pescado atrapado en las redes, transportaban el pescado a la lonja y a las fábricas 
de salazón y conservas emplazadas en la villa o bien tenían un empleo en éstas. Había 
también vendedoras de pescado que lo distribuían por los pueblos de los concejos ve- 
cinos. Las mujeres «rederas» se encargaban de coser y remendar los paños de las redes. 
A principios dc los scsenta, las csposas de los tripulantes se ocupaban de conseguir y 
llevar la carnada a los barcos así como de limpiar la nevera y las cajas de pescado. 

La mujer ejerce un papel muy activo e influyente, a veces de forma sutil e indi- 
recta, en la socicdad y en la familia. Ella se ocupa dc la casa y sus pertenencias, de las 
reparaciones o mejoras domésticas así como de los cuidados médicos o sanitarios pres- 
tados a sus miembros, despacha la correspondencia, tramita en las instituciones y orga- 
nismos oficiales los papeles relativos a la marcha de la empresa pesquera 0 de la fami- 
lia. se encarga del pago de facturas y de la demanda de créditos o la retirada de fondos 
en el banco, presta ayuda en los desembarcos de pescado en el muelle, está presente en 
la subasta de pescado en la lonja, lleva la contabilidad de la empresa y hace la partición 
con los tripulantes en el bar o en la casa, administra los ingresos económicos de la fa- 
milia, interviene en la asignación de bienes en la dote y en la herencia e iníluye en las 
decisiones del marido sobre las inversiones de capital. 

La mujer se encarga también de la crianza y educación de los hijos. Mientras el 
marido permanece en alta mar, ella acapara la máxima autoridad en el hogar. Cuando 
el rnarido regresa a tierra, el padre se muestra más comprensivo con el comportamien- 
to de los hijos. 

Los padres, y en particular la madre, mantienen unas relacioncs de mayor inti- 
midad y armonía con la hija. En el momento en que los padres se jubilan, son mayores 
o están enfermos, la hija les proporciona ayuda. En cambio, las relaciones de los sue- 
gors con la nuera suelen ser más distantes y tensas. La permanencia prolongada del hi- 
jo cn la mar inhibe las interacciones frecuentes con los padrcs. 



45 



Copyrighted material 



La transmisión de la propiedad en la herencia es bilateral, a partes iguales entre 
todos los hijos. En teoría, tanto los varones como las hembras reciben la misma pro- 
porción en la herencia, bien cuando contraen matrimonio, bien cuando envejecen o fa- 
llecen los padres. Sin embargo, en la práctica, los padres procuran beneficiar más a las 
hijas que a los hijos, transmitiéndoles en vida una mayor proporción de bienes, en par- 
ticular dincro en mctálico. Dc csta forma, las hijas rcsultan las favorccidas cn la hcrcn- 
cia. Ello se dcbc a dos razoncs. Dc un lado, las hijas solteras hacen rccados y partici- 
pan en las tareas domésticas diarias, además de que ayudan a descargar el pescado en 
el muelle y a transportarlo a la lonja sin ninguna retribución económica, en tanto el hi- 
jo enrolado en un pesquero recibe el quiñón correspondiente cuando finaliza la expedi- 
ción de pesca. De otro, las rclacioncs cntrc los padrcs y las hijas son más intcnsas y ar- 
moniosas. La mayor recompensa económica a éstas en vida de los padres trata de re- 
forzar las buenas relacioncs cntre ellos y compcnsar los dcsvelos dc las hijas cuando los 
primeros envejecen o enferman. La transferencia de bienes a las hijas en vida de los pa- 
dres constituye una especie de garantía de protección social en la vejez y enfermedad. 

En general, los hijos se enrolan en un pesquero cuando concluyen la escolariza- 
ción obligatoria, a los 16 o 17 años. Muchas personas sc haccn pcscadorcs por tradición 
familiar. De chicos han salido a la mar, en los momentos de ocio, en el barco de los pa- 
dres o parientes y conocen los problemas reales de la pesca y de la mar. De otro lado. 
los padres fomentan en los hijos la afición a este «oficio», transmitiéndoles sus co- 
nocimicntos y cxpcricncias pcrsonalcs sobrc csta ocupación. El tcma recurrcntc dc con- 
versación en la sociedad y en la familia es siempre la pesca. Algunos jóvenes inician el 
aprendizajc dc la pcsca cn cl barco dcl padrc o dc algún familiar cn cl quc pcrmancccn 
o bien cambian con el tiempo a otras embarcaciones que cogen mayores cantidades de 
pescado. 

PROPIEDAD FAMILIAR DE LOS MEDIOS DE PRODUCCIÓN 

Se ha señalado que en la pesca. sobre todo la artesanal y costera, los miembros 
de la familia poseen, gestionan y trabajan en la empresa pesquera. Esta es una unidad 
de explotación de pequeña escala en la que la propiedad de los medios de producción 
está en manos de la propia familia. El pescador es dueño y gestor a la vez que miem- 
bro del grupo de trabajo. De ahí que diversos investigadores (Baks y Postel-Coster, 
1977; Miller y Van Maanen. 1979; Stiles, 1979; Wadel, 1972; Ward, 1967) sobre co- 
munidades de pescadores afirmen que el capital invertido en la adquisición de barcos y 
aparejos de pesca es una propiedad o un negocio familiar. 

Se ha indicado que la propiedad familiar está relacionada con el bajo nivel de ca- 
pitalización de la empresa. Cuando el capital invertido es pequeño. la lamilia puede de- 
tentar el mismo. En cambio, cuando la inversión de capital aumenta, la propiedad tien- 
de a ser compartida por diferentes familias; además. el propietario no suele participar 
en el proceso productivo sino que ejerce en tierra las tareas de gestión de la empresa. 

Como sucede con otras poblaciones de pescadores de España y de todo el mundo, 
en el puerto de Cudillero la propiedad de los medios de producción es de tipo familiar y 

46 



Copyrighted material 



está muy fragmentada. El pesquero suele pertenecer a los miembros de una familia. Son 
numerosos los propietarios de pequeñas embarcaciones. Por ejemplo, en diciembre de 
1987. había 96 pesqueros de 3 a 15 TRB que pcrtenecía cada uno de ellos a una sola per- 
sona. No hay armadores que sean propietarios de varios barcos a la vez ni armadores «de 
tierra», es decir, propietarios que dirijan desde tierra el proceso de extracción de los re- 
cursos marinos. Los armadores van enrolados como patrones de pesca y están al co- 
rriente de la pesca y de los problemas de los tripulantes. La familia proporciona, pues, 
capital y mano de obra a la unidad de producción. 

La propiedad familiar responde a varios factores. En primer lugar, es un meca- 
nismo que pcrmite al pescador la progresiva acumulación dc capital. Gran partc dc los 
actuales armadores han empezado a trabajar como tripulantes sin cargos en barcos no 
familiares ya que no disponían de capital propio en la familia. En los años setenta. du- 
rante la explotación con el pincho y el palangre de la merluza y el besugo en los cala- 
deros de la plataforma asturiana, muchos de estos tripulantes se convirtieron en arma- 
dores de pesqueros artesanales o costeros o de barcos grandes que operaban en Francia. 
El control de la propiedad del barco fue la estrategia que posibilitó el aumento del ni- 
vel de riqueza de estos pescadores. La peculiar retribución económica mediante el «sis- 
tema a la parte» da lugar a que, en Los pesqueros inferiores a 15 TRB, el dueño del bar- 
co reciba, unas vez deducidos los gastos de la cxpedición de pcsca, entrc el 33 y el 45% 
del valor económico de las capturas, y, en los barcos mayores, entre el 51 y el 56%. De 
otro lado, el propietario del barco suele desempeñar el cargo de patrón de pesca, reci- 
biendo 2 quiñones en vez de 1, como percibe un tripulante corriente; además, si un ar- 
mador contratara a un patrón de pesca ajeno a la propiedad, le ha de entregar otro qui- 
ñón de su parte. De esta forma, el armador dejaría de ganar 3 quiñones. Es, pues, ma- 
nifiesto que este sistema de «partición económica» permite al propietario enrolado 
como patrón de pesca elevar de forma considcrable el nivel de bencficios cconómicos 
dado que cste último suele recibir entre cl 51 y el 65% del importe económico dc las 
venlas en la lonja. El pescador no persigue, como a veces se dice de las sociedades pre- 
capitalistas, la mera subsistencia o la simple satisfacción de las necesidades. 

El ascenso a la categoría de armador y patrón de pesca mejora claramente la po- 
sición socioeconómica del pescador. De ahí que éste argumente que, si no hubiera di- 
cho incentivo económico, la gente no se arriesgaría a invertir el capital en el negocio 
pesqucro ni se afanaría en trabajar a bordo dcl barco o en ocupar cargos dc rcsponsabi- 
lidad sino que preferiría disfrutar en tierra de las rentas del capital depositado en el ban- 
co o invertido en otra actividad. 

Por otra parte, cuando el armador se hacc mayor, enferma, se jubila o fallcce, es 
corriente que venda su parte a los demás propietarios o tripulantes, o bien la transmita 
a sus descendientes. De esta forma. se evita la concentración del capital en pocas ma- 
nos y la formación de grandes empresas pesqueras. 

La organización de empresas con armadores de tierra se da en compañías alta- 
mente capitalizadas. que cuentan con un elevado nivel de inversión. producción y be- 
neficios. Estas empresas disfrutan de las ventajas de una economfa de escala, dispo- 
niendo de abundantes recursos propios con los que pueden aguantar los períodos de un 



47 



Copyrighted material 



drástico descenso de las capturas. Ahora bien, los peseadores de Cudillero no han reu- 
nido el capital suficiente para invertir como armadores de tierra en barcos de gran altu- 
ra sino que han constituido empresas de pequeña escala. El problema consiste en que 
la reducida inversión de capital en ellas las hace muy vulnerables cuando escasea la 
pesca o los recursos económicos. 

En segundo lugar. el armador enrolado como patrón de pesca ejerce un mayor 
control de la actividad productiva a bordo del barco. Conoce de primera mano los pro- 
blemas reales de la pcsca y de los tripulantes a la vez que planifica la organización y 
ritmo de trabajo en el barco, supervisando diariamente la ejecución de las tareas asig- 
nadas. El reducido tamaño del grupo de trabajo -2 o 3 personas en un bote de calar y 
13 o 14 en los barcos más grandes- permite una estrecha vigilancia del comportamien- 
to del grupo de trabajo y la intensificación del esfuerzo. Esta situación aminora el po- 
tencial conflicto entre el armador-patrón de pesca y los demás tripulantes y favore unas 
relaciones más personales y armoniosas enUe todos los miembros del grupo de trabajo. 
Las expresiones pi.xuetas «hacienda, tu amo te vea» o «la industria no mandada por su 
propietario es "hacienda de perdíos*'» recogen las ventajas de dicho sistema. Desde cs- 
ta perspectiva, la propiedad familiar mejora la eficiencia y rentabilidad de la unidad de 
producción y contribuye a la viabilidad o expansión de la empresa pesquera. 

Por último. la propiedad familiar permite hacer frente a los momentos en que 
descienden las capturas de pescado o sus precios. Hay que tener presente que la pesca 
tiene lugar en un medio natural y social altamente incierto y competitivo. El pescador 
tiene que afrontar unas circunstancias meteorológicas adversas. Además, las poblacio- 
nes de peces fluctúan de forma irregular tanto en el espacio como en el tiempo, con- 
centrándose más cn unos lugares que en otros. Los recursos marinos son bicncs comu- 
nalcs quc pueden ser detraídos por unos en detrimcnto dc otros y que imposibilitan un 
control y acceso exclusivo por un grupo de personas. El precio del pescado oscila brus- 
camcnte cn la lonja a lo largo dcl día o dc un día o semana para otro. La articulación 
monetaria de la actividad pesquera con un sistema de mercado incentiva la extracción 
de los recursos marinos. Estos factores llevan a que el pescador intensifique en el pre- 
sente el esfuerzo en busca de cantidades crecientes de pescado, lo que da lugar a un 
comportamiento competitivo que termina a veces en agotamiento de las poblaciones de 
peces. Asimismo, el sistema a la parte reduce el riesgo de la empresa ya que no hay que 
abonar a los tripulantes un salario semanal o mensual fijo. La participación del empre- 
sario y sus familiares en la unidad de producción evita la contratación de mano de obra 
ajena, que podría abandonar la pesca si csta sufrc pcrdidas o no resulta rentablc. De es- 
ta forma disminuyen los costes variables de la mano de obra. lo que facilita la supervi- 
vencia de la empresa familiar. Los pescadores propietarios de los barcos pueden sopor- 
tar la caída de los beneficios o las pérdidas, incrementando el tiempo dc trabajo. Por 
ejemplo, a partir de 1985, han entrado en declive los caladeros de la plataforma astu- 
riana. Hoy en día muchos armadores sostienen que pueden tolerar el agotamiento de los 
caladcros porque la pesca es una actividad familiai' en la que la mano dc obra del pro- 
pietario y otros parientes como hijos o hermanos reducen los costes variables de la uni- 
dad de producción. Se origina así una autoexplotación de la mano de obra familiar. En 



48 



Copyrighted material 



cambio, los armadores de tierra son proclives a abandonar la empresa cuando ésta su- 
f're pérdidas o disminuye fuertemente su rentabilidad. Como ha señalado Lofgren 
(1972), las empresas pesqueras de tipo familiar se adaptan bien a las situaciones de in- 
certidumbre y cambio económico ya que disponen de una mayor capacidad para absor- 
ber los shocks. El incremento del propio esfuerzo reduce los costes de mantenimiento 
de la unidad de pesca, lo que compensa la disminución de las capturas y las pérdidas en 
las épocas en que escasea el pescado. 

CONSTITUCIÓN DE SOCIEDADES PESQUERAS DETIPO FAMILIAR 

En el puerto de Cudillero, la empresa pesquera puede ser propiedad de un solo 
armador o de varios armadores, denominados socios. Las sociedades pesqueras se 
constituyen cuando el capital requerido por la inversión cs mayor del que reúne una per- 
sona o ésta no quiere asumir los riesgos y costes de una inversión onerosa o bien es 
transmitida en herencia la propiedad. Están formadas por parientes, amigos o conoci- 
dos. Se han desarrollado sobre todo en los años setenta, en los que se incrementó la flo- 
ta pixueta que explotaba los ricos caladeros de merluza y besugo en la plataforma as- 
turiana y en las aguas comunitarias. Esta estrategia ha permitido a los compañeros o tri- 
pulantes sin cargos el ascenso de posición social. 

La encuesta realizada en diciembre de 1987 sobre la totalidad de la flota pixueta 
concluía que la propiedad del barco pertenecía a I armador en 1 18 casos (el 76,6% del 
total) y a 2 o más socios en 36 casos (el 23.4% del total). 

Ahora bien, los lazos de parentesco juegan un importante papel en la constitu- 
ción de las sociedades pesqueras. Así, en 25 barcos (el 69,4% de las sociedades pes- 
queras) la propiedad cra compartida por un grupo de parientes agnaticios o patrilinea- 
les (Cuadro 1 ). 



CUADRO 1 

Distribución de las sociedades pesqueras pixuetas según los vínculos familiares entre 

los propietarios cn dicicmbre dc 1987. 



Padres e hijos 


Hermanos 


Cuñados 


Sin parentesco 


TOTAL 


9(25%) 


16(44.5%) 


3(8,3%) 


8 (22,2%) 


36 



Fuente: Elaboración propia. 



El grupo de parentesco más frecuente es el integrado por hermanos. Así, 16 bar- 
cos (el 44,5% ) sc había constituido como una sociedad pesquera pertcnccientc a 2 o 
más hermanos, en tanto 9 (el 25%) eran propiedad del padre y alguno de los hijos. 
Cuando están integradas por hermanos, éstos pueden estar casados, formando familias 
nucleares independientes. Otras veces se trata de hermanos jóvenes y solteros que vi- 
ven bajo el mismo domicilio. Los hermanos constituyen una unidad que comparte el 
riesgo de la inversión sobre la base de la mutua confianza, o bien han heredado la pro- 
piedad del padre, jubilado o fallecido. 



49 



Copyrighted material 



Cuando las sociedades pesqueras están formadas por el padre y alguno de los hi- 
jos, el primero, jubilado o en actívo, ha transmitido a sus hijos una parte o la mayoría 
del capital reunido. Fn ocasiones, el hijo está soltero y reside en el mismo hogar que el 
padre; en otras, los hijos se han casado y establecido su residencia con independencia 
de la de los padres. 

Por último, otros 3 barcos eran propiedad de personas emparentadas por afinidad 
-o cuñados- y 8 de personas no emparentadas entre sí. 

Estos datos sugieren que, si bien los vínculos de parentesco son importantes en 
la conslitución de sociedades pesqueras, no son los únicos que se utilizan cuando se ac- 
cede a la propiedad de la empresa pesquera. Hay sociedades que están integradas por 
amigos o conocidos y funcionan bien. 

Ahora bien, la marcha de una sociedad pesquera está erizada de tensiones y di- 
íicultades que pueden llevar a su ruptura. Una encuesta efectuada en diciembre de 1988 
sobre el total de barcos pixuetos mayores de 9 TRB ponía de manifiesto que 21 (el 
28,8%) eran propiedad de 2 o más armadores en tanto 39 (el 53,4% ) pertenecían en esa 
fecha a un solo armador. Sin embargo. los otros 13 (el 17,8%) habían sido en el pasa- 
do propiedad de varios armadores, rompiéndose posteriormente la sociedad por discre- 
pancias y conflictos entre los socios (Cuadro 2). 

CUADRO 2 



Formación de sociedades pesqueras en los barcos mayores de 9 TRB. 
con base en el puerto de Cudillero, en diciembre de 1988. 



Número de barcos constituidos en la actualidad 
como sociedad pesquera 


21 (28,8%) 


Número de baicos, en la actualidad 
de propiedad individual 


39 (53,4%) 


Número de barcos actualmente de propiedad individual, 
pero en el pasado constituidos como sociedad pesquera 


13(17,8%) 



Fuente: Elaboración propia. 



Las desavenencias entre los socios suelen estar relacionadas con la distribución 
de cargos a bordo del barco. Cuando la propiedad del barco es de varios armadores, es 
habitual que uno de ellos haga de patrón de pesca en tanto los demás desempeñan los 
cargos de patrón de costa o motorista. Sin embargo, el patrón de pesca goza de la ven- 
taja de que percibe un mayor nivel de ingresos económicos (3 quiñones) que el patrón 
de costa o el motorista (2 quiñones) y detenta el máximo poder en la unidad de produc- 
ción y un estatus social destacado. Pai*a evitar los conflictos asociados a las diferencias 
de retribución económica de los cargos, está establecido el acuerdo de que se entregue 
con cargo a la parte de la sociedad los quiñones necesarios para equiparar los ingresos 

50 



Copyrighted material 



económicos de lodos los socios. De esta forma, todos reciben el mismo número de qui- 
ñones, es decir, tres. A pesar de este acuerdo económico, son frecuentes las fricciones 
entre los socios. La raíz del conflicto radica en que los propietarios del barco buscan el 
poder, el estatus y el prestigio social derivados del cargo de patrón de pesca. 

Ahora bien, la mujer desempeña un importante papel en la agudización o, al con- 
trario, la mitigación de las tensiones entrc los socios. Con frecuencia, las esposas favo- 
recen las disputas por el acceso al poder de decisión, el estatus y el prestigio social que 
acapara el patrón de pesca en el barco y en la sociedad. Este asume en público el pro- 
tagonismo del éxito de la expedición de pesca. Y la mujer del patrón considera que su 
esposo tiene más «mando» y prestigio que los demás socios que ejerccn cargos con me- 
nor estima social como patrón de costa o motorista. 

Empero, sucede que cuando la sociedad pesquera está integrada por hermanos, 
las cuñadas fomentan las desavcnencias entrc los socios por el acccso al cargo dc pa- 
trón de pesca. contribuyendo de esta forma a la ruptura de la sociedad. En cambio, 
cuando está formada por cuñados. sus esposas o hermanas se suelen entender mejor. 
propiciando unas rclaciones más armoniosas y cordiales entre sí. La sociedad funciona 
entonces mejor y es más estable. 

RECLUTAMIENTO DE MANO DE OBRA 

Diversas investigaciones antropológicas han subrayado el importante papel de 
los lazos de parentesco en el reclutamiento de la mano de obra para la unidad de pesca. 
Se ha señalado que muchas tripulaciones están formadas por un núcleo de parientes o 
familiares. Ya hemos indicado que la pesca "tradicional" o "artesanaP se asocia a la 
presencia de parientes en la unidad de produccción. Por ejemplo, se ha destacado que 
en poblaciones de pescadores del Atlántico Norte como en las Islas Faroe (Blehr, 1963), 
en la costa del Canadá (Breton, 1973), en Terranova (Britan, 1979; Nemec, 1972), en la 
isla Tory (Irlanda) (Fox, 1978), en las costas de Suecia y Noruega (Lofgren, 1972; Wa- 
del. 1972), en Bretaña (Francia) (Jorion, 1982), entre los fanti de Ghana (Christensen, 
1977) al igual que en algunas comunidades de España (Galván Tudela y Pascual Fer- 
nández, 1989; Pascual Fernández, 1991; Siches, 1991), la tripulación está constituida 
por parientes agnaticios (principalemente padre e hijos, hermanos o primos patrilatera- 
les) y afines políticos. A veces son sociedadcs con un sistema de parcntesco bilatcral cn 
el que la propiedad desempeña un destacado papel en el reclutamiento de la mano de 
obra o esla última es limitada. 

Por contra, en algunas comunidades de pescadores de México, la mano de obra 
está integrada en su núcleo principal por amigos, conocidos y vecinos con los que el 
propietario del pesquero sostiene unas relaciones impersonales que no comprometen su 
autoridad cn la unidad de producción (McGoodwin, 1976). 

En otras sociedades, el reclutamiento de la tripulación se realiza tanto a través de 
los lazos familiares como de los contractuales. Fl propietario selecciona a parientes y a 
conocidos, amigos y vccinos (Alexander, 1977; McCay, 1979; Norr, 1975; Orbach, 1977; 
Stiles, 1979; Ward, 1967). Este sistema trata de amortiguar la incertidumbre vinculada al 



51 



Copyrighted material 



ciclo de desarrollo del grupo doméstico o al reclutamiento familiar. a la existencia de al- 
ternalivas de empleo en el propio lugar o en otras áreas, o bien a migraciones. 

En el puerto de Cudillero, la mano de obra es reclutada a través de los vínculos de 
parentesco, amistad y vecindad. El patrón de pesca suele seleccionar a personas a las que 
conoce personalmente o por referencias de otros. Los habitantes de la villa gozan de ma- 
yores oportunidades de empleo ya que están emparentados con el patrón de pesca o bien 
le conocen. El hecho de que la gente resida en un núcleo pequeño de población, centra- 
da en la pesca, crea una estrecha red de relaciones personales que contribuye a su rcclu- 
tamiento como tripulantes. Además, la mayoría de los pescadores han nacido en el pro- 
pio lugar, en el seno de familias marineras. aprendiendo el «oficio» por tradición. 

Los datos estadísticos sobre la flota pixueta ponen de manifiesto que las tripula- 
ciones de las embarcaciones de pincho y de palangre están integradas tanto por parien- 
tes como por amigos y conocidos. 

En las embarcaciones de pincho, no obstante, el parentesco desempeña un im- 
portante papel en la selección de los miembros de la unidad de pesca. La tripulación de 
estos botes está integrada por dos o tres hombres, uno de ellos el armador, que hace de 
patrón de pesca. En cl 38,3% de los casos (36 botes de calar dc un total de 94), el vín- 
culo entre el patrón de pesca y uno de los tripulantes es el de padre e hijo. En el 11 ,7% 
de los pesqueros (1 1 casos) el nexo entre el patrón de pesca y alguno de los tripulantes 
cs cl de dos hermanos cuyo padre se ha jubilado, fallecido o trabaja cn otra unidad de 
pesca o actividad, o bien no tienen hijos o éstos están en edad escolar. etc. Así, en el 
50% de los pesqueros la relación entre los tripulantes es la de un grupo de agnados. En 
5 embarcaciones el nexo es el de tío-sobrino o primos y en 7 (el 7,4% ) el de cuñados. 
Por último, en 35 casos no hay ningún lazo de parentesco o aíinidad entre el patrón de 
pesca y alguno de los tripulantes. Son patwnes que no disponen de mano de obra en la 
propia familia porquc sus hijos o familiarcs están en período de escolarización obliga- 
toria. cursan estudios universitarios, se dedican a una actividad laboral distinta o han 
cmigrado fuera. De otro lado, en los 35 pesqueros sin parentesco cntre los tripulantes, 
hay 7 en los quc cl ducño, ya jubilado, dctcnta la propicdad aunquc un hijo suyo cjcr- 
ce el cargo de patrón de pesca (Cuadro 3). 

CUADRO 3 



Relaciones de parentesco entre el patrón de pesca y algún tripulante en los botes de 
calar con base en el puerto de Cudillero, en diciembre de 1987'. 



Padre e hijo 


Hermanos 


Tío y sobrino 


Primos 


Cuñados 


Sin parentesco 


Total 


36(38,3%) 


1 1 (11,7%) 


3 (3,2%) 


2 (2.1%) 


7 (7,5%) 


35 (37,2%)* 


"4 



En la columna 6 hay 7 casos en los que el armador está jubilado. dcscmpeñando el 
cargo de patrón de pesca un hijo suyo. 



Euente: Elaboración propia. 



1 Cuando el patrón de pesca está emparenUido en distinto grado con diversos tripulantes computamos 
primcro las personas con parentcsco más próximo (padrc c hijo o hermanos antcs quc tío y sobrino, pri- 
mos o afines) y de diferente generación (padre e hijo antes que hermanos y tio-sobrino antes que primos). 
En cl caso dc los alincs incluimos primcro a ios cuñados y dcspucs la rclación cntrc ycrno y sucgro. 

52 



Copyrighted material 



En los botes de pincho con tres tripulantes. la tercera persona puede estar tam- 
bién emparentada con el patrón de pesca (es un hijo. un hermano. un tío, un sobrino, un 
primo o un cuñado) o no tener ningún lazo de parentesco. 

Estos datos destacan el importantc papcl dcl parcntcsco cn cl rcclutamicnto dc 
mano de obra en los pesqueros pequeños. Sin embargo, Ios lazos familiares no son los 
únicos que se movilizan cuando se constituyen grupos de trabajo. Estos pueden estar 
también formados por amigos, conocidos o vecinos de la villa. 

También en los pesqucros de palangre, cuya ti ipulación oscila entre 4 o 5 en los 
más pequeños y 13 o 14 en los más grandes, se da el sistema de reclutamiento familiar 
de la mano de obra (Cuadro 4). En el 30% de los casos ( 1 8 pesqueros de un total de 60) 
la relación entre el patrón de pesca y alguno de los tripulantes era la de padre e hijo, y, 
en el 23.3% ( 14 barcos) la de hermanos. Así, el grupo de agnados estaba presente en el 
53,3% de las cmbarcacioncs. Otro grupo estaba integrado por primos (2 casos) o tío-so- 
brino (3 casos). En otros 6 pesqueros (el 10%) había relaciones de aíinidad como cu- 
ñados (4 casos) o yerno-suegro (2 casos). Además, en una misma unidad de producción 
se pueden dar diferentes clases de parientes y aíines como primos, sobrinos. tíos, cuña- 
dos, etc. Por último, había otros 17 pesqueros (el 28,3%) en los que no existía ninguna 
relación de parentesco y aíinidad entre el patrón de pesca y uno de los tripulantes. Eran 
conocidos, vccinos y forastcros. 



CUADRO 4 

Relaciones de parentesco entre el patrón de pesca y alguno de los tripulantes en los 
pesqucros de palangre, con basc en el puerto de Cudillero, en dicicmbre dc 1987. 



Padre e 


Hermanos 


Tío-sobrino 


Primos 


Cuñados 


Yerno- 


Sin 


Total 


hijo 
18 (30%) 


14(23,3%) 


3 (5%) 


2 (3,3%) 


4 (6,7%) 


suegro 
2 (3,3%) 


parentesco 
17 (28,4%) 


60 



Fuente: Elaboración propia. 



Ahora bicn, aunquc cstos datos cstadísticos rcflcjan la cxistencia dc un vínculo 
de parentesco entre el patrón de pesca y uno de los tripulantes, los demás miembros de 
la tripulación -entre 4 y 14 personas- pueden estar o no emparentados y en diferente 
grado. En algunos casos podemos encontrar sólo una persona que tiene la/os de paren- 
tesco con el patrón; en otros, la mayoría o gran parte dc los tripulantes están emparcn- 
tados en distinto grado con el patrón. Con todo, cuando aumenta el tamaño de la tripu- 
lación es más probable que se recluten personas sin parentesco ya que no hay mano de 
obra familiar suficiente. 

El sistema familiar de reclutamiento de la fuerza de trabajo trata, por una parte, 
de bencficiar en el empleo a los propios parientes y afines. Por otra, reducc los costcs 
variables de la unidad de producción, salvaguardando la viabilidad de la empresa en los 
momentos de incertidumbre o crisis económica. En las economías de pequeña escala la 



53 



Copyrighted material 



mano de obra familiar es capaz de hacer frente a los períodos de disminución de las cap- 
turas de pescado, intensiíicando el esfuerzo y conformándose con un bajo nivel de in- 
gresos económicos. Asimismo, el reclutamiento familiar de mano de obra favorece unas 
relaciones más armoniosas y cordiales entrc los micmbros de la tripulación. vSe movili- 
zan entonces los lazos afectivos de los parientes en beneficio de una empresa común. 
Ahora bien, las relaciones de parentesco no son determinantes o únicas en la formación 
de la unidad de pesca. Se pueden constituir grupos de trabajo sobre la base de relacio- 
nes dc amistad y vecindad. Distintos factorcs como migraciones. abundancia o escasez 
de mano de obra, períodos de aumento o descenso de las capturas de pescado, oportu- 
nidades de empleo en la pesca o en otra actividad condicionan el tipo de reclutamiento 
de la mano de obra. 

Empero, los vínculos de parcntesco resultan fundamentales en la asignación dc 
cargos cn la unidad dc producción. En los pcqucños botcs dc calar, cuando cl armador 
se hace mayor, enferma o se jubila, elige a un hijo suyo como patrón de pesca. En los 
pesqueros más grandes el armador que hace de patrón otorga a algún pariente suyo co- 
mo hijo, hcrmano, primo, sobrino, etc. los cargos dc segundo de a bordo, patrón de cos- 
ta, engrasador y, s¡ tienc título oficial, cl de motorista. 

La distribución de cargos establece una serie de compromisos y obligaciones mu- 
tuas entre el armador y los tripulantes. Por una parte, el propietario trata de favorecer a 
los familiares ya que estos cargos facilitan un mayor nivel de ingresos económicos, po- 
der y estatus social que el de un tripulante corricnte. Por otra, procura quc las pcrsonas 
que descmpeñan estos cargos lo hagan con rcsponsabilidad y confianza, exigiéndoles fi- 
delidad y eficacia en la gestión y resolución de las tareas encomendadas. Los hombres 
con cargos han de acatar con gran diligencia las órdenes y decisiones tornadas por el 
patrón. Dc csta forma, la posición dc los hombrcs con cargos sc idcntifica con la dc- 
fensa dc los intcreses del armador o patrón. Sirviéndosc dc estas personas, cl patrón dc 
pesca puede controlar e incentivar el ritmo de trabajo de la tripulación. Ahora bien, es 
más fácil que las personas emparentadas compartan y defiendan los intereses de los pa- 
trones, ejecutando con lealtad el esfuerzo solicitado. Además, este sistema favorece un 
mayor entendimienlo y cooperación entre los marineros, reduciendo los conflictos y de- 
sacucrdos c incrementando el rcndimicnto dcl grupo dc trabajo. 

Asimismo, el propietario suele asignar a un familiar suyo el papel de rapaz o ra- 
paza de tierra o persona encargada de preparar los aparejos. descargar el pescado en el 
muellc y transportarlo a la lonja cn cl caso dc los botcs dc calar, y dc cmpatar los an- 
zuelos a los pipios y hacer las «trincas» o nudos en el palangre, a cambio de una con- 
traprestación económica. El patrón selecciona a veces como rapaz a un pariente, a ve- 
ces jubilado o sin empleo. como un hermano, un tío, un primo, etc; otras a una mujer 
casada o soltera como la esposa. la hija, una sobrina. una prima, 0 bien a personas co- 
nocidas y amieas. 

Estas prácticas ponen al dcscubierto cl dcstacado papcl de los lazos dc parentes- 
co tanto en la constitución de sociedades pesqueras como en el reclutamiento de la ma- 
no de obra y en la distribución de cargos en la unidad de producción. 



54 



Copyrighted material 



BIBLIÜGRAFÍA 



ALEXANDER, R (1977): "Sea Tenure in Southern Sri Lanka". Ethnology, n.° 16 (3), 
pp. 231-251. 

BAKS, C. y POSTEL-COSTER, E. (1977): "Fishing Communities on the Scottish East 
Coast: Traditions in a Modcrn Sctting", cn M. E. Smith (comp.): Those Who 
Live from the Sea: A Study in Maritime Anthropology, St. Paul, West Publis- 
hing Co., pp. 23-40 

BLEHR, O. (1963): "Action Groups in a Society with Bilateral Kinship: A Case Study 
í'rom the Faroe Islands", Ethnology, n.° 2 (3). pp. 269-275. 

BRETON, Y. (1973): "A comparative Study of Work Groups in an Eastern Canadian Pe- 
asant Fishing Community: Bilateral Kinship and Adaptive Proccsses", Ethno- 
logy, n.° 12 (4), pp. 393-418. 

BRITAN, G. (1979): •"Modernization' on the North Atlantic Coast: The Transforma- 
tion of aTraditional Newfoundland Fishing Village", en R. Andersen (comp.): 
North Atlantic Maritime Cultures: Anthropological Essays on Changing 
Adaptations, La Haya, Mouton, pp. 65-81. 

CHRISTENSEN, J. B. (1977): "Motor Power and Woman Power: Technological and 
Economic Changc among the Fanti Fishermcn of Ghana", cn M. E. Smith 
(comp.): Those who Livefrom the Sea: A Study in Maritime Anthropology, St. 
Paul, West Publishing Co„ pp. 71-95. 

FOX, R. (1978): The Tory íslanders, Cambridge, Cambridge University Press. 

GALVAN TUDELA, A. y PASCUAL FERNÁNDEZ, J. (1989): "La pesca en el sur de 
Tenerife: Calmas, factorías. túnidos, tomales y turismo", en Etnografía Espa- 
ñola, vol. 7, Madrid, Ministerio de Cultura, pp. 59-1 13 

JORION, P (1982): "All-brother Crews in the North Atlantic", The Canadian Review 
of Sociology and Anthropology, n.° 19 (4), pp. 513-526. 

LOFGREN, O. (1972): "Resource Managemenl and Family Firms: Swedish West Coasl 
Fishermen", en A. Andersen y C. Wadel (comps.): North Atlanüc Fishermen: 
Anthropological Essays on Modern Fishing, St. John's, Memorial University 
of Newfoundland, Institute of Social and Economic Research, pp. 82-103. 

McCAY, B. J. (1979): "'Fish is Scarce': Fisheries Modernization on Fogo Island, New- 
foundland", en R. Anderscn (comp.): North Allantic Maritime Cullures: Anth- 
ropological Essays on Changing Adaptations. La Haya, Mouton, pp. 155-188. 

McGOODWIN, J. R. (1976): "Society, Economy, and Shark-fishing Crews in Rural 
Nortliwest Mexico", Ethnology, n.° 15 (4), pp. 377-391. 

MILLER, M. L. y VAN MAANEN. J. (1979): "'Boats Don't Fish. People Do': Some 
Elhnographic Notes on the Federal Management of Fisheries in Gloucester". 
Human Organization, n.° 38 (4), pp. 377-385. 



55 



Copyrighted material 



MÜNTERO LLERANDI. J. M. (1985): Proceso de industrialización y condiciones de 
trabajo: El sector pesquero onubense, Sevilla, Junta de Andalucía. Conseje- 
ría de Agricultura y Pesca. 

NEMEC, T. (1972): "I Fish with my Brother: The Structure and Behaviour of Agnatic- 
based Fishing Crevvs in a Newfoundland Irish Outport", en R. Andersen y C. 
Wadel (comps.): North Atlantic Fishermen: Anthropological Essays on Mo- 
dern Fishing, St. John's, Memorial University of Newfoundland, Institute of 
Social and Economic Research, pp. 9-34. 

NORR, K. L. (1975): "The Organization of Coastal Fishing in Tamilnadu Ethnology, 
n.° 14 (4), pp. 357-371. 

ORBACH, M. (1977): Hunters, Seamen, and Entrepreneurs: The Tuna Seinermen of 
San Diego, Berkeley, University of Californía Press. 

PASCUAL FERNÁNDEZ, J. (1991 ): Entre el mar y la tierra. Los pescadores artesa- 
nales canarios. Ministerio de Cultura y Ed. Interinsular Canaria. 

SÁNCHEZ FERNÁNDEZ. J. O. (1992): Ecologfa y estrategias sociales de los pesca- 
dores de Cudiilero, Madrid, Siglo XXI. 

SANZ MENÉNDEZ, L. (1983): "En torno a la penetración de las relaciones capitalis- 
tas de producción en la pesca costera gallega", Agricultura y Sociedad, n.° 28, 
pp. 205-221. 

SICHES, C. (1991): "La pesca en el campo de Níjar", en D. Provansal y P. Molina 
(comps.): Etnologia de Andalucfa Oriental, vol. 1, Barcelona. Anthropos, pp. 
355-415. 

STILES, G. (1979): "Labor Rccruitment and the Family Crew in Newfoundland", en R. 

Andersen (comp.): North Atlantic Maritime Cultures: Anthropological Essays 
on Changing Adaptations, La Haya, Mouton, pp. 1 89-208 

WADEL, C. (1972): "Capitalization and Ownership: The persistence of Fishermen-ow- 
nership in the Norwegian Herring Fishery", en R. Andersen y C. Wadel 
(comps.): North Atlantic Fishermen: Anthropological Essays on Modern Fis- 
hing. St. John's, Memorial University of Newfoundland, Institute of Social 
and Economic Research, pp. 104-1 19. 

WARD, B. (1967): "Chinese Fishermen in Hong Kong: Their Post-peasant Economy", 
en M. Freedman (comp.): Social Organization: Essays Presented to Raymond 
Firth, Chicago, Aldine Publishing Company, pp. 271-288. 



56 



Copyrighted material 



OS PESCADORES COMO CREADORES DE 
COÑECEMENTO "EXPERTO": O SEU PAPEL NO 
DESEÑO DE NOVAS POLÍTICAS PESQUEIRAS 

Antonio García Allm 

INTRODUCCIÓN 

Afirmacións ou comcntarios scmcllantcs ós quc fai cstc pcscador dc Lira (Car- 
nota): confiamos máis na nosa teoría que na do Meteosat. O Meteosat non se en- 
gaña, o aparato non se engaña [...] o que falla é a cabesa humana, e cada cabesa ten 
a súa sentensia, escóitanse con moita frecuencia en calquera das nosas poboacións pes- 
queiras. En cambio, as máis das veces representan para a maioría da poboación simples 
afirmacións quc tcñcn a crcdibilidadc dc qucn as enuncia c dificilmcntc podcn scr com- 
parablcs co&s formuladas por aqucles científicos quc dende complcxos e caros labora- 
torios elaboran as súas prediccións. 

Nestc traballo imos referir algúns aspcctos do coñecemento que os pescadores ar- 
tesanais de Galicia tcñen sobre o medio mariño no que descnvolvcn a síia actividadc. O 
noso propósito c mostrar, a travcs dun discurso dcscritivo, calcs son os criterios funda- 
mentais sobre os que se conslrúe e organiza este saber, cales sons as funcións que cum- 
pre este coñecemento no contexto social das poboacións pesqueiras e, en última ins- 
tancia, facer ver como, ó lado do saber científico, existen outros saberes cos que a Cien- 
cia oficial (comunidade científica) ten que dialogar se non quere seguir sendo, como 
Hegcl diría, abstracta, isto é, falseadora da realidadc. 

Defendemos que o saber de certos oficios constitúe un corpus de coñecemento 
que trascende o que se entende ordinariamente por coñecemento vulgar. Tal e corao o 
trataremos de expor. o saber dos pcscadorcs prcséntascnos como un tipo dc coñccc- 
mento fértil e rico en matices, que pode ser valioso e eficaz para outras comunidades 
culturais máis amplas, como é a científica, na medida en que esta se atopa entroncada 
coas institucións dende as que se deseñan as políticas pesqueiras. 

O estudio foi feito entrc os anos 1993 c 1994 cn dúas poboacións pcsquciras da 
provincia da Coruña: Lira (Carnota) e Muxía, centrándonos na pesca de proximidades 
que desenvolven as embarcacións de máis baixo equipamento tecnolóxico, como no ca- 
so das gamelas, botes e motoras. 

O medio mariño como fonte de problemas 

¿Pero sobre que criterios básicos se constrúe este coñecemento? 

A vinculación pescador-medio conduce ó productor á necesidade de interpreta- 
lo contorno natural coa finalidadc dc crea-las condicións óptimas para posibilita-lo ac- 
ceso así como a actuación sobre el. 



57 



Copyrighted material 



Supón, polo tanto. unha fase fundamental do proceso de adaptación 1 . Un impera- 
tivo que xera coñecemento e cultura nun intento de dar explicacións a cousas e a feitos. 

Aínda que o concepto de contorno inclúe factores sociais, económicos, cultu- 
rais,... e o propio medio natural (Martínez Veiga, 1985:30-1), nós imos pór máis énfase 
neste último, tomándoo como un escenario de acción e fonte de problemas que o pesca- 
dor ten que afrontar e resolver. Concretamente a natureza destes problemas é a que vai 
determina-lo tipo de necesidades cognoscitivas que vai precisa-lo pescador, e que, ó no- 
so xuízo, contribiíen á construcción dun coñecemento que se adquire sobre a base dun- 
ha información xerarquizada e selectiva, obtida gran parte dela por medio da aprendiza- 
xe perceptiva na que se empregan, ademais dos "vellos saberes", unha atenta e hábil per- 
cepción sensorial onde tódolos sentidos interveñen activamente como receptores de 
información. Apréndese a ver o mar, distinguindo tonalidades...; a sentir o tempo,...; a 
ter tento ca Hña t ...\ a saber escoitar e recoñecer polo son do mar o estado deste; ou des- 
cifra-lo significado de cando no ambiente hai un cheiror a maríu, sabéndoo distinguir do 
simple cheiro a mar, pois no cheiro a "maríu" apréciase un forte rcccndo a mar que pa- 
ra os pescadores de Lira supón a mcnsaxe de que vai vir tempo de sur ("vendavaP). 

Seguindo a P. Charesl (1981:31), algúns destes problemas preséntanselle ó pes- 
cador como "constriccións principais", que son as que condicionan directamente o fun- 
cionamento e reproducción das estratexias de pesca, e que normalmente proveñen dos 
factores abiólicos dos ecosistemas mariños dun territorio de pesca. tales como o clima 
(vento, estado do mar....) e as características topográíicas do territorio de pesca. Outras, 
as "constriccións secundarias". proveñen do biótopo ou da biocenose do ecosistema 
mariño (correntes, temperatura das augas, visibilidade, profundidade, salinidade, varia- 
ción de nutrientes...); e as "conslriccións derivadas". que resultan dos factores bióticos 
(hábitos migratorios e de comportamento dos peixes,...). 

Estes determinantes do medio físico constitúen problemas na medida en que lle 
dificultan ó pescador o acceso e o normal aproveitamento dos recursos. ü coñecemen- 
to representa nestc sentido o "antídoto" preciso para resolver estas constriccións, ac- 
tuando como un elemento regulador da incerteza. E só dende acción podc experimen- 
tar, ensaiar, contrastar, actualizar e adquirir novos coñecementos do medio en que el in- 
teractúa. Polo tanto, obtén dela a bagaxe necesaria para encarar a cotío os labores de 
pesca coa esperanza dc optimiza-los resultados. Por iso, o saber é tratado cn moitos tcx- 
tos antropolóxicos como un mcdio dc producción, ó mesmo nivel que o barco c as ar- 
tes (Galván, 1984:5-7), como un "instrumento intelectual" que fai posible que a activi- 
dade pesqueira se converta en traballo productivo. 

Aínda que a severidade destas constriccións pode ser percibida de xeito propor- 
cional ó grao de desenvolvemento tecnolóxico, a pesca segue estando supeditada en 
grande medida. incluso na pesca industrial, ás características do medio, lundamental- 
mente ó clima e á natureza dos recursos (Galván Tudela, 1989:504). 



1 Os procesos adaptativos, segundo Bennett: "son os cambios introducidos en períodos relativamente 
longos de tempo polo uso repetido das estratexias adaptativas" (1969:14). 

58 



Copyrighted material 



Así, o "espacio mariño" preséntasenos non como un simple soporte pasivo onde 
o pescador desesenvolve a súa aclividade, senón como un marco de acción espacio-tem- 
poral, de respostas comportamentais ós problemas xerados polo medio. Dito doutro xei- 
to, a necesidade de coñecer por parte do pescador a dinámica do mcdio mariño supón 
en última instancia unha práctica de subsistencia que serve tanto para incrementa-la súa 
seguridade física sobre un medio "perigoso" como para "administrar" os recursos que 
se atopan nel e son imprescindibles para a súa "alimentación". 

"Mais vale ser pobre na terra que ter fartura no mar": 
o traballo nun niedio inestable 

En actividades como a agricultura ou a pesca tradicionais, o comportamento cli- 
mático ten unha incidencia substancial no desenvolvemento das mesmas. Pero mentrcs 
na agricultura a repercusión do clima ten rnáis que ver directamente coa productividade 2 , 
no caso da pesca está ademais estreitamente imbricado á seguridade física do produc(or\ 
Pode dicirse, neste sentido, que ámbalas actividades lévanse a cabo en dous medios on- 
de a maior diferencia radica no grao de "domesticación" por parte do ser humano. 

Pero non só o clima constitúe unha fonte de risco. As peculiaridades orográficas 
que presenta o litoral e a plataforma mariña de Lira e Muxía contribúen tamén enor- 
memente a engadir un factor máis de incerteza. 

Ata tal punto esta cuestión faise evidente en Galicia que no período que abran- 
gue dende o 20 de outubro de 1990 ata o 20 de febreiro de 1995, o número de pesca- 
dores galegos mortos e desaparecidos ascende a 188 4 , unha cantidade sumamente pre- 
ocupante, que reflicte a dimensión e efecto deste factor medioambiental sobre a flota 
pesqueira. 

Autores como Poggie, Pollnac & Gcrsuny referíndose o caso dos EE.UU. subli- 

ñan: 

A pesca comercial é unha acüvidade perigosa. É moito máis pe- 
rigosa en termos de perdas humanas que a múis perigosa ocupación en 
terra na nosa sociedade -a minería do carbón. En 1965 as pesquerías 



2 O ciclo agrícola está intimamente vinculado á estacionalidade do clima. Da relación clima e agricultu- 
ra cxiste un avultado rcfraneiro galcgo. Pódcsc lomar como rel'crcneia: Refraneiro Galego (Escolma) dc 
Enrique Gippini, 1991. 

3 É interesante ver como a relación entre clima e perigosidade se reflicte en grande parte dos refráns po- 
pulares no eido do mar. A recompilación de Clodio González Pérez na súa obra O Refraneiro do Mar su- 
pón unha importante achega. 

4 A fonte consultada é a Dirección Xeral de Pesca e Industrias Pesqueiras, Xunta de Galicia. Este censo 
corresponde exclusivamente ós mariñeiros mortos con Ucencia de pescador. é dicir. en situación legal. O 
número real de persoas mortas ou desaparecidas no mar incrementaríase sensiblemente se incluímos aque- 
les que non estando en situación de legalidade desempeñaban actividades pesqueiras. 



59 



Copyrighted material 



comerciais dos Estados Unidos tiveron 21.4 mortes por millón de dias 
traballados ( Office of Merchant Marine Safety, 1972) en contraste a 8,3 
na minería do carbón (U.S. Bureau of Census, 1970)... (1976:258-9). 

O perigo e a incerteza son, polo tanto, sensacións que acompañan a cotío ós no- 
sos pescadores. pero sobre todo ós daquelas poboacións onde as características meteo- 
rolóxicas. topográficas e de dotación infraestructural portuaria son adversas para afron- 
talas con garante\ tal e como llcs ocorre ós pescadores artesanais que pescan en cha- 
lanas, botes ou motores de Lira e Muxía. 

"O mar ten sempre desaoito anos... ventos fortes e mar de fondo": o coñeeemento 
selectivo como factor necesario no proceso adaptativo 

Sempre están pendentes "do tempo", de se cambiará para ben ou mal, se se mante- 
rá o vento calmo, se o mar se picará esa noite... Dalgún xeito están a mercé das condicións 
climáticas que se prcscntan cada momento, cada día, nunha nova xornada de pesca. 

A grande variedade de tipos de situacións climáticas colócaos nunha especic de 
"corda frouxa" ou limiar en que as decisións de pescar entrañan baixo aquelas circuns- 
tancias un risco ás veces pouco calculado. Pero esta estimación non só atinxe ó barco e 
tripulación senón tamén ós aparellos e artes: 

o aparello que dorme fóra non é teu, porque non estás con el de ghuar- 
dia. A ti pícaseche o mar e lévacho. Non era teu porque era do mar, dei- 
xábalo alí e xoghábalo. 

Só un meticuloso coñecemento dos efectos da dinámica meteorolóxica sobre tó- 
dolos aspectos relacionados coa pesca lles permite "aventurarse" con certo control so- 
bre un medio dominado pola volubilidade do clima, dc xcito quc poden predicir ata cer- 
to punto as súas variacións. 

Nas dúas comunidades pesqueiras pérdense moitos días de traballo ó ano por mal 
tempo. Tal e como nos dicía un pescador de Lira. afirmacións que poden ser aplicadas 
co mesmo rigor ós pescadores de Muxía: 

/.../ aquí o que máis afeta na cuestión de pescar son o mar e o vento 
/.../ esto no tempo de inverno pode ser un inferno. A mitá do ano casi 
que a pasamos en terra... 

Os factores climáticos que máis directamente interveñen no desenvolvemento da 
actividade producliva son os ventos e o estado do mar. Estes elementos meteorolóxicos 



5 En Galicia só os pescadores que traballan no interior das rías ven atenuadas en parte estas constric- 
cións. 

60 



Copyrighted material 



constitúen dúas circunstancias fundamentais no funcionamento das estratexias pesquei- 
ras, comportándose como constriccións primarias en tanto a intensidade con que se ma- 
nifestan impide calquera actividade de pesca ou conduce á modificación dos plans dc 
pesca a curto, mcdio ou longo prazo. 

A estimación da situación atmosférica baséana na observación do ceo. Falan nes- 
te sentido de mira-lo semblante, como escenario do que emanan datos e información 
relevanle que unha vez interpretados e seleccionados permítelles sentir ou anunciar as 
condicións climatolóxicas que probablemente se imporán nun curto espacio de tempo. 
Emiten xuízos sobre se o tempo clarea (que vai mellorando), se está declarado (afian- 
zado ou definido) ou se é un tempo claro (seguro. estable). 

[...] entonses empesa a levanta-lo semblante tipo ovella de lan. Todo o 
miramos polo aspeto do semhlante. Pois outra teoría non a hai. 

Os pescadores buscan o semblante e miran para onde corre, as trazas que leva, 
a densidade, tamaño e forma das nubes, ou como o vento xogha con elas..., así din que 
hai nuhes ghordas, trohóns, nubes ghaiadas, nuhes livianas (> , etc. Decátanse tamén dos 
tons e malices da cor: nubes neghras, nuhes ghrises. nubes blancas 1 ... E observan a di- 
rección así como a altura e a velocidade con que se moven. Deste xeito os ventos po- 
den ir aitos ou baixos. correr muito ou pouco. 

En Lira, con relación ós ventos, agrúpanos en función da dirección en: ventos de 
fora (de compoñente SW, W e NW), ventos de terra (E e SE), Nortes, (NE e N) e ven- 
tos de ahaixo ou vendavales (S). Esta clasificación, que só fai referencia ó lugar de on- 
de proveñen os ventos. modifícase segundo a situación do asentamento poboacional. 

Aínda quc a parroquia dc Lira así como a vila dc Muxía sc atopan situadas bai- 
xo unha mesma unidade climática, existen algúns elementos específicos en cada un dos 
contornos que orixinan pautas climatolóxicas diferenciadas. Muxía, por exemplo, está 
moito máis exposta ós efectos dos vcntos dominantes (maior intcnsidade) e pola súa si- 
tuación (está máis orientada cara ó noroeste) presenta claras diferencias co caso ante- 
rior: así os ventos de arriha serían de compoñente N, NE, e NW, os ventos de ahaixo 
ou ventos foranos (S e SW), os ventos da costa (E e SE) e os ventos de travesía (W). 

A vez. distinguen elementos asociados ó vento como a temperatura: ventos fríos, 
ventos quentes...: o grao de humidade: ventos que traen chuvia, ventos secos; a intensi- 
dade: ventos fortes ou ventos duros, ventos frescos*. etc, adquirindo distinto significa- 
do dependendo do mes ou estación do ano en que se manifeste. 

6 Segundo o comentario dun pescador de Muxía: hai mtbes máis ghordas e menos ghordas. As tjtte pa- 
resen montañas aqtti chamámoslle irobóns. Despois hai ghaiados, que paresen ratses [...} tamén as hai li- 
vianas, de pouco peso, tipofume... 

1 Clasitícadas cn mtbes esvttras c mtbes claras. As primciras podcn tracr chuvia e as scgundas anuncian 
vento. 

H bmprcgada cn Muxía. En Lira, en cambio. "un vento fresco" é na maioría das ocasións un venlo frío 
que provéti do norte. 



61 



Copyrighted material 



Cada vento ten unhas características únicas: o vento do norte é un vento de estío 
defrío, esctavo,... bravo. O vento do sur é amoroso e mornaqueiro. é dicir, é suave, cá- 
lido e adoita vir acompañado de orballo. O vento do leste polo xcral /«/' burleos no mar 
pola fortaleza con que adoita prcsentarse, e o vento do oeste nunca é amoroso por mui 
moderado que se presente. 0 vento do noroeste pode facer cascarradas cando se pre- 
senta só polo día e vai morrendo á nuitiña, etc. 

Para a clasiíicación do mal tempo empregan distintas denominacións. distin- 
guindo factores como a estación do ano, a intensidade e dirección do vento, a duración, 
a ausencia ou presencia de chuvia, etc; así, temos que as condicións climáticas máis re- 
correntes para a definición do mal tempo son: a trebonada, defínena como unha turbu- 
lencia atmosférica repentina (revenia dun momento para outro) que orixina fortes ven- 
tos e marusía no mar e é específica do verán; case nunca trae chuvia; a súa duración é 
curta. dende cinco ou dcz minutos ata dúas horas como máximo; a borraxeira ou bo- 
rra.xa, acontece tamén durante o verán e caracteríz&se por unha barra de néboa acom- 
pañada dun cambio no estado do mar ímar de fondo ou mar picado) 1 '; o siclón, que é 
un vento moi forte e racheado; acostuma darse tanto no verán coma no inverno; no ve- 
rán pode durar ata quince días e no inverno convértese en temporal cando os fortes ven- 
tos están acompañados de chuvias e mar tempestuosa; o temporal vaise formando pro- 
gresivamente empesa por pouco e vai aumentando, aumentando (...} xa o ves vir\ esta 
situación pode durar incluso dous meses, etc. 

A personificación de fenómenos desta ou outra naturcza forman tamén parte do 
"xogo" na busca de sentido. Así hai ventos bravos, ventos bos ou malos, ventos falsos, 
ventos amorosos, etc. 

Un modo clasificatorio tecido sobre a base de observacións e experiencias acu- 
muladas xeración tras xeración e que permite ser aplicada cunha infinidade de matices 
e combinacións a tódalas actividades pesqueiras que constitúen a práctica diaria, e que 
só nesta adquire total significado. 

As prediccións dos cambios de tempo. o reboque 10 , non só se deixan sentir pola 
análise do aspecto. Fan tamén unha atenta lectura das, ás vcces imperceptibles. varia- 
cións e cambios que se observan nas estrelas, na lúa, etc, así como certos comporta- 
mentos dalgunhas especies animais como as gaivotas, os arroaces, etc. funcionando co- 
mo indicadores que poden achegar unha información relevante: o sirco da lúa, o becho 
ou as barbas do sol, a luserna > ', etc 

/.../ ca luna tamén nos orientamos muito, e tamén co sol, pois cís veses 
fai un becho, chamámoslle becho porque é un tipo de manchón. Hai ve- 

y Os de Muxía din quc despois dtmha trehonada é fásil que derrela a borraxeira. En Lira a horraxeira 
vese cotno vai vindo desde fóra e anunsia sur derlarado. 

10 Expresión empregada en Muxía e descoñecida en Lira. 

" [...} de nuite serrada veinos ó millor un hrillo nas nuhes, como si quixera poñerse o sol, pero no me- 
dio da nuite. ó millor as dt'tas ou ires da mafuin, e non hai sol. {...} son as lusemus... Csta narración 
parece describi-lo que meteoroloxicamente se coñece por nubes noctilucentes. 

62 



Copyrighted material 



ses que levan un manchón polo sur ou polo norte, destaca o color que 
leva /.../ e cando se pon, quere desir vento a contra [...J e non falla; si 
o becho está no sur, vén vento de norte. Tamén cando o sol sale e mete 
uns destellos como siforan unfaro, pois cando hai eso nós desimos que 
o sol ten harhas /.../ ¡coño!, ventos de arriha, de norte. A luna hai ve- 
ses que cando leva así un cotor rosado, é que nos pon cara de chuvia. 
E outras veses leva un sirco, o sirco da luna, a este non hai que terlle 
medo, dános chuvia. 0 do sol si, cando o sol leva sirco, /.../ mal tempo, 
/... / e sahes quen cho di esatamente /.../ os cahróns dos arroases, can- 
do empesan a brincar arriba e ahaixo... 

A consistcncia da arca da praia, as correntcs cando fan corsos de mar coma nos 
ríos, a transparencia da agua si están neghras e hai reghas de aghua é que avisan que 
van arrimar pesteadas (tempo de SW con "borraxeiras"), as pulghas da area cando 
brincan como tolas anuncian tempo do sur, etc, constitúen só algúns dos abundantes 
exemplos que os pescadores toman da observación da natureza e poñen en relación cun 
dcterminado succso climatolóxico, 

Semellante riqueza léxica achámola no caso da voz "mar"; referíndose ó seu es- 
tado identifican varios matices dentro dunha mesma categoría: na clase de "mar pica- 
do". distingucn mar de travesía, mar de ondas, bagha de mar. bagha de mar campal, 
mar roleiro, mar de fondo, media bagha de mar, ... aludindo en cada unha destas rcfc- 
rencias ás diferentes variantes e graos que pode manifesta-lo estado do mar. Simulta- 
neamente asocian outros indicadores como: claridade das augas, forza e dirección do 
vento. forza e direción das ondas, e incluso a frecuencia con que estas baten na costa 
etc, subliñando aqueles elementos definidores dunha situación específica e que difícil- 
mcntc un profano podería percibir. 

Aínda que tamén descubrimos matices noutros campos da mcteoroloxía local en 
ámbalas dúas comunidades (clases de neboas, chuvias, etc), estes parecen funcionar 
nun pi imciro momento como factorcs asociados as dúas variablcs principais: o vento c 
o estado do mar 12 . Factorcs que o pcscador cmprcga para, non só definir unha situación 
concreta, senón de cara a tomar decisións nun sentido ou noutro' \ 

"O aparello é quen che insina": aproximación á imaxe dun medio oculto á per- 
cepción inmediata 

Os trazos xeolóxicas e topográficos determinan nas dúas cornunidades unha sin- 
gular orograf ía mariña, coníigurando unha paisaxe visible: a superficie do mar cos seus 
accidentes. /7/í7.v, puntas, coídos, restinghas..., e outro oculto, ofondo. Ambos requiren 



12 Que non necesariamente van correlacionados. Poden darse moitas circunstancias nas que haxa bastan- 
tc mal mar sen intcrvir para nada o vcnto. 

11 IZn determinadas situacións pódese decidir saír ou non a pescar. Noutras afectará a elección do lugar 
de pesca ou incluso a tecnoloxía a empregar. 



63 



Copyrighted material 



un coñecemento prolixo, a íin de esquivar contratempos que poñan en perigo a seguri- 
dade dos pescadores así como a de posibilita-la pesca en puntos productivos. 

Iniciarse na pesca require en Muxía, pero sobre todo en Lira, incluso antes que 
calquera outra aprendizaxe, coñece-la localización exacta das pasantías e rarreiras po- 
las que teñen que navega-os barcos para zafarse dos baixos perigosos. 

O primeiro de todo é aprende-las carreiras. É o máis difísil de 
todo, {...] as carreiras hai que conoselas por marcas porque sinón es- 
tás perdido, estás a risco de perde-Ia vida a calquera hora. Si nas co- 
noses escusas de ir ó mar {...]. Aquí hai muiíos baixos, ti sabes que a 
tres millas de terra tócase, e por terra do Cabo de Fisterra e por terra 
de Mexidos é unha serranía, ahora ti que che colla un mal tempo, un- 
ha serrasón no mar. E si non tes unha prácüca da navegasion local {...] 
eres home perdido... 

O coñecemento dos lugares máis productivos é outro dos requisitos básicos para 
poder exerce-la pesca. Agora ben, a distribución dos recursos sobre o espacio mariño 
non é unha cuestión azarosa e producto da casualidade, senón que está unido a factores 
como o tipo de substrato do fondo, a temperatura, a profundidade, correntes, etc. 

Pero, ¿como se obtén csta información? xa que boa parte destas áreas marítimas 
son cconomicamente improductivas dende o punto de vista do pescador. 

{...] no mar non lodo son peixes {...] ao millor ti estás ensima dunha 
extensión de terreno e xa podes larghar calquer aparello que é unha 
casalidá que che veña algho, {...] si fora así pescaba calquera. 

Non é faclible desenvolver tarefas pesqueiras sobre calquera lugar, senón que 
existen uns puntos, unhas paraxes, sitios presisos nos que só é posible que as activida- 
des extractivas rematen cunha maior probabilidade de éxito. 

Pártese dunha imaxe xeral do ecosistema mariño que parece erixirse sobre a ba- 
se dunha transposición analóxica da topografía tcrrestre: 

{...] é ighual que en terra. No fondo do mar hai valles, colinas, llanu- 
ras, {...}, sabémolo aforsa de muitos anos de práctica, pois o aparello 
é quen che insina. Un día enghanchas na pedra, é ves que é brava [...] 
e ves que outro día traes cunchas no aparello, e ves que é limpo {...] E 
tamén ves que hai altos que son cotno montes e canales fondos que se- 
méllanche valles /.../ e de aí vas sacando a geometría terrestre, ¿ves?, 
é ighual. E ighual que en terra,... 



64 



Copyrighted material 



Pero a percepción do mar clende a produclividade require unha imaxe procesual 
de tipo funcional que lacilite a memorización de datos das características do fondo e re- 
cursos así como a súa situación e posición, construída e contrastada con datos empíri- 
cos quc proveñcn dun continuo tentcar na actividadc pcsqucira diaria. O rccollcr un 
aparello a bordo, como nos di o informante, non só pode vir peixe senón que o acom- 
pañan, segundo onde se estea pescando. certo tipo de algas, cunchas, pedras, tixeiras e 
tallantas 14 , etc, trazas do substrato mariño que representan unha información acceso- 
ria e útil paia unha repiesentación aproximada da imaxe do fondo. Infot mación que un- 
ha vez contrastada se almacena na memoria, como un novo dato susceptible de ser uti- 
lizado en futuras incursións pesqueiras. 

O coñecemento do fondo, das características topográíicas así como as dos biólo- 
pos c biocenoses do ecosistema mariño represcntan polo tanto a condición necesaria pa- 
ra descnvolve-la actividadc pesqucira. Dcste xeito, os pcscadorcs para rcferirsc ó fondo 
crean dous grandes grupos. o que é pedra e o que é limpo e designan para cada un dc- 
les diferentes acepcións. Nos fondos de pedra recoñocen non só a disposición e tipos de 
pcdras: laxeado, boleiras, pedra brava, pedra mansa, chans, argaseira 1 *... ou a forma: 
rodas, petóns, u> etc. scnón tamén a profundidade a que se atopan: seeos, baixos, altos, 
cabesos, cantiles, etc. así como as especies asociadas a cada un deles, ocorrendo outro 
tanto para referirse ó fondo de area ou limpo: oiados, veiradas, plaias, cuncharales, la- 
meiros* 7 .... etc. Correspondendo a cada denominación, ecosistemas e nichos diferentes, 
que os mariñeiros discirnen perfeclamente e o coñecemento dos cales lles permite apro- 
veita-los rccursos quc alí sc atopan. 

No mar hai petóns, oiadales de limpo. ratoeiras de pedra no lim- 
po, veiradas. As ratoeiras de pedra que son boas pás fanecas, e cando 
hai mares picados pa o congrio [...] Os pintos están nos pentóns, as ro- 
balisas tamén, pero camiñan máis... 

Pero incluso. ante determinados fenómenos biolóxicos (afloramentos 18 ), os pes- 
cadores dctéctanos c vinculan, accrtadamcnte, ás conexións naturais que existen enüe 



14 Estrclas de mar {Marthasterias gtaciaiis) c arañas dc mar (Ophiocomina nigra). 

1 5 Boleiras, zona de seixos de diferentes dimensións; liLxeado. rochas chans e de pouco relevo: pedra bra- 
va, son pedias moi erosionadas e con moitas regañas. Dise brava polo efecto pernicioso sobre os aparellos 
de rede. xa que "os queima" (rompe). O antagónico é a pedra mansa: arghaseira, zona de substrato pedre- 
goso na quc mcdran as algas cn grandc canlidadc; chans, fondos dc pcdra quc a pcnas manifcstan clcvacións. 

"• Rodas, pequena extensión de pedras situada no medio dun areal; petóns, pedras que sobresaen en altu- 
ra con respecto ó nivel do fondo: baixos, fondos de pedra relativamente afastados da costa e que sobresa- 
en en altura. podendo chegar a sobrepasa-lo nivel da superlicie do mar. 

17 Ollados, zonas de pedra ciscada en substrato de area; veiradas, son os límites que marcan a fronteira 
entre a pedra e o limpo; plaias, importantes extensións de area no medio dunha zona pedregosa; ctmcha- 
rales. zonas areosas onde se acumulan os restos de cunchas de bivalvos. normalmente de diferentes espe- 
cics dc amcixas. navallas...; tameirvs, supcrficics dc arca branda c ncgra.... 

,H Coñecida no ámbito biolóxico como up-weüing, que en termos simples corresponde a unha concen- 
tración de plancto nas capas altas e que procede das capas fondas do océano. 



65 



Copyrighted material 



as cadeas alimenticias dos peixes, baseándose presencia ou non de determinadas come- 
durías ou comedillas que xorden previsiblemente nalgúns meses do ano, normalmente 
en maio e agosto. Este tipo de coñecementos permítelles ós pescadores relacionar un- 
has especies con outras aínda que algunha delas non sexa obxecto directo de captura. 
Dous comentarios, un é dun pescador de Muxía e outro dun de Lira, describen o mes- 
mo fcnómeno bascándosc cn idénticos mccanismos tróficos. 

Cando vefien esas aghuas lodas, que veñen de afora, unhas ag- 
huas así mui neghras, traen unha comidilla, que é como si fora un ca- 
maronsiño pequeno, un peixiño pequeno que vén con el, acompañán- 
doo. Esas aghuas suelen vir hasta terra, chocan con ela e son os mi- 
llores meses de pesca aqui en terra. 

Hai unha pesca que cando atraca, é unha pesca desa que é xou- 
hiña [...] cando vén á costa esta trae peixe con ela, e cando vén o pei- 
xe holo, ese vén de fóra, e cando vén o boquerón pequeniño. trae sem- 
pre o peixe a terra. A robalisa, o badeixo, veñen a comer detrás deles. 
Son os millores meses para pescar na costa. E o millor mes de todo o 
ano é cando baixan esas aghuas quentes pa lerra. Cando faltan esas 
pescas que che dixen antes entonses mal ano. Esa pesca que vén cas 
aghuas quentes trae incluso o calamar (...) vén con ela diante, veñen 
montes delas. 

Este conxunto de elementos, pedra ou area, algas, peixes, correntes, afloramen- 
tos, etc. son os que configuran e crean (en certas condicións) os nichos ecolóxicos sus- 
ceptibles de ser explotados comercialmente 19 . 

son sonas amenas nos que atracan esas pescas, porque hai sitios mi- 
lior ca outros (...] hai sitios en donde atraca miilor a pesca porque tle 
fai máis covo, xa de costumbre, de vello {...] ten bo pasto e aposenta. 
Faíselles máis aghusto ali, /.../ están máis proteghidos de outros ani- 
males,... 

Nunhas ocasións corresponde con grandes zonas, de ata varias millas cadradas de 
extensión, dentro das cales adoita haber enclaves onde a concentración de recursos pes- 
queiros é maior. IÍ o caso dos mares ou caladoiros de "Regho de Aghua", "Mar do Cri- 
men", "o Quebral"... en Muxía, ou dos "Baixos de Meixide" en Lira, onde se localizan 
subzonas máis productivas e que teñen nombre propio como i4 a Punta ', "o Sesto", "La- 



|g Os "pesqueiros" tecnicamente son espacios marítimos instalados sobre un nicho ou unha rede de ni- 
chos bioproductivos onde diferentes especies se concentran nun número variable, de xeito permanente ou 
estacional. ocupando diferentes niveis dos mesmos (Tait. 1987). 

66 



Copyrighted material 



xa de Meixide", "o Petón do Profundo", ete. Os lugares de pesca adoptan tamén a for- 
ma de pequenos enclaves moi punluais, onde polo seu tamaño e pola arte que empre- 
gan só unha embarcación ten capacidade para operar sobre el, como sucede cos cascos, 
petóns, traitos, selas, ratoeiras, changüeiras..., que, en definitiva, representan os oghe- 
tivos que, distribuídos sobre a área de pesca de Lira ou Muxía, os pescadores tentarán 
localizar tanto no espacio coma no tempo. Para a localización espacial emprcgan un sis- 
tema de marcas visuais, recorrente en moitas poboacións pesqueiras do mundo (Jorion, 
1978), capaz de guialos ata o sitio desexado, e que consiste basicamente no seguinte: o 
pescador, unha vez no mar, colle o rumbo aproximado cara a onde se atopa o oghetivo, 
sempre encamiñado por unha referencia visual situada no litoral e que consta de dous 
puntos fixos a través dos cales pasa unha liña recta imaxinaria. A medida que se vai 
acercando con ese rumbo busca a outra enfilasión en terra ata facela coincidir en in- 
tersección coa primeira. 

/... / son marcas tipo uve, son enfilasións geométricas de clúas retas cjue 
seghún te moves vaias fasendo coinsidir onde a ti che interesa. 

Cada marca consta da enfilación de dous puntos: un dcfóra, que ten que ser al- 
to e corresponde co máis afastado (lombas, bicos dos montes... ), c outro dc terra ou bai- 
xo, como pode se-lo campanario dunha igrexa, unha casa, etc. Para construír un siste- 
ma de "coordenadas" precísanse catro puntos, tomados de dous en dous. 

[...] por exempío si queres pescar na Roda de Xan Filloa tes que enfilar 
[...] a Torre da Ighlesia de Carnota ca caída do Bico do Monte e [...} 
despois ir traendo a Pedra do Lobo hasta fasela coinsidir ca casa de Pe- 
pe de Pila [...}, e cando se cortan esas líneas é que estás no oghetivo. 

O grao de precisión das "marcas" depende, adcmais da nitidez do día ou da noi- 
te ("con lúa"), da distancia a que se atopa o lugar de pesca da costa, se está mui afora- 
do ou aterrado. Así, hai marcas finas que che levan ó sitio e marcas faisas que che dan 
unha aproximación. De tal xeito que. para evitar perde-lo día de mar, os pescadores po- 
súen unha bagaxe de "marcas" alternativas dun mesmo lugar por se algunha delas non 
se fai visible no momento de situarse. 

Pero o concepto de "lugar de pesca" vai intimamente unido ó de recurso e á na- 
tureza do mesmo. 

/.../ hai peixes máis undeiros, que son peixes que comen cando lle pa- 
rese. como a xulia ou o pinto. No inverno afondan máis, aghóchanse nas 
fuchanqueiras, [...[ e no vran xurden os secos a comer mexillón, néco- 
ras pequenas e ourisos, [...] e métense debaixo dos cachopos como quen 
se aghocha debaixo dun árbol. Outros como a faneca xa é un peixe que 
se recolle no inverno (nas fanequeiras) ó abrigho do frío e máis é un 
peixe dos que II e afeta máis a luna... 



67 



Copyrighted material 



Estes están sometidos a continuas variacións debidas tanto ó ciclo vital de cada 
especie (migracións, costumes alimenticias, etc.) como á variabilidade no tamaño da 
súa poboación. Este carácter móbil dos recursos obrígalles ós pescadores a unha per- 
manente busca. Localizar, espacial e temporalmente, os "pesqueiros" que poden ser 
productivos nun momento determinado é unha tarefa complexa e que trata de resolver- 
se sobre o procesamento selectivo dos datos que cada pescador foi acumulando ó lon- 
go da súa vida. O coñecemento sobre a potencialidade de certos "pesqueiros'* debe ser 
reactualizado, tanto dende as súas últimas experiencias como as dos demais e que cir- 
culan no interior do grupo social. Dcste xeito os datos convértcnse en información sig- 
oificatíva e a imaxe do medio mariño nunha estructura informativa de carácter antici- 
patorio encamiñada a planificar e organiza-la acción 20 . 

"No mar hai secretos como cousas saghradas que non se poden saber": O control 
da información no caso de Lira 

Comunmcnte, estes coñecementos que posúen os pescadores acostuman ser un 
resultado da propia experiencia en conxunción coas ensinanzas recibidas polo pai ou 
outros familires achegados á unidadc domcstica a Uavés dunha aprendizaxe previa. 

todo o que sei débollo ó meu cuñado. E el lodo canto sabía aprendiu- 
no eon seu pai a base de sacrifisio, [...] desde rapás. 

Pero o nivel de coñecementos é loxicamente diferente en cada un dos pescado- 
res, e faise especialmente patente no transcurso da aclividade pesqueira en tanto afecta 
o éxito nos resultados. Polo tanto, aínda que cada pescador posúe un mínimo de baga- 
xe que lle permite acceder ó proceso productivo, existe unha tendencia a desexa-la in- 
formación que posúen aqueles que están demostrando maior eficacia. 

Os recursos pesqueiros ó ser limitados e estar sometidos á lei de rendementos de- 
crecentes son máis sensibles ás intervenciós extractivas ca outros sobre os que se pode 
exercer un maior control, como no caso da agricultura. 

Para as embarcacións de Lira, a activ idade pcsqucira oriéntasc a un rango dc rc- 
cursos relativamente pequeno: o polbo, a nécora (Nécora puber). a centola (Maja squi- 
nado) e o camarón (Palaemon serratus), empregando sobre todo a nasa para a súa cap- 
tura, e cun número medio de nasas por barco moi alto. De tal xeito que na actualida- 
de entendemos que os recursos descritos aínda que son relativamente predicibles 21 , 



20 Algúns autores como Jorion ( 1978). Lynch (1972) falan de "mapas cognitivos" como metáfora de re- 
presentación da imaxe ambiental. Pero estes "mapas" non hai que tomalos como unha estructura estática. 
scnón múis bcn como un proccso constructivo dc razoamento cspacial quc nos pcrmitc rcsolvcr moitos 
problemas de localizaeión, orientación, comprensión e desprazamento, lal e como subliña Downs (1981). 

2 1 Nestes momentos só unha importante cantidade de nasas por embarcación, un prezo medio-alto das es- 
pecies e unha intensificación dos tempos de pesca xustifica que ás veces se obteñan resultados rendibles. 



68 



Copyrighted material 



debido ó exeesivo esforzo pesqueiro exercido. sobre todo dende 1982, son percibidos 
como escasos. Dende 1993, como resposta a esta escaseza e ó réxime de vedas ó que 
están sometidos, comézase a empregai" máis a miúdo artes de mallas como o trasma- 
llo, bctas e miños, sobre outras especias: pinto e maragota (Labrus berylta), faneca 
(Trisopterus luscus), sargo (Diplodus sargus), etc. 

Ante unha situación de poucos recursos e un número alto de pescadores, come- 
zar a pescar non é doado. 

Unha das principais cuestións que se fai a si mesmo a cotío o pescador é decidir 
a onde ir a pescar. A formulación desta pregunta marca o inicio da actividade pesquei- 
ra, pois a partir dela o pescador pretenderá construír un plan organizativo e de acción, 
como veremos, ás veces tan fluctuante como o propio medio. De feito, tomar esta deci- 
sión diariamcnte non é un acto automático nin froito dunha elección arbitraria, scnón 
que é unha das fases máis "complexas" de todo o proceso productivo e que se atopa 
condicionada tanto polas diferentes clases de constriccións antes nomeadas, como po- 
la conducta e decisións do resto dos pescadores. Estámonos a referir ó control sobre a 
natureza física do medio e os seus recursos e ó control sobre os "outros", do que din pe- 
ro sobre todo do que fan ou poden facer. 

desde que cheghas do mar rómpeste a cabesa pensando a onde irás 
mañán, {...] esa xa é unha cousa das prinsipales que temos por aquí. 
() tempo pode cambiar [...] e logho ó millor levas unha idea e sempre 
hai alghún cabrón que che fai cambiar /.../ e muitas veses aínda o es- 
tás pensando mentras vas de camiño. 

As circunstancias cambiantes quc poden incorrer neste intervalo de tempo com- 
prenden aspectos puntuais referidos a cuestións como: a meteoroloxía, oscilacións dos 
prezos no mercado, resultados conseguidos o día anterior por el mesmo e polos outros. 
etc. A partir destas variables, que entendemos como fundamentais, o pescador decide a 
ondc ir pescai" c con quc tipo dc arte. 

Pero, individualmente, o pescador non ten á súa enteira disposición os recursos 
que lle ofrece o mar, pois este é percibido como de todos 22 . Convive e traballa xunto a 
oulros que perseguen os mesmos fins ca el. Debe, polo tanto, "comparlilo'\ creándose 
na conxunción de obxectivos unha "carreira" por aqueles espacios mariños que supos- 
tamente se presentan máis productivos. 

O pescador tenta controla-lo acceso a estes oghetivos por medio da información e 
coñecementos relevantes que posúa manténdoa en "secreto". Deste xeito, está limitando 
o acccso dos dcmais, podendo anticiparse con maior éxito ós movcmcntos c xoghadas 



22 Dende unha perspeetiva ecolóxiea, a explotaeión dos recursos de propiedade eomunal está relaeiona- 
da cun debate teórico de enorme importancia. a denominada traxedia dos comúns. que presidiu a pro- 
ducción científica así como os proxectos relativos á xestión e desenvolvemento dos ecosistemas costeiros, 
dende os anos 70. 



69 



Copyrighted material 



dos seus competidores (Andersen. 1972; Durrenberger & Pálsson, 1986). aínda que moi- 
tas veces é imposible evitalo. 

/.../ temos estado pescando e terlle que escaparós barcos, porque si ti 
andabas ó mar, e eu sabt'a aií un bo sitio de peixe e ti no sabías, en- 
tonces ti estabas á expectativa cando me viras pescar, procurando co- 
lle-las enfilasións do meu barco, salíasme ó encuentro para ver si po- 
dfas agharrarme o oghetivo, /.../ eso chámase colle-lo mar a outro 
[...] porque muitas veses non había forma de evitalo, pois ó estar no 
mar tantas horas traballando, un non se daba conta dos otttros barcos. 

0 "secreto" aparece como unha resposta adoptada polo productor e que consiste 
basicamente en ocultar ou reter inf'ormación relevante con respecto ás áreas e puntos de 
pesca que están presentándose especialmente productivas, capacitándoo a el para mo- 
nopolizala. 

A característica principal da inl'ormación gardada polo pescador é a de ser valio- 
sa, xa que en último caso é susceptible de ser traducida a cartos. Pero é valiosa non só 
para el, senón tamén para aqueles pescadores que. por carecer dela, desexarán procurala. 

[...] esto é como quen vai de casa con muitos cans e uns van detrás de 
outros, como haxa un can que sepa leva-lo rastro /.../ a outra ghauría 
vai toda detrás e aqttí pasa o mismo: ti aquí podes levar20 anos de ma- 
riñeiro e ti sabes, entonses un que queira empesar preghttnta [...] ¡co- 
ño! ¿quen é o que millor pesca de Lira? /.../ pois supón que é Daniel 
[...] pois ben [...] pois eu non me vou a separar das boias de Daniel nin 
para dormir, e entonses si ti non eres tonto /.../ marcas ao medio de 
donde eu largho e ao millor hoxe non caes ben pero mañán vas a cae- 
re e como vexas que alí lle sacas marisco non se che olvida máis. 

A información significativa ó ser reservada abre maiores posibilidades e expec- 
tativas, e podc scr administrada coma se doutro patrimonio se tratase. O control do co- 
ñeeemento preséntase entón como unha resposta a outros productores, paliando con iso 
unha competitividade extrema polos espacios de uso común. Cumpre a funcionalidade 
de rendibiliza-la producción e con iso asegurar a curto prazo a supervivencia da unida- 
de doméstica. 

[...] eso é saghrado [...] si non o mundo sabería tanto coma min e eu 
non quero que o mundo sepa tanto coma min. Entonses si hai un se- 
creto, si hai ttnha gherra atómica. eu non quero que as nosas armas as 
sepan as outras nasións porque si non abateríannos. Non pode ser, 

70 



Copyrighted material 



[...], cada un ten os seus secretos. Hai oghetivos que os sabe muita xen- 
te, pero hai outros que os sabes ti sólo, e si os sabe aquel e mais o ou- 
tro entonses xa os sabemos todos. No mar hai secretos como cousas 
saghradas que non se poden saber... 

Esta información gárdase, a pliego serrado, evitando sempre que transcenda 
máis alá de seu círculo de extrema confianza 2 \ xa que o coñecemento expresa un ca- 
pital intelectual e económico que posibilita incrementa-lo éxito na pesca, e, polo tanto, 
conlribúe á reproducción social da unidade doméstica do pescador. E é. ó meu xuízo. a 
ligazón da información coa unidade doméstica. a que lle dá un carácter de "saghrado" 
e xustifica a actitude de "silencio". 

A modo de eorolario 

Fronte á credibilidade e respecto manifestado ó coñecemento xerado pola cien- 
cia normal, existen outros coñecementos, propios de certos oficios. que gozan de esca- 
sa ou ningunha consideración fóra do marco en que se producen. Ó claro que entre am- 
bos existen importantes diferencias sobre todo polo que respecta ós modos de xerar 
enunciados acerca do mundo da experiencia. A distinción máis básica xorde dende o 
punto de vista formal. Neste sentido, poderemos dicir que no caso concreto da pesca. 
os saberes orixinados neste ámbilo carecen do método. terminoloxía e sintaxe consen- 
suadamente propostos, do alcance universal establecido convencionalmente por unha 
cultura dominante, dunha historiografía sistematizada e do apoio sociopolítico e eco- 
nómico necesarios para a producción de máis e mellor coñecemento. Sen embargo, un 
e outro tipo de saberes nacen analogamente do intento de resolución de problemas que 
derivan dos campos de experiencia nos que se moven, e ambos depositan no contraste 
con ela a confianza e verdade dos seus enunciados. 

O feito é que constitúen dous dominios culturais diferentes e asimétricos con de- 
sigual repercusión social. Sen embargo, cada un no seu ámbito persegue obxectivos se- 
mellantes: exercer un certo "control" sobre a natureza, pero nun caso baixo a forma de 
explicacións causais enmarcadas en complexas teorías de longo e medio alcance, e nou- 
tro recorrendo a outras estratexias explicativas que precisan dunha interpretación rápi- 
da a lin de ser capaces de tomar decisións efectivas e puntuais. 

Só variará a fc na certeza destcs saberes dependendo do mcdio cn que un é so- 
cializado, xa que é nel onde aprendemos a aceptar e a confiar nuns enunciados ou nou- 
tros, pois o coñecemento adquírese activamente e é algo eminentemente social. 

Como di un pescador: [...} todo o aprendimos por nosos vellos, [...] a forsa de 
oilos e ve-la súa maneira de traballar [...] Despois xa vas ti conosendo, comprobando 
que aquelo era verdá. 

-•' Procúrase que non traspase os límites da süa unidade doméstica, co fin de que só os compoñentes da 
mesma poidan utilizalas para o seu beneficio. Neste sentido, valórase como criterio para a elección da tri- 
pulación o feito de que as posibilidades de que este coñecemento traspase as fronteiras da propia unidade 
doméstica sexan mínimas. 



71 



Copyrighted material 



O noso enfoque pretendeu destaca-la importancia de que os coñecementos dos 
pescadores deben ser entendidos non só como unha historia de prácticas, onde se apren- 
den e transmiten técnicas de traballo 24 (Delbos e Jorion, 1984:13). senón tamén de con- 
sideralos eomo unha historia da representación e intelección do medio en que se de- 
senvolven 25 . Deste xeito o coñecemento ademais de estar ligado á práctica como un sa- 
voir-faire, como un ter xeito, estao tamén a unha rede conceptual de coñecementos 
espaciais e medioambientais tan esenciais ou máis que a "cultura manual e técnica" 2f1 . 
Todo iso xurdindo dun proceso que presupón un suxeito cognoscitivo activo en cons- 
tante interacción entre o traballo mental e manual. e enue este e seu contorno (campo 
de referecia e acción). 

O saber dos pescadores sobre o que acontece no seu contorno mariño é. ademais 
dun saber contrastado pola acumulación de información ó longo de xeracións, un co- 
ñecemento actualizado na medida en que recolle os últimos cambios e dinamismos 
acontecidos no medio mariño local. E é precisamente baixo esta relación onde a afir- 
mación de que os propios pescadores son os que mellor "coñecen" o contorno social e 
ecolóxico da súa comunidade é un feito; non obstante, os que planifican as políticas de 
xestión deses recursos son os políticos profesionais en colaboración co asesoramenlo 
dos biólogos, economistas e técnicos dende as administracións, e fano unilateralmente 
prescindindo totalmente do saber que os pescadores teñen sobre o seu ámbito de expe- 
riencias. 

Esta ausencia de diálogo entre ambos, probablemente propiciada pola eseasa va- 
loración con que son percibidos os saberes dos pescadores, favorece ó meu xuízo o fra- 
caso na xestión de certas políticas pesqueiras. Algúns exemplos alcanzados en Galicia 
nestes últimos anos poden ilustralo: a flnais dos anos 80 a Administración Autonómi- 
ca alentou a adopción dun tipo de nasa, diferente da clásica 27 , para a captura de polbo 



24 Scgondo estes autores: o saber é a escoria do trabalio /.../ .SYÍ hai transmisión do trabalio. 

25 Dun xeito bastante trivial pódese dicir que a cultura afecta ó pensamento determinando os 'contidos" 
representados no sistema cognitivo, pero iso non significa. e está moi lonxe de poder aceptarse. que os sa- 
beres manexados no ámbito da pesca non estean guiados nalgunhas ocasións por estratexias de razoamen- 
to ás vcccs tan complcxas como no caso do pcnsamcnto científico. 

2f> Francoise Breton (1990: 144) defende que se transmite traballo e tamén saber como un "corpus" de co- 
ñecementos "manuais" e simbólicos. 

Gladwin ( 1970) e Lewis (1972) expuxeron a complexidade do razoamento analóxico sobre contidos teóri- 
cos c prácticos (rcdc conccptual dc coñcccmcntos cspaciais, astronómicos c ambicnlais) do sistcma dc na- 
vegación tradicional etak dos puluwatanos das illas Carolinas, na Polinesia. E como subliñaron Downs & 
Stea ( 1977). a mellor proba de eficacia do etak é o seu valor de supervivencia. Os accidentes mortais entre 
navegantes polinesios son practicamente inexistentes, e as viaxes deste tipo, ás veces de máis de mil km. 
son rutineiros dende hai séculos. 

?7 A nasa cadrada Ibi proposta dcndc a Administración como altcrnativa á nasa clásica (cilíndrica) quc vi- 
ña sendo empregada polos pescadores dende os anos cincuenta. Tratábase de que a nasa cadrada fora tan 
eficaz como a anterior pero máis selectiva. É dicir, que capturase exclusivamente polbo. e non afectase a 
outras capturas que se trataban de preservar (nécora, camarón). O feito é que esta nova nasa non conseguiu 
os resultados prácticos esperados. 

72 



Copyrighted material 



{Octopus vulgaris). que resultou un revés económico para os pescadores artesanais: a 
construcción dun porto de abrigo en Lira enlre os anos 1992 e 93 baixo un deseño fei- 
to polos técnicos e sen atende-las obxeccións iniciais dos pescadores conduciu á nece- 
sidade de modifíca-la súa traxcctoria dous anos despois; o mesmo ocorreu cos portos 
de Laxe e Malpica, tendo que facer na actualidade millonarios investimentos para re- 
media-lo que os pescadores xa previran. Por outro lado, sábese que algunhas das es- 
tratexias productivas do pescador se adecúan ó ciclo vital de moitas especies pesquei- 
ras, pero ás vcces csta boa adaptación vcsc rachada polas normas c lcxislacións pcs- 
queiras implementadas pola Administración. Existe, polo tanto, unha relación 
pescador-medio disposta non tanto polas respostas de adaptación positiva do pescador 
como polas normativas ordenadas dende fóra. Ambas, moitas veces, en desafortunado 
desequilibro ou contradicción 28 . 

Non se trata dunha minusvaloración do quc din os técnicos scnón máis bcn dc 
mostra-la necesidade de que estes escoiten o parecer dos pescadores nas cuestións que 
lles afectan directamente. 

Os técnicos son os emisores que están socialmente definidos como productores 
cualificados de coñecemento, pero dunha clase de coñeccmento que fala só de ccrtos ti- 
pos de "verdades", cun alcance que está limitado a aquelas destrezas que os pescadores 
non poden alcanzar: 

[...] eles [os biólogos] saber, saben máis ca nós [...} para algho estu- 
diaron, /.../, pero a súa íeoría é a clos libros. Fan análises das faunas, 
e ó milíor dinche esatamente, sin fallar nin en un ¡eh!, cantas ovas pro- 
duse unha nécora ou un pei.xe calquera, ou sábenlle os nomes dos pei- 
xes, que aquí por esta sona xa lie damos os que queremos [...}, pero 
ninghún soupo desernos por que os camaróns non se collen de Maio 
para diante, {...] e nós sahemos qtte o camarón está aí no descanso, 
/.../, pero, ¿ porque non entran nas nasas? /.../ eso ninghún soupo de- 
sermo, e sin embargho nós sabémolo matematicamente. 

Os economistas, pero sobre todo os biólogos que traballan en colaboración coas 
administracións, deberían posuír coñecementos precisos sobre a realidade concreta de 
cada comunidadc pcsqucira. O traballo dc campo, scn mingua-lo dc laboratorio, scría 
un xeito eficaz de achegarse a unha visión etno-científica do mundo dos pescadores. Os 
futuros deseños de xestión pesqueira deberían ter en conta, ademais desta fonte, a opi- 
nión e información que poden achega-los pescadores. Implicalos neste campo suporía 
corresponsabilizalos no porvir das pesquerías. Non facelo posiblemente favorecería se- 
guir deseñando modelos de xestión pesqueira creadores de escaseza. 



28 Un claro exemplo disto acontece coa imposición de réxime de vedas con respecto á nécora. Nalgunhas 
comunidades, por exemplo en Lira nos anos \99?> e 1992, as nécoras puideron capturarse segundo esta nor- 
mativa xustaniente cando se atopaban no período de desova. 



73 



Copyrighted material 



BIBLIÜGRAFÍA 



ANDERSEN, R. (1979): "Public and Private Acess Management in Newfounland Fis- 
hing". En ANDERSEN, R. (comp.): North Atlantic Maritime Cultures: Anth- 
ropological Essays on Changing Adaptaüons. La Haya, Mouton, pp. 299-336. 

BRETÓN, F. (1990): "El prendizaje del oficio del pescador: saber y transmisión del sa- 
ber en los pescadores de arrasüe". Eres. Vol. 2. Tenerife, Museo Arqueológi- 
co y Etnográfico. 

BENNETT, John W. (1976): The ecological transition: Cultural anthropology and hu- 
man adaptation. Oxford, Pergamon Press. 

CALO LOURIDO, F. (1978): La cultura de un pueblo marinero: Porto do Son. Santia- 
go, Serv. de Publicac. da Univers. 

CHAREST, P. ( 198 1 ): "Contraintes ecologiques et pécheries sédentaries sur la base co- 
te-nord du Golfe Saint Laurent". Antropologies et Societes 5 (l):29-56. 

DELBOS, G. & JORION (1984). La transmission des savoirs. París, Éditions de la 
Maison des Sciencies de l'Homme. 

DOUGLAS, M.: How Institutions Think. New York, Syracuse University Press, 1986. 

DURREMBERGER. E. P. & PALSSON, G. (1986): "Findin Fish: The tactics of Ice- 
land Skippers". American Ethnologist 13 (2):2 13-229. 

DOWNS, R. M & STEA, D. (1977): Maps in Mind. New York, Harper and Row. 

FERNÁNDEZ PÉREZ, C. (1993): O Refraneiro do Mar. Sada (A Coruña), Ediciós do 
Castro. 

GALVÁN TUDELA. A. (1984): "La Antropología de la Pesca: problemas, teorías y 
conceptos". En Actas del coloquio de Etnografía Maritima. Santiago de Com- 
postela (En prensa). 

GALVÁN TUDELA, A. (1989): "Economía y Sociología de las Comunidades pesque- 
ras". Madrid M.A.P.A., pp. 595-510. 

GARCÍA ALLUT, A. (1994): "From Open Access to Communal Property: The Case of 
the Fishing Community in Muxía". En CATANZANO et al. (ed.): Proceedings 
ofthe sixth conference ofthe International Institue of Fisheries Economics and 
Trade. París, Institut Francaise de Recherche pour PExploitation de la Mer. 

GIPPINI ESCODA, E. (1991 ): Refraneiro galego. Sada (A Coruña). Ediciós do Castro. 

GLADWIN, T. (1970): East Big Bird. Cambridge, Mass: Harvard University Press. 

JORION, P. (1978):"Marks and rabbits furs: LcTcation and Sharing of grounds in coas- 
tal fishing". Peasant Studies VII (2). 

LEWIS, D. J. (1972): We, The Navegatiors. Australian National University Press. 

LYNCH, K. (1984): La imagen de la ciudad. Barcelona. 



74 



Copyrighted material 



MARTÍNEZ VEIGA. U. (1985): Cultura y Adaptación. Barcelona, Anthropos. 

POGIE, J.; POLLNAC, R. & GERSUNY, C. (1976): "Risk as basis for taboos among 
fishcrmcn in southcrn Ncw-England". Journal for de Scientific Study of Reli- 
gion 15 (3):257-262. 

TAIT, R. V. (1987): Elementos de Ecoiogía Pesquera. Zaragoza. Ed. Acribia. 



75 



Copyrighted material 



righted material 



IDENTIDADES DE GRUPO Y DE CULTURA 
EN LOS MARINEROS DE BAJURA 
DEL NOROESTE DE GALICIA 



Stajfan Mdrling & Xosefa Otero Patiño 



A mi mujer, Xosefa Otero Patiño, hija de marinero y oriunda de la aldea de Ca- 
nesol en la Isla de Ons, le llaman la atención las diversas manifestaciones de identidad 
que ella observa entre la gente marinera y analiza con su natural conocimiento dcl ám- 
bito y con algunos de los conceptos que actualmente se manejan en la etnología sueca. 

Efectivamcnte, las nociones de identidad ocupan una posición ccntral cn la in- 
vestigaeión antropológica. Las resume la etnóloga sueca Ella Johansson en su estudio 
de los obreros que, antes de los tiempos de la mecanización, se ocupaban de la tala de 
árboles y del transporte de sus troncos en el norte del país (1994, 170-171). Haciéndo- 
se eco de pensamientos generalizados entre los etnólogos, Johansson compara el con- 
cepto dc identidad con un campo de tensión entre dos polos. Uno de cllos cs psicológi- 
co y nos hace necesitar de una identidad "para funcionar y encontrarnos a gusto"; por 
lo tanto precisamos también de una identidad colectiva y cultural. El olro polo está ana- 
lítica-fllosóficamente influído. En lo que respecta al tema de Johansson, su aplicación 
dice que la identidad de los trabajadores forestales es lo que convierte a éstos en traba- 
jadorcs forestales; hacc el grupo idéntico a sí mismo y hacc de él una cultura definida. 
posible de limitar para enfocar en ella el oportuno estudio. Aunque Johansson muestra 
escepticismo hacia el elemento psicológico y funcionalista, admite que hay que contar 
con un instinto inherente. que tiene por objeto encuadrar y articular una cultura. Con- 
cluye que el objetivo buscado por las culturas es una identidad, sea a raíz de una causa 
emocional y supraindividual o porque la identidad es el sine qua non de las culturas. Jo- 
hansson reconoce que existe una suposición tácita en el sentido de que las personas ne- 
cesitamos ser más o menos iguales a los grupos de semejantes, para poder funcionar co- 
mo agentes culturales. 

Creo que se pueden identificar los dos polos del campo de tensión de la identi- 
dad en algunas manifestaciones de las culturas de los marineros de bajura de la costa 
noroeste de Galicia. Digo, a propósito, culturas, en plural, porque mis observaciones 
me Uevan a la conclusión que en el ámbito de la pesca artesanal existieron, hasta hace 
poco, dos culturas distintas cn la zona. Se desmarcaban una de la otra y hasta entraban 
en clara oposición mutua, pero, por ser culturas vivas, contribuyeron decisivamente a 
la pervivencia masiva de las embarcaciones tradicionales. Como conlraste y a modo de 
conclusión voy a exponer el caso de la costa norte del país, en que el debilitamiento 
de la cultura marinera autóctona dio paso libre a las innovaciones y la modernidad, fe- 
nómeno que en bastante poco tiempo erradicó la arquitectura de la embarcación au- 
tóctona. 



77 



Copyrighted material 



En 1992 tuve la oportunidad de hacerle dos entrevistas al Sr. Benigno Cambei- 
ro, de Caldebarcos, en el municipio de Carnota, entre Muros y Dumbría. Mi informante 
tenía 72 años y era él quien, en los tiempos de las lanchas xeitciras, confeccionaba las 
velas de muchas de ellas. Añadió a su pormenorizada explicación de la figura de la clá- 
sica vela de relinga el siguiente comentario: "A partir de El Son para las Rías Bajas te- 
nían más repique en las velas que en las de aquí; así era más bonita la vela. Era la tra- 
dición". 




VF.1.A: 

Fsta es la vela de una lancha xeiteira de Finisterre. Fl repique es la esquina arriba a la derecha. Fs peque- 
ño, de 90° o algo menos. En consecuencia. la relinga de barlovento resulta muy larga y le da a la vela un 
aspecto peculiar. 



Repique es el ángulo que forma la caída de la relinga de barlovento en relación 
con la verga. Con su alta posición es lo primero que se observa en una embarcación vis- 
la a distancia. Al parecer, Benigno Cambeiro trabajaba en Caldebarcos con práctica- 
mente el mismo repique que se llevaba en Finisterre. No era solamente el Sr. Cambei- 
ro quien notaba una diferencia en el corte de la vela, en comparación con el que se gas- 
taba más hacia el sur, sino también el septuagenario patrón José Martínez García, de 
Muros: "En Finisterre cortaban las velas diferentes a nosotros y en las Rías Bajas pare- 
cidas, pero eran diferentes también". 

Mi interpretación de las características divergentes de las velas es que se corres- 
pondían a señales de identidad de grupo. Creo ver algo parecido en la diferencia entre 
la práctica seguida por los marineros de Muros, por un lado, y por los de El Pindo, por 
el otro. en la maniobra de cambiar la vela de un lado al otro en la virada por avante. Re- 
lataba José Martínez García: 



78 



Copyrighted material 



Los de El Pindo tenían un gancho en la austaga. Enganchaba en 
un guardacabos en la verga. Para eso habta que llevar dos o tres ruar- 
tas más de palo que los de Muros. 

Los de Muros pasahan la escota a proa del palo. El penol de la 
verga tenía que pasar a proa del palo, y por eso la vela no se podía 
arriar de más. Si el penol caía en cubierta, no se lo podía pasar a proa 
del palo. "!Dar para avante!" era ".'cambiar!". La maniobra, con 
gente muy buena, no llevaba dos minutos. 

Los de El Pindo, cuando el barco empezaba a ir hacia atrás, 
arriaban la vela hasta la cubierta, y el que iha at palo desenganchaba 
la austaga, y pasaban el gancho a proa del palo, en lugar de pasar así 
la vela, como lo hacían los de Muros. La verga la pasaban al otro la- 
do a popa del palo, igual que la amura de la vela. Aun así la maniobra 
les llevaba menos tiempo a los de El Pindo, porque no tentan que lu- 
char con la vela. 



Si los marineros dc Muros veían la práctica dc sus homólogos dc El Pindo más 
liviana, ¿por qué se atenían en Muros a otro procedimiento, que implicaba luchar con 
la vela'? Postulo que la respuesta a esta pregunta, lo mismo que la razón por la que se 




Vela Sup. 21,60 m : 

Hn csta vcla dc una dorna dc Corrubcdo cl rcpiquc cs grandc. notablcmcntc supcrior a los 90". La rcglin- 
ga de barlovento es. por ello. llamativamente más corta que en la lancha de Finisterre. 



79 



Copyrighted material 



podía hacer el repique de la vela de una comunidad diferente al que Uevaba la vela de 
relinga en olra zona, se inscribe en esa suposición tácita que las personas necesitamos 
ser más o menos iguales, para poder funcionar como agcntes culturales. 

Creo que, en otra declaración del Sr. José Martínez García, de Muros, se puede 
ver la construcción psicológica de una cultura en torno a la lancha de relinga, que era 
la embarcación emblemática de esta villa y de la mayoría de las comunidades xeiteiras. 

Con el viento a un largo era como más caminaba la lancha. Con 
viento muy favorable y el barco muy bueno se podía llegar de Muros a 
Noya en una hora. Son nueve millas. 

La vela de relinga navega a cuarta de compás, mientras la vela 
de yate navega a medio viento. La cuarta es once con quince. Medio 
viento es veintidós grados. 

Esta afirmación es, en realidad, algo muy distinto a lo que aparenta ser. Es la ex- 
presión de una ideología. El término de navegar a cuarta del compás lo volví a oír de 
Benigno Cambeiro de una forma esclarecedora. Su función es simplemente la de un su- 
perlativo destinado a despertar admiración: "Había unos barcos franceses, que llama- 
ban viveiros. Navegaban a cuarta, decían de ellos, mucho más que las lanchas. Los vi- 
veiros franceses calaban mueho". 

Ésta es una opinión que le resta protagonismo a la lancha. Dice que la lancha no 
ceñía particularmente bien, algo que probablemente era cierto, dados su poco calado y 
plan casi horizontal. En lugar de en la lancha de relinga se centra la atención en los vi- 
veiros franceses. Tienen mucho calado; ellos sí que deben ser capaces de ceñir bien. Na- 
vegan acuartadel compás. Toda la declaración anterior, la del muradano José Martínez 
García, es una pieza de construcción psicológica, que instintiva c inconscientemente tie- 
ne por objeto plasmar una cultura centrada en la lancha del xeito y de mantener una 
identidad en los que dependían de este barco, en este caso los xeiteiros de Muros. 

En su papel tradicional en la cultura xeiteira, la lancha de relinga revela también 
el otro polo en ese campo de tensión, con que Ella Johansson compara la vivencia de la 
identidad y que es la definición más o mcnos analítica y filosófica. 

En el verano de 1993 se terminó la construcción en la Escuela Taller de carpin- 
tería de ribera de la Consellería de Pesca la réplica de una lancha, y el director de la 
Escuela, Isidro Mariño Cadarso, hizo un viaje con la embarcación hasta Caldebarcos. 
Se encontró en el lugar con un entusiasmo que superaba todo cuanto había esperado. 
La reaparición de una lancha de relinga activó dramáticamente a los hombres de me- 
diana o mayor edad. Al venir a bordo se incorporaron a sus antiguos puestos de res- 
ponsabilidad con expresiones como "yo era relinguero" o "Yo iba al timón'*. Cuando 
proccdían a dar la vela y tensaban la driza con los motones casi rompieron el palo, que 
calificaban de delgado y flojo. Eue la expresión de una sensibilidad común ante la lan- 
cha. Parecía indicar que este tipo de embarcación había contribuido en décadas ante- 
riores a la experimentación de identidad. El efecto era que la identidad de los que pes- 
caban con lanchas xeiteiras convertía a éstos en xeiteiros. Lo que sentían por la lancha 



80 



Copyrighted material 



hacía el grupo idéntico a sí mismo y lo transformaba en una cultura determinada y un 
tema de investigación. 

Hasta qué punto una comunidad de marineros se identifica con la embarcación 
"de siempre" lo he visto también donde la dorna cuenta con tradición. Vi como un ma- 
rincro, en actitud dc emocionada admiración ante lo bonita que le parecía la curva de la 
rtxla y el pinchón de una dorna de segunda mano recién traída, deseaba sacarle una 
plantilla a la proa. En el mismo grupo local al que cste hombrc pertenece causó males- 
tar la disposición oficial de 1993, que ordenaba pintar las dornas de rojo, en lugar de 
conservar sus colores tradicionales de obra muerta negra y obra viva clara. Se celebró 
una reunión de protesta y se intentó que un hombre de la vecindad, que suele llevar los 
conlactos con la Administración. tratara de obtener para las dornas del lugar la exen- 
ción de cumplir con lo ordenado. "Se acabo la dorna". me dijo, visiblemente afectado, 
el dueño de una de estas embarcaciones. Í2ra una sensibilidad hacia la dorna que, vista 




Con el franeobordo más alto que el de la dorna, la sustaneial tilla y los anehos eorredores, la lan- 
eha de rclinga cra cscncialmcntc un barco para la costa. Las dc Caldcbarcos salían hasta diez millas cn cl 
mar abierto. 

El uso de lanehas de relinga iba asoeiado a la pesca con xeitos. Era el caso en Rianxo, un impor- 
lante cnelavc dc lanehas y dc xcitciros cn la Ría dc Arousa. dondc cran más numcrosas las domas quc cn 
ningún otro sitio. Las lanchas pcqucñas, los "burros", llcgaron a scr cmblcmátieas de la villa rianxcira. Pro- 
bablemente había en la localidad una sensibilidad hacia las lanchas. que se traducía en el cuidado de éUas 
con baldeo de la cubierta, aun cuando estaban inaetivas, quizás definitivamente, en el verano de 1965. 

A algunas de las lanchas grandes de Rianxo les cortaban uno de los extremos y construían en su 
lugar una "popa parrulo". redonda. Las tablas que formaban este tipo de popa tenían que ser dobladas a 
fuego, un proccso no usado antcs por los carpinteros de ribera gallcgos. Salía así el casco para un xcitci- 
ro a motor. 

Foto Staffan Morling. 



81 



tiíamente, carecía de racionalidad. No era. por ello, menos real en su calidad de defen- 
sa por una cultura de algo que era suyo. La dorna formaba parle de las manifestaciones 
de la vida del grupo. Era una señal de identidad común a todos los esüatos que lo inte- 
graban. Lo observaba Xosefa Otcro. 

Antcs hahía más igualdad. Ibamos a la misma misa, v nos di- 
verlíamos de la misma manera en la fiesta de San Joaquín. Algunos te- 
nfan un poco más y otros un poco menos, pero todos vestíamos igual, 
v todos los homhres pescahan con las mismas dornas (1992, 47). 

Cuando les pregunto a los marineros de csta comunidad por qué preferían dornas 
a otros tipos dc embarcacioncs, mc contestan que la dorna es más marinera. Es una res- 
puesta culturalmente determinada; su razón es más cultural que racional. Pone de re- 
lieve que la población está comprendida por la cultura de la dorna. 

Vemos como, entre la genle marinera de la costa occidental gallega, el polo psi- 
cológico-funcionalista de la noción de identidad y el polo analítico-filosófico se en- 
cuentran uno cerca del otro. Alrededor de aquel se construye una cultura, y en torno al 
último se la acusa; en realidad se trala de dos vertientes de la misma cosa. 

José Martínez Cíarcía, acostumbrado a la cultura marinera de Muros, observaba 
que el corte de la vela era distinto en Finisterre pero coincidía con Bcnigno Cambeiro 
en calificar las velas en las Rías Bajas de diferentes. En el foco de atcnción del Sr. Cam- 
beiro, y probablemente en el del Sr. Martínez García también, estaban las velas que se 
llevaban en el Puerto del Son. Don Francisco Calo Lourido, que es oriundo de El Son, 



En régimcn dc cxplotación dc 
una o dos casas. las pequeñas dornas 
producían capturas de pulpo de volu- 
men industrial. Era una producción 
quc ascgurubu la pcrvivcncia dc lu 
cultura de la dorna en la sociedad con- 
temporánea. 

Desde la diminuta embarca- 
ción cl pulpo sc pcscaba con an/.uclos 
montadoscn un palo lastrado llamado 
raña. En cl caso de atascarse la raña 
en el fondo, se desatascaba con la es- 
tronca. Esta cra otro palo con una pic- 
dra atada a él. y se deslizaba por la 
misma liña de pescar. Cuando no se 
usaban, las liñas estaban recogidas en 
las gradellas. La cncarnada para cl pulpo, cangrcjos o nccoras, sc traía cn pcqucños ccslos, canastms. 
Marineros de dornas en la playa de Curro, Isla de Ons. 1965. 
Foto Staffan Morling. 




82 



ha comentudo en una ocusión que el repique practicado en el corte de la vela en su pue- 
blo nutul eru el de Aguiño, en lu tierru coruzón de lus dornus. Esto purece huber sido usí; 
personulmente encontré en Corrubedo que lu velu de unu dornu muy grunde, de 6,7 m 
de esloru. teníu el repiquc sensiblemente muyor y lu rclingu dc burlovcnto bustunte más 
cortu que unu lunchu de Finisterre. Éstus deben de huber sido lus purticuluridudes de lu 
velu de lus Ríus Bajas en que Benigno Cumbeiro y José Murtínez Gurcíu fundumentu- 
bun sus comenturios. 

A su observución de lu divergenciu entre lus formus de lus velus en el norte y en 
la costa de Cabeiro y la Ría de Arosa Benigno Cambeiro añadía un dato más: 

[A partir de El Son paia las Rías Bajas] También tenían las velas 
encascadas con corteza de pino de Ibiza. Menos las dornas. Las velas 
de las bucetas de aquí se encascaban. Sólo las lanchas de aquí y las 
dornas tenfan las velas grises, nuts feas. 

No era fácil quc una dorna. más pequeña y con cl francobordo más bajo, sc con- 
fundiera con unu lunchu de Culdeburcos, uunque las dos tenían las velas grises. Tam- 
poco había mucha posibilidad de confusión en el caso de las bucetas, porque en los 
tiempos clásicos de la pesca artesanal con propulsión vélica parece que no había buce- 
tas en El Son (Morling, 1989. 161). Las cmbarcaciones que sí se desmarcaban unas de 
otras con los diferenles colores de las velas eran las que tenían las mismas líneas de cas- 
co, las lanchas. Una lancha de El Son se distinguía de estc modo con su relinga de avan- 
te más reducida, su repique mayor y su color marrón en la vela, mientras su homóloga 
de la parte de Finisterre se identiíicaba a lo lejos mediante la relinga de barlovento más 
extendida, el repique menor y el tono más o menos gris de los paños de la vela. 

Culifico estas difcrcncias dc scñales de identidud de grupo. Scrviríun, eso si, pu- 
ru dejur u lus personus componentes de sendos grupos estar u gusto y funcionur como 

ugentes culturules. 

El estudio de Munuel R. Puzos (1972) de un 
pleito de pcscu entre Muros y el Puerto del Son, 
fulludo en 1787, nos deju ver unu contruposición 
entre dos culturus pesquerus, "que tiene principio 
desde el siglo del uño de 1560, y untes de él" 
(1972, 76). 



Con su notable calado la dorna aprovecbaba mejor 
que ninguna otra embarcación de las Rías Bajas la capacidad 
de ceñir de la vela de relinga. No obstante. en su versión clá- 
sica, como la vemos en la imagen tomada en 1964 en la Isla 
de Ons, la dorna era para las aguas más o menos abrigadas y 
no para el mar abierto. 

Foto Staffan Morling. 




83 



Eran una serie de fricciones desarrolladas, por una banda. por los que pescaban 
con piczas dc dcriva, de xcito, y por la otra por los que dcpendían dc rcdcs estaciona- 
rias, volanlas y raeiras. Parece que aquéllos formaban un bloque homogéneo en la cos- 
ta de Muros a Finisterre y más allá. porque los muradanos no tenían queja de las prác- 
ticas pesqueras en esas partes. Era contra los volanteiros de El Son que se querellaban, 
esgrimiendo a la sazón el argumcnto que las volantas y raeiras pcrjudicaban la rcpro- 
ducción de la sardina. Repetidamente, los xeiteiros se hacían a la mar para inutilizar vo- 
lantas, y los marineros de El Son devolvían la agresión en especie. 

Aquel pleito eslaria olvidado cuando yo hacía mi trabajo de campo. pero sus por- 
menores facilitan la interpretación de varias observaciones que pude hacer. Entre ellas, 
la rclativamente recicnte actitud de buiia por partc dc los maiincros dc Caldcbarcos ha- 
cia todo intento de probar otras artes que no fueran xeitos. No era que fueran atrasados, 
sino la modalidad dc vida dcl grupo cra un compromiso con la cultura xciteira. En con- 
secuencia, las raeiras tardaron tanto en ser adoptadas en esta costa, que no fue hasta 
1945 que alguien las probó en Lira, según me manifestó el carpintero de ribera Eran- 
cisco Lado Piñeiro. de Caldebarcos. 

Antc todo, me Ilamó la atención la actitud quc cn Einistcrre hacían patcnte hacia 
los marineros de las Rías Bajas. Era una visión lotalmenle negativa de éstos, una pos- 
tura de reserva que no admitía modificaciones. Igualmente exageradas e infundadas me 
parecían las aíii maciones acerca de los fisterranos, sin excepción despectivas e hirien- 
tes, que oía cuando hablaban de la gente de Finisterre en la comunidad donde yo resi- 
día. la cual cra una comunidad dc las Rías Bajas y quc dcpendía de dornas. 

Estas observaciones parecen corroborar los dalos del contencioso, éste de más 
de doscientos años de duración, y confirman la imagen de dos subculturas de pcsca en 
la costa noroccidental de Galicia. Los diferentes repiques y colores de las velas de las 




Xosefa Otero comenta que las dornas. cuando volvían a Ons, todas aprovechabaii la travesía más 
abrigada. que era la de Cabicastro o La Lanzada hacia la isla. 



Foto Staffan Morling, 1965. 



84 



lanchas de El Son, en comparación con los de Muros, Caldebarcos y Finisterre, eran 
elementos de construcción y vitalización de sendas culturas. Tenían una función psi- 
cológica de identificación del individuo con el grupo y la cultura propios, identifica- 
ción que podía proporcionar sensaciones de amparo. apoyo y protección. 

La base de una de estas culturas era la pesca con xeitos. Como la sardina del xei- 
to, desnucada y desangrada, ha seguido y sigue encontrando un mercado que la prerie- 
re para el consumo en fresco, la cultura xeiteira ha contado con suíiciente peso econó- 
mico como para seguir viviendo. 

Asociada, al parecer, al uso de redes estacionarias, en primer lugar las raeiras, 
distinguimos por otro lado la cultura de la dorna. A este respecto encuentro interesante 
la declaración en 1965 de dos informantes de Aguiño, que entonces contaban con 58 y 
6 1 años de edad. 

Las dornas de propiedad ( =!as que no pertenecian a dueños de 
almacenes de salaz.ón) iban a las raeiras, cuando no había sardinas, y 
llegaban hasta Camariñas. Las raeiras tenían la malla de dieciséis 
centímetros, y la pieza media dos metros de alto y cuarenta y cinco de 
largo. Cada embarcación llevaba de quince a veinte piezas /.../ La ra- 
eira es el aparejo más antiguo que hay. Después en antigüedad viene 
el xeito. 

Esta visión diacrónica la confirmaba, en El Son, Juan Santos Rornero, quien en 
aquel momento tenía 63 anos: "Los viejos decían que las dornas eran más antiguas que 
las lanchas". 

Posiblemente encaja en este contexto otra observación de Benigno Cambciro, de 
Caldebarcos, esta vez en el sentido que la dorna era buena para una ría y que la lancha 
era para el mar abierto. La visión de la dorna como embarcación para las aguas más o 
menos abrigadas es confirmada por Xoscfa Otcro Patiño, de la Isla de Ons. 

Las dornas venían a la tierra con "vento de fóra", que era el 
viento que podia haber por la tarde. Me acuerdo de las dornas volver 
a ia Isla navegando contra el viento. Ponian rumbo a Cabicastro, por- 
que asi aprovechaban el abrigo de la Isla. Si hubiesen puesto la proa 
hacia la Onza hahrian entrado en la zona donde las olas son más gran- 
des. Si era preciso, seguian desde Cabicastro hasta A Lanzada, y des- 
de A Lanzada atravesaban hasta O Centulo, o al muelle de la Isla, ci- 
ñendo. Cuando una las veia venir, no se sabia, primero, si eran dornas 
del Centulo o de Curro. 

Hacían lo mismo cuando hacia nortada. Asi, las dornas tenian 
el abrigo del monte entre Cabicastro y A Lanzada, hasta el punto don- 
de podían atravesar hasta la Isla viento más o menos en popa. 



85 



Copyrighted material 




También la comercialización del percebe daba. a partir de los años 1960, una nueva vida a la cul- 
tura de Ia embarcación tradicional de las Rias Bajas, en medio de una sociedad cada vez más urbana e in- 
dustrializada. Coger el preciado molusco con la gadaña y el mirafondos era un arte practicado por los ma- 
rineros 001) dornas en la Isla de Ons. 

Juan Otero Patiño. en un bote por la parte de fuera de la isla. 



Aunque más diversificada que el "monocultivo'* del xeito, la explotación de la 
dorna era en cada momento una respuesta al desarrollo económico de la sociedad con- 
temporánea. Las raeiras cogían langosta, centolla, lumbrigante y raya. La pesca del pul- 
po fue, hasta la muy rcciente adopción de la nasa para estc oficio, una pesca con cordel 
reaiizada en pequeñas dornas pero de volumen industrial. La preciación del marisco, a 
partir de los años 1950, hacía la dorna altamente rentable en manos de quien sabía co- 
ger centollas con la vara llamada gadaña. 

De este modo, desempeñando papeles en Ia economía actual, continuaron vi- 
viendo las dos subculturas marineras del noroeste gallego, la de la lancha y la de la dor- 
na. Siguieron adelante como subculturas de clase social, que probablemente sería la de- 
finición que les daría el antropólogo catalán Lsteva Fabregat. Como tales subculturas 
mantenían, con la correspondiente aportación y el acuse psicológicos, sus componen- 
tes de clase cultural, que eran las embarcacioncs anacrónicas. 

Gracias a su peso económico en la sociedad de que eran parte, la cultura de la 
lancha xeiteira y la de la dorna contaban también con el soporte de suficiente número 
de familias como para ejercer presión en pro de sus derechos. Veo en esta circunstan- 
cia una explicación del fcnómeno comentado por don Francisco Calo Lourido. cuando 
escribe que los marineros del noroeste se opusieron siempre a las innovaciones forá- 
neas, viendo en la nueva arte un enemigo, que los hundiría en la miseria, a causa de la 
falta de medios económicos para competir (1980, 62). 



86 



aterial 



Resulta signiíieativo contrastar esta conclusión con la situación que se iba pro- 
duciendo a partir del siglo XVIII en la pesca tradicional de la Galicia cantábrica. Hay 
datos que indican que el papel de esta pesca era, ya en aquella época, mucho más re- 
ducido y que iba disminuyendo, con las consecuencias para la cultura marinera autóc- 
tona que a nadie se le escapan. 

Sirva el ejemplo que el Catastro de Ensenada registraba, en Foz. nada más que 
seis lanchas y sesenta y un marineros (López Pérez/ Fernández Pacios, 1993, 56). En 
comparación, Muros tenía, en 1759, setenta embarcaciones de pesca y 363 mareantes 
(Meijidc Pardo, 1984, 60), y el número de embarcacioncs. presumiblementc relaciona- 
das en su mayoría con el xeito, iba en aumento. El Diccionario Geográfico de Miña- 
no, de 1 827, las cifraba en 225, y en 1900 Muros tenía setecientas lanchas (Artaza Mal- 
várez, 1959). 




Con el falucho los fomentadores catalanes introdujeron en las Rías Altas muchos más cambios que 
el del aparejo gallego por la vela latina. La puesta en funcionamiento por ellos de una nueva estructura la- 
boral. cn quc cl barco cra propicdad dc un cmprcsario cn licrra y llcvado por marincros asalariados, dcsin- 
tcgraría la cultura marincra Iradicional lo suficicntc como para haccr la morfología gallcga dc las cmbar- 
caciones desaparecer en su totalidad. Esta morfología autóctona se puede observar en el trincado. arriba a 
la derecha, que todavía lleva el aparejo tradicional del país, el "de relinga". 

Foto cortesía Archivo Padre Gaite, Poio. 



87 



En la costa norte de Galicia la pesca artesanal acusaba una lendencia inversa. La 
modesta pesca en Cedeira, con trece activos en 1753, había desaparecido en 1 804, mo- 
mento en que la única actividad marinera a cargo de los residentes era el transporte de 
leña cn lanchas con destino A Coruña (R. Uscro, 1984, 75). 

Fue la falta de una subcultura marinera lo suficientemente vigorosa que en la cos- 
ta de Lugo resultó en la desaparición de las embarcaciones propiamente gallegas. El pa- 
trón de cabotaje Ricardo Lorenzo Mariña me dijo, en Cariño. que, antes de la inslala- 
ción de las fábricas de los catalancs, la gente de esa parte eran labradores. Concluía: "En 
las Rías Bajas era otra cosa, ya que allí tenían los xeitos, que son una cosa antiquísima". 

Lo que esto enfatiza es la importancia de la existencia o no de una cultura. En di- 
fcrcncia con la costa dcl ponicnte, no había a finales del siglo XIX y a principios del 
XX en la costa septentrional mucha scnsibilidad hacia la cmbarcación "de siempre", 
que en este caso era el barlote y del que no nos queda ahora más que el nombre. En los 
puertos de la antigua provincia de Mondoñedo no existía a la sazón, no se mantenía una 
identificación local con la lancha barlote y la de ella derivada buceta y el bote antiguo. 
La pesca en que servían. la del congrio y la raya con palangre y del lenguado y los cen- 
tollos con aparejos rascos, no tenía, en aquel entonces, mucho pcso económico. 




En Foz, cn 1965, lu falla de líncas gallcgas cn los bolcs clcl lugar chocaba a quicn conocía las cm- 
barcacioncs dcl norocslc dcl país. Aunquc parcccn scr dcl mismo lamaño quc los anliguos barlotcs y bu- 
cetas. estos cascos sólo acusan la gran influencia que tuvo en la morfología de los barcos la trainera viz- 
caína. desde que la trajo una nueva cultura pesquera de corte capitalista. 

Foto Staffan Morling. 



SS 



Fue así como la trainera vizcaína impuso su morfología. La desaparición en la 
costa norte de las líneas tradicionales de las embarcaciones del país tuvo su raíz en la 
introducción de una nucva estructura empresarial. Para los catalanes el barco de pesca 
cra una inversión en el mar de un empresario que se encontraba en tierra. vSiguiendo es- 
te nuevo modelo organizativo, a partir de 1 886 también la burguesía e hidalguía de Vi- 
veiro invirtieron en barcos traiñones, para la fabricación de salazón (Nuevo Cal, 1992, 
125). La mano de obra asalariada y proletarizada sustituyó las tripulaciones que traba- 
jaban a la parte. Cuando se trajeron de Gijón y de Santander las primeras traineras y a 
sus patrones, ya estaban sentadas las bases de la pesca industrial. Lstaba en la natura- 
leza de ésta que los distintos diseños de embareaciones se sucedieran, en persecución 
de la máxima rentabilidad y mecanización. 

Las innovaciones se propagaban de esta manera sin oposición, en un ambiente 
donde habían quedado momentáneamcnte fuera de juego los polos psicológico y analí- 
tico-filosófico de una cultura que veía parte de su identidad expresada en la embarca- 
ción tradicional. Pero, donde el mantenimiento del elemento de identidad psicológico- 
funcionalista no era interrumpido, concretamente desde Muxía hacia el suroeste, la em- 
barcación tradicional sobrevivió a la trainera. 



89 



Copyrighted material 



BIBLIÜGRAFÍA 



ARTAZA MALVÁREZ. Ramón de: La Villa de Muros y su distrito. 2" edición, 1959. 

CALO LOURIDO, Francisco: As artes de pesca. Cuadernos Museo do Pobo Galego. 
Santiago de Compostela, 1980. 

ESTEVA FABREGAT, Claudi: Estado, etnicidad y biculturalismo. Barcelona: Editorial 
Península, 1984. 

JOHANSSON, Ella: Skogarnas fria süner. Kristianstad: Nordiska museets Handlingar 
118, 1994. 

LÓPEZ PÉREZ, Pilar e FERNÁNDEZ PACIOS, Juan R.: Foz. recuperación da memo- 
ria histórica. Lugo: Deputación Provincial, 1993. 

MEIJIDE PARDO, Antonio: El puerto de La Coruña en el siglo XVIII. A Coruña: La 
Voz de Galicia, 1984. 

MÓRLING. Staffan: Las embarcaciones tradicionales de Galicia. Santiago de Com- 
postela: Consellería de Pesca, 1989. 

NUEVO CAL, Carlos: "O movemento obreiro en Viveiro". En Dionisio Pereira (co- 
ord.): Os conquistadores modernos. Vigo: Promocións Culturais Galegas, S. 
A., 1992. 

OTERO PATIÑO, Xosefa: "'Ákta' sang till Brest 92", Kysten. 3 (1992). 

PAZOS MANUEL, R.: Un pleito de pesca en la ria de Muros y Puerto del Son. Noia. 
Federación Empresarios del Barbanza, 1972. 

USERO, Rafael: "Cedeira - Historia de la villa", Gran Enciclopedia Gallega. Tomo VI 
(s/d), pp. 75-76. Santiago de Compostela/Xixón. 



90 



Copyrighted material 



HISTOIRE DES CHALOUPES SARDINIÉRES DE 
DOUARNENEZ DANS LEUR CONTEXTE SOCIAL 

ET TECHNO -ÉCONOMIQUE 

Bernard Cadoret 



Á l'extrcme pointc dc la Bretagnc, dans l'Est dcs hautcs pcninsulcs granitiqucs 
du cap de la Chévre et de la pointe du Van — les "máchoires de la baie", disent les ma- 
rins-, s'ouvre unc vastc nappe d'eau dc 40 km 2 , relativement protégée par vcnts du 
Sud-Ouest a Nord, sans forts courants, ct oü lcs ccucils sont rarcs: la baic dc Douarne- 
nez. Au Nord, seul le petit port de Morgat se niche au creux de la presqu'íle de Crozon. 
Au Sud, trente kilométres de falaises parmi les plus hautes de Bretagne forment un lit- 
toral sauvage et inhospitalier, dépourvu de tout port et oü seuls de minuscules canots se 
hissent sur des plans inclinés taillés dans le rocher. Les fonds de la baie, relativement 
plats, sont de trente-cinq métres á l'ouvert du plan d'eau et remontent trés progressive- 
ment jusqu'á la cóte Est. 

Constituée d'une alternance de longues plages plates propices á la reproduction 
dcs alcvins, ct de micro-falaiscs friablcs, lc littoral du fond dc la baic nc comporte pas 
lc moindrc abri. II faut aller á l'cxtrémité Sud-Est dc la baic pour trouvcr lcs conditions 
d'un port naturel. protégé des vents de I'ono au NI2 par le saillant de la pointe du Ley- 
dé et par plusieurs ílots. Lá s'ouvrent les mouillages du Guet, á l'abri de l'íle Tristan, 
celui du Rosmeur. derriére la pointe du Flimiou, et surtout de Tréboul, á l'ouvert d'unc 
petite ria appelée riviére de Pouldavid. du nom du bourg commercant qui s'est déve- 
loppé dés le Moyen-Áge "au premier pont", á la limite supérieure de la remontée des 
marées. En hiver, cette riviére á marée fournit un excellent abri pour les bateaux de pé- 
che désarmés. 

"La baie dc Douarncncz, écrit le sous-commissairc dc ITnscription maritimc 
Frostin cn 1883, cst unc dcs plus admirablcs réscrvcs á poisson qui sc puisscnt trouvcr. 
Particuliérement appropriée á la stabulation et á la reproduction, tant par la température 
de ses eaux qui, gráce aux influences du Gulf-Stream, reste toujours moyenne, que par 
la nature de ses fonds le plus souvent d'un sable coquillier légérement marneux, elle 
posséde presque toutes les espéces qui séjournent ou qui passent sur les cóles fran^aises 
de l'Océan. Ainsi, l'on y trouve, pour ne citer que les poissons d'une certaine valeur, des 
soles, des turbots, des barbues, des raies. et aux époques de migration habituelles. le ma- 
quereau, le sprat et la sardine. Dans ces conditions, la baie de Douarnenez est comme 
une mine inépuisable de ressources; la nature seule y procure á la population maritime, 
sinon la fortune, du moins des gains suffisants pour lui permettre de vivre". 

Les marins semblent de tout temps avoir eu une conscience aigué de la richesse 
exceptionnelle de leur baie, incluant trés tót dans leurs valeurs traditionnelles le respect 



91 



Copyrighted material 



d'un espace marin oü le cycle des péches saisonniéres, surtout orienté sur les poissons 
de passage et excluant les engins considérés comme destructeurs, permettait des ponc- 
tions annuelles raisonnables sur un capital naturel que l'on souhaitait transmettre. 

Dés la fin du xviu e siécle, un voyageur, Cambry, notait que "la drague fut défen- 
due de tout temps dans cette baie. (...] II naít en effet au fond des eaux une espéce de 
mousse grasse et gélatineuse que la sardine aime beaucoup". De fait, les marins de 
Douarnenez ont toujours manifesté une violente hostilité á la péche au chalut qui n'est 
pratiquée que par des chaloupes de la rade de Brest -parfois arraisonnées manu milita- 
ri- ou par quelques canots du Port-Rhu péchant en fraude. 

De toutes les espéces qui fréquentent la baie, c'est sans conteste la sardine qui 
historiquement a donné lieu jusqu'á nos jours á l'exploitation la plus fructueuse et la 
plus systématique. 

LES CUVES DE SALAISON GALLO-ROMAINES 

En réalité, aussi loin que rarchéologie nous permette de remonter, il semble que 
ce poisson ait fréquenté la baie. Dés l'époque gallo-romaine. il fait l'objet d'une péche 
organisée, donnant lieu á une activité importante de transformation qui dépasse de be- 
aucoup les besoins régionaux. En effet, pas moins de 40 cuves de salaison ont été re- 
trouvées autour de la baie de Douarnenez. ct notamment sur le futur site du grand port 
de péche de Douarnenez. 

Ces établissements de salaison se caractérisent tous par la présence de batteries 
de deux á vingt cuves cubiques. profondes de deux á quatre métres, entiérement revé- 
tues d'un ciment étanche et enterrées dans le sol. L'examen des ossements de poisson 
mis au jour lors des fouilles a montré qu'on y salait presque exclusivement de la petite 
sardine immature. Celle-ci était placée dans la cuve entre des couches de sel; le tout 
était ensuite mélangé et broyé, puis laissé quelques temps á macérer. Le produit fini, 
sans doute proche du garum, était chargé dans des tonneaux ou des récipients de céra- 
mique pour étre exporté. 

Une importante série d'ateliers de salaison analogues, datée du premier siécle 
avant J. C, a été découverte voici une trentaine d'années á Cadix (l'ancienne Gadés). 
On en trouve encore á Torremolinos, Alcantara, Belo et surtout Carthagéne (Cartago 
Nova). C'est lá qu'était confectionné le célébre garum socorium. Des rives du détroit 
de Gibraltar, cette industrie antique essaima ensuite vers l'Algarve, la région de Sétu- 
bal et la Galice (Barres, Espasante), avant d'atteindre l'Armorique vers 120 aprés J. C. 
Les établissements douarnenistes seront détruits vers 270-280 aprés J. C. 

Aucun document ne permet plus, avant le Xill e siécle, de rendre compte d'une ac- 
tivité locale liée á la péche de la sardine. Mais les signes d'un renouveau apparaissent 
au Moyen-Áge. L'enquéte ducale sur la réformation des feux montre que la paroisse de 
Ploaré a connu entre 1392 et 1430 un accroissement trés sensible de sa population (en- 
tre 200 et 400 personnes). Comme le souligne l'historien J. Kerhervé, le fait est d'au- 
tant plus significatif que la population du Duché de Bretagne a baissé de 23 á 30% du- 
rant cette période. Mieux, les pauvres ne représentent á Ploaré que 2% de la population! 



92 



Copyrighted material 



Au total, ¡I est difficile de ne pas voir dans cette situation démographique privilégiée 
l'effet de l'expansion de l'agglomération qu'on désignera plus tard sous le nom de 
Douarnenez; expansion liée, d'une part, á la croissance de l'activité commerciale et 
portuaire de la ria de Pouldavid, d'autre part de la péche, celle de gros poisson de sé- 
chage (merlu, lieu, raie, congre) sans doute, mais aussi trés probablement, sur une plus 
grande échellc, de la sardinc. 

L'EXPORTATION DES TOILES Á POULDAVID 

Le commerce du petit port de Pouldavid se développe essentiellement gráce á 
I'exportation de plus en plus massive des toiles tissées dans les environs, á Locronan et 
Poullan. Au xv tí siécle, ces toiles connaissent un grand succés en Angleterre, oü on les 
appelle "Poldavies". en Flandre oü le terme de "Poldavy" ou "Boldavid" est devenu sy- 
nonyme de toile á voile, et jusqu'en Baltique á l'Est. 

Au Sud. l'Espagne représente un marché important. En 1498, des pécheurs de 
baleine de Lequeitio utilisent des olonas de pulduby. Un siécle plus tard, en 1588, les 
comptes des trésoriers de Ia marine de guerre espagnole indiquent un achal massif de 
200 "olonas de Pondabi"; (il en faut selon ces documents, 80 piéces pour voiler un ga- 
lion construit á Rentoria en 1599). 

C'est á cette époque que la mention De Bay von Boldavit, qui deviendra plus tard 
la "baie de Douarnenez", apparaít pour la premiére fois sur une carte de L. I. Waghe- 
naer (en 1580), attestant ainsi de son émergence dans l'économie maritime atlantique. 

LTNDUSTRIE SARDINIÉRE Á DOUARNENEZ 

En effet, alors que les importantes sécheries de merlus de Penmarc'h, d'Audier- 
ne et du Cap-Sizun font l'objet d'abondants relevés de comptes dans les archives duca- 
les -elles rapportent 2000 livres de rente en 150-, aucun document ne mentionne une 
telle activité dans la région de Douarnenez; on peut en conclure que les sécheries y sont 
peu importantes. et que c'est déjá la commercialisation de la sardine qui contribue á 
l'enrichissement de la population. 

Quoi qu'il en soit, la péche á la sardine est déjá suffisamment développée dans 
la région pour étrc commercialisée au loin dans la secondc partie du xiv c siécle: dés 
1408-1410, ce poisson est cité parmi les produits d'exportation du port voisin de Quim- 
per, qui assure une partie des expéditions. Le róle des coutumes y spéciíie en effet qu'un 
droit d'issue de 5 deniers est dü "pour chaque tonneau six cents de merlus, trois milliers 
de maquereaux. sept balles de cinquante congres. huit rondelles sardines ou harengs ou 
autres maniéres de poisson en rondelles". 

Au début du xvi e siécle, le contexle économique des pécheries cornouaillaises 
amorce une évolution irréversible. Cabot vient de découvrir de nouvelles terres á 
l'Ouest de l'Atlantique (en 1497) et des bancs prodigieusement riches: les premiers na- 
vires bretons reviennent de Terre-Neuve chargés de morues séches á partir de 1 508. Lcs 
sécheries de Cornouaille, qui atteignent leur productivité maximale en congre et en 
merlu vers 1527-1530, vont résister quelques années á cette nouvelle concurrence. Puis 



93 



Copyrighted material 



la ferme des sécheries ducales s'effondre brutalement dans la décennie 1530-1540. 
C'en est fait de la vieille économie bretonne du poisson séché vendu dans la France en- 
tiére et au-dela comme "viande de caréme". Une partie des capitaux investis a Pen- 
marc'h et dans les Cap-Sizun est alors transférée sur la péche á la sardine, jusque-lá ju- 
gée moins rémunératrice, principalement á Douarnenez. 

C'est de cettc époque que date la magnifique église Saint-Herlé de Ploaré, cons- 
truite entre 1548 et 1557, éclatant témoignage de la prospérité maritime locale. Sur la 
fagade occidentale, une scéne rcpréscntant un banc de sardines sur lcquel plonge un 
mouskoul (Fou de Bassan) et un marsouin face á un personnage de pécheur aux bras le- 
vés indique clairement la source de cette richesse. Cette ronde-bosse, datée de 1 550. est 
signée par le sculpteur Anthoine Le Bahé. 

Une scéne trés comparable. datant de la méme époque, et dont lc réalisme est 
confirmé par les marins-pécheurs actuels, figure en réemploi sur le rampant oriental de 
la chapellc Saintc-Hélénc á Douarnencz, bátic au début du xvi c sicclc mais plusicurs 
fois reeonstruite. Cette fois, le sculpteur a pris soin de représenter á cóté de la scéne de 
péche le type des embarcations utilisées á Douarnenez au début du xvi e siécle pour pé- 
cher la sardine. 

LA CHALOUPE DU XVI e SIÉCLE 

La chaloupe douarneniste des années 1500 se caractérise par un étambot légére- 
ment courbe, á faible quéte, une étrave trés élancée, assez haute du fait d'une tonture 
fortement relevée á l'avant. La construction, á clins, est mise en évidence de fagon ma- 
DÍfestement volontairc par l'artiste. Lc gréemcnt a été rabattu sur l'arriére. Trois per- 
sonnages sont á bord, lc patron, á l'arriére, tenant un petit récipicnt. S'agirait-il d'un 
baillot de gueldre, cette "pátée" de chevrette et de petits poissons en saumure qu'on a 
utilisé avant la rogue? 

La morphologie de la chaloupe des xv c et xvi c siécles semble bien fixée dans cet- 
te partie de la Comouaille. En effet, une chaloupe á clins de forme trés voisine (avec 
une fargue supplémentaire á l'arriére) est gravée sur la chapelle Saint Collodan á Plo- 
goff (début XVI° siécle). On la retrouvera décrite de facon plus précise encore. gráce 
au type du matériau utilisé par le sculpteur -le bois- sur des édifices religieux voisins 
datant dc la méme époque: la chapclle Saint-Trémeur á Cléden-Cap-Sizun, sur une sa- 
bliére polychromc signée de 1554, ct plus prés dc Douarncncz cncorc, á Pont-Croix, 
dans l'église collégiale, sur un support du méme type (milieu du XVI e ). 

Quelques points peuvent étre précisés, méme si les formes sont identiques (seul 
l'allongement réel des coques est mieux respecté gráce au matériau): l'arriére trés rele- 
vé est percé d'une ouverture pour le passage de la barre dans le dernier bordé; le grée- 
ment, quant á lui, semble constitué d'une voile carrée unique hissée sur un mát central 
relativement court. 

La couleur brune de la coque correspond á l'usage d'un goudron de pin, enduit á 
base de résine cuite importé de Bayonne (et qui sera utilisé, complété d'un peu d'huile 



94 



Copyrighted material 



de sardine et de soufre, pour la caréne des chaloupes, jusqu'á l'apparition des usines á 
gaz produisant du coaltar vers 1870). On remarque également les vétements colorés des 
pécheurs, en particulier une cagoule pointue (sans doute l'ancétre du kalabousenn, at- 
testé dans la région au xvm c siécle et dont le nom s'est conservé á l*ile de Sein), for- 
mant plastron sur la tunique. 

Une différence fondamentale peut cependant étre relevée: désormais. le bordé est 
clairement á franc-bord, et non plus á clins; la finesse du travail du sculpteur ne laissant 
aucun doute á cet égard. 

La chronologie générale des représentations de barques de péche sculptées sur 
les églises de la région confirme ce passage d'un type de construction á l'autre, puis- 
qu'on retrouve des chaloupes á clins sculptées sur les églises de Plogoff (xiv e siécle), 
de Confort, et de Primelin (1535). Par contre, on remarque, en plus des modéles sculp- 
tés sur bois de Saint-Trémeur (1554) et Pont-Croix (milicu xvi c siéclc), sur l'église 
Saint-Clet de Cléden, deux belles représentations de chaloupes á franc-bord sculptées 
dans la pierre á la fin du xvi e siécle (il en est de méme á Goulien). L'apparition de la 
construction á franc-bord, qui coexiste trés probablement avec le clin pendant quelques 
décennies avant de le remplacer, pourrait donc dater, en ce qui concerne les chaloupes 
de péche, des années 1550. 

Que s'est-il passé qui puisse expliquer une mutation technique d'une telle im- 
portance -et dont on sait qu'elle est historiquement exceplionnelle- dans le mode de 
construction des chaloupes locales? 

Le progrés des connaissances sur l'évolution des navires de commerce cornouai- 
llais de l'époque nous permet désormais d'expliquer le contexte de ce changement sur- 
prenant. En effet, jusque vers 1450, rimmense flottille des caboteurs bretons -notam- 
ment ceux de Penmarc'h, alors port d'armement d'importance européenne- reste uni- 
quemenl composée de bateaux bordés á elins, dont l'épave du xiv c retrouvée récemment 
á l'Aberwrach est un bon exemple. Au Moyen-Age, cette situation est propre á Pen- 
semble de l'Europe atlantique, de la Galice á l'Ecosse, et bien sür au monde nordique 
oü l'inlluence des traditions viking et hanséatique (les kogges) régne sans partage. 

Mais la situation évolue rapidement á partir de 1460. Les chantiers de la Cor- 
nouaille se mettent tout á coup, pour des raisons qu'il est difficile d'exposcr ici, á cons- 
truire de nombreux bátiments caboteurs construits á franc-bord. "Dans la seconde moi- 
tié du xv c siécle, écrit l'historien Jacques Bernard, on voit s'ajouter á la nomenclature 
des types représentés á Bordeaux un terme nouveau, celui de karvelle qui vient s'ajou- 
ter et souvent détróner les nef, batel, cog. hulk, balinger. cscaffe, barque, pinasse ou ga- 
bare et apparaít comme un type original au milieu de ces représentants d'une vieille tra- 
dition navale. 

"la «karvelle» apparaít en nombre dans la décennie 1465 á 1475 dans les regis- 
tres bordelais: quinze se révélent brusquement dans la coutume de Royan en 1448. Un 
notaire, vers 1470, enrcgistre 20 caivclles pour un total de 33 navires". La chronique 
bordelaise n'est sur ce point que le reflet de la situation générale: de Danzig á Walche- 
ren, de Bristol á Nantes et á Bayonne, c'est dans les années 1460-1480 que se mani- 



95 



Copyrighted material 



feste, se répand et triomphe ce genre de navire, inconnu auparavant. II s'agit presque 
toujours, au début, de navires bretons. 

On a pu établir avec certitude que c'est le mode du bordage de la coque, dit «a 
carvelle» ou «en carvelle», c'est-á-dire le bordagc á franc-bord, par opposition au clin. 
qui caractérise l'ensemble de ces navires. 

II aura donc fallu prés d'un siccle pour que le nouveau type de construction á 
franc-bord apparu dans les milieux aisés du cabotage international cornouaillais soit 
adopté par les pécheurs de la méme région. L'histoire des batcaux traditionnels montre 
qu'un tel décalage dans le temps n'a rien d'inhabituel. 

LES DÉBUTS DE LEXPORTATION DE LA SARDINE Á DOUARNENEZ 

En fait, c'cst á partir dcs annécs 1500 qu'on rclévc la tracc d'une cxportation dc 
la sardine á une échelle véritablement industrielle dans les ports du golfe de Gascogne. 
Dés 1500 et 1502, les comptes des notaires bordelais mentionnent l'entrée de sardine 
"blanche" (en saumure) ou "rouge" (soretée, c'est-á-dire fumée á la maniére du ha- 
reng). 

En 1522 les Bordelais spéciíient que cette sardine importée doit étre "bonne et 
marchande, sans estre bruslée ni esgorgée, et mise en bonne fustailhe". En 1524 on no- 
te l'achat d'une cargaison de sardines á charger "sur le port de Morgat, á Crodon". ce 
qui montre quc la péchc s'est étendue á toute la baie de Douarnenez. 

En 1540 de la sardine est vendue á Bordeaux par des marins de "Douarnenez", 
"prés Ploarré" précise le texte: c'est en effet la premiére fois que le nom du futur grand 
port de péche apparaít dans les textes. La méme année, de la "sardine sorettée bonne et 
marchande" est débarquée par lc maítre dc la Marie dc Pouldavid. 

Entre 1554 et 1567 les comptes du port de Nantes montrent que le commerce de 
la sardine bretonne est en pleine expansion, puisque les arrivages sont passés en treize 
ans de 1 133 á 2779 milliers. En 1556 et 1557 la Marye de Poldavy, commandée par 
Yvon Bodigou, puis par Hervé Loys. apporte 67 milliers de sardines, un demi-ccnt dc 
lieus et quelques ballots de toile d'Olonne. Et les navires de Pouldavid sont les plus 
nombreux parmi lcs Brctons á débarquer lcurs cargaisons dc poisson sur lcs quais de 
Nantes. 

LE XVII* SIÉCLE 

La prospérité naissante du port cst arrétée un temps par les troublcs de la guerre 
de la Ligue, par les pillages de Jacques de Guengat et surtout ceux de La Fontenelle, 
qui se barricade cinq ans dans l'íle Tristan (1595-1600). Mais Douarnenez va se rele- 
ver de ces épreuves, alors que le sort de la grande agglomération des pécheurs, mar- 
chands et caboteurs de Penmarc'h apparaít définitivement réglé. 

Bien que les airhives du banquier et négociant Ricard attestent d'un commerce de 
sardine actif á cette époque, on a peu de documents précis sur les activités sardiniéres de 

96 



Copyrighted material 



Douarnenez au xvn e siécle. Mais, dés 1629, la carte du Duché de Bretagne par Jansse- 
nius gravée chez Willem Blaeu á Amsterdam porte en gros caractéres la mention "Pe- 
ches de Sardines" a l'emplacement de la baie de Douarnenez. Rien d'étonnant donc si, 
dés 1630, le voyageur Dubuisson-Aubenay qualifie la baie de Douarnenez de "golfe de 
la pesche des sardines". 

Un inventaire des navires et barques ordonné en 1664 par le Conseil des finances 
révéle que Concarneau posséde á cette époque 41 chaloupes sardiniéres; on peut en dé- 
duirc que le port frcre de Douarnenez doit en comptcr une soixantainc. 

Á la fin du siécle (1698-1699) Douarnenez expédie á Bordeaux 1719 barriques, 
432 tonneaux et 1 1048 milliers de sardines. D'aprés Savary des Bruslons, ce sont alors 
les meillcurcs et ccllcs qui se conscrvcnt lc micux. Dans lcs dcrniéres annécs du xvn° 
siécle. le Mémoire de l'intendant Béchamcil de Nointel livre le premier tableau global 
de l'activité sardiniére en Bretagne atlantique. La péche se fait alors de Belle-Ile á la 
baie de Douarnenez, commcncc au mois dc mai ct finit cn octobrc. 

"Les chaloupes qu'on y envoie sont ordinairement du port de deux á trois lonne- 
aux, garnies de leurs Voiles et Rames, et montées de cinq hommes, et il faut á chaque 
chaloupe au moins 12 filets de 20 á 30 brasses chacun, pour en changer selon la quan- 
tité de sardines qu'ils prennent. 

"Cette pesche est ordinairement fort abondante, et les Marchands qui achétent la 
sardine des pescheurs quand ils sont de rctour de la Mer, l'accommodcnt et l'arrangent 
par lils dans des barriques que l'on met sous la presse pour en faire sortir l'huile, car 
autrement elle se corromperoit assez promptement. 

"Lc débit s'cn fait par barriqucs ct pcndant la paix. cllc sc chargc pour Saint-Sé- 
bastien, pour Bilbao et pour toute la Méditerranée oü il s'cn fait unc trés grande con- 
sommation, et ce sont ordinairement les marchands de Saint-Malo qui l'enlévent pour 
ccs licux-lá, la barrique s'en vend depuis 20 L. jusqu'á 50L. suivant la qualité de la sar- 
dine et selon que la pesche est médiocre ou abondante. Chaque barrique contient 9 ou 
10 milliers de sardines". 

LA CHALOUPE AU XVII C SIÉCLE 

()n a peu de renseignements sur les chaloupes sardiniéres douarnenistes du 
xvn e . La premiére représentation d'une scéne de péche dessinée sur papier date pour- 
tant de cctte époquc. II s'agit d'un petit croquis de bateau relevant un filet qui figure 
sur une carte peinte á Douarnenez par le Conquétois Lestobec, pour compléter la série 
des panneaux édifiants -les Taolennou- du fameux missionnaire breton Dom Michel 
Le Noblctz. Lc dcssin cst sommairc ct tout au plus pcut-on y rclevcr la formc élancéc 
de l'étrave et la couleur brune des ceuvres-vives. Deux autres représentation contem- 
poraines peuvent étre examinées sur deux médaillons sculptés et polychromes dans la 
charpente de la chapelle Sainl-Michel, construite entre 1663 et 1665 (pour l'anecdote, 
signalons que Dom Michel Le Noblelz vécut dans la maison située juste en face de 
1617 á 1640). 



97 



Copyrighted material 



Une des scénes monlre un bateau stylisé a rextréme et un filet de péche dont la 
corde haute est garnie de liéges ronds. sans oublier le classique fou de Bassan douar- 
neniste plongeant sur le banc de sardines. Sur le second, la chaloupe chargée de pois- 
sons est un peu mieux représentée; pour l'essentiel, elle garde la forme du xvi e (étam- 
bot a faible quéte. étrave élancée). La coque, bordée á lranc-bord et bien tonturée, por- 
te une préceinte et une lisse de plat-bord demi-ronde en saillie, avec une téte d'étrave 
bien dégagée. Le personnage du pécheur est vétu d'une vareuse rouge dont le col est fi- 
nement souligné, et non plus la capuche du xvr siécle. 

L' APPARITION DU GRÉEMENT AU TIERS SUR LES CHALOUPES 

On ne posséde malheureusement pas de représentation des chaloupes douarne- 
nistes sous voiles au XVii c siéclc. II est donc difficile de dater précisémcnt lcs étapes 
successives de l'évolution du gréement á partir de la voile carrée unique du xvi e : adop- 
tion d'une petite misaine carrée á l'avant, puis auricisation par l'adoption de la voile au 
tiers amurée en abord hissée sur un grand mát á forte quéte arriére. et rccul du point de 
drisse sur la vergue de misaine. 

Á défaut de bons documents bretons, le remarquable album des Barques et bate- 
aux de Bayonne á Nantes, réalisé en 1679 par Jean Jouve. invite á se pencher sur les 
embarcations voisines de la Vendée, qui traditionnellement présentent quelques points 
communs avec les chaloupes bretonnes, surtout á Croix-de-Vie. De fait, si Les Sables- 
d'Olonne arment des canots classiques bordant huit avirons et gréés d'une voile carrée 
unique, qui ne différent guére des embarcations des navires terre-neuviers ou des cabo- 
teurs locaux, les chaloupes ligneuses et sardiniéres de Croix-de-Vie ressemblent fort 
aux chaloupes basses-bretonnes que nous connaissons aux xvm e et xix e siécles; les cha- 
loupes de Douarnenez de la méme époque en sont probablement trés voisines. 

Notons toutefois que ces chaloupes croix-de-viotes gréent deux voiles carrées, 
les vergues étant clairement suspendues par leur milieu. Remarquons également que la 
belle scéne dc péche reconstituéc pour Les Sables est la premiére représentation détai- 
llée de la péche á la sardine de rogue au filet droit. L'auteur a d'ailleurs représenté le 
patron du canot lancant la rogue sur le filet á l'aide du gamelot pour attirer les bancs de 
sardine tout en les aveuglant, tandis que les rameurs, ou "teneurs de bout", rament len- 
tement pour maintenir la chaloupe bout au vent et garder le filct dans lc sillon gras for- 
mé par la rogue (le goulaven, comme on dit á Douarnenez). 

D'un point de vue plus général. le document exceptionnellement précis et ex- 
haustif qu'cst YAUntm des barques et bateaux rcvéle que la voile au tiers est totalement 
absente du littoral atlantique de Bayonne á Nantes en 1679. Ce fait capital nous incite 
á considérer d'un ceil particuliérement attentif les documents iconographiques bretons 
du temps, car il indiquc que le phénoméne d'auricisation (passagc á la voilc au tiers) 
s'est sans doutc produit en Bretagne atlantique. 

En effet, la premiére représentation connue en France d'un bateau indiscutable- 
ment gréé au ticrs a été réccmment découvcrte á Redon. II s'agit d'un graffiti sur bois 
relevé en 1984 á l'intérieur d'une maison située prés de l'ancien port de Vilaine, et da- 



98 



Copyrighted material 



tant de la tin xvi e -début xvn e siécle. Si la coque d'un grand allongement fait penser aux 
"doubles-chaloupes" qui seront trés tót qualifiées de "chasse-marée" en Bretagne atlan- 
tique, le gréement, parfaitement dessiné. ne diflere guére de celui que porteront les cha- 
loupes sardiniéres au xvui e siécle; il comporte une grand voile á vergue hori/ontale 
amurée en abord, un grand mát trés incliné sur rarriére tenu par un étai frappé a l'extré- 
me avanl, et une misaine de trés petite taille amurée sur l'étrave. ()n peut déduire de ce 
document que l'appartion du gréement au tiers sur les chaloupes sardiniéres doit dater 
de la premiére moitié du xvu c siécle. 

Au début du xvnr siécle la documentation écrite concernant la péche sardiniére 
a Douarnene/ commence á devenir abondante. Le rapport de l'lnspecteur général des 
péches. Le Masson du Parc, rédigé en 1727, permet de brosser un tableau assez com- 
plet de la flottille, de ses procédés de péche et de la transformation de la sardine pour 
l'exportation. 

Á cet cgard, la visite de Le Masson du Parc survient á unc période charniérc trés 
intéressante. Trois modes de préparation cohabitent en effet á cette époque dans le 
grand port sardinier de Cornouaille. La premiére, certainement la plus ancienne, est 
propre á Douarnenez: c'est l'expédition de sardine "salée en barrique" par les barques 
locales vers les ports de la Charente (Saint-Savinien) et de la Seudre (Ribérou); la se- 
conde, le "soretage", vit ses derniers jours; enfin la troisiéme, la "presse", est en pleine 
expansion. 

Le soretage. Adopté probablement au xiv e siécle et développé sur une grande 
échelle á Douarnenez au xvi e , ce procédé y subsistera jusqu'á la fin du XVii e siécle avant 
d'étre supplanté á son tour. Comme l'écril Le Masson du Parc en 1727. "ce procédé 
était encore en honneur pour préparer les sardines á Douarnenez quelques années au- 
paravant". "On les soretait de la méme maniére dont on boucane encore aujourd'hui lcs 
harengs saurs en Picardie et en Normandie, et il s'en faisait un grand commerce le long 
des cótes d'Lspagne et d'Italie". Mais, ajoute Le Masson, "ce premier commerce est re- 
tombé de maniére qu'on ne soréte plus guére á présent", (si ce n'est les plus grosses sar- 
dines en fin de saison, ce qui constitue en quelque sorte une survivance locale. presque 
une curiosité). 

La presse. Entre-temps s'cst imposée une nouvelle technique qui a donné un vé- 
ritable coup de fouet á la péche et au négoce. Son apparition en Bretagne. mais aussi en 
Cornwall et dans le Sud-Ouest de l'lrlande, semble dater de la fin du xvi e ou du début 
du xvn c siécle. II consiste á exprimer l'huile du poisson préalablement salé en le com- 
primant dans un baril au moyen d'une "barre de presse" fichée á une extrémité dans un 
trou du mur et faisant levier sur un "faux-fond" placé au-dessus du baril de sardines, 
gráce á un contrepoids fixé á l'autre extrémité. Cette préparation présente le double 
avantage d'assurer une plus longue conservation et un conditionnement pratique. 

Deux procédés coexistent pour la mise en sel de la sardine, avant le pressagc pro- 
premcnt dit: lc plus ancien est cclui du salagc "en pile": on entassc la sardinc cn cou- 
ches alternatives de poisson et de sel avant de la laver á l'eau de mer en l'enfilant sur 
des baguettes. Ce procédé sera peu á peu remplacé par le salage "en manestran", qui 



99 



Copyrighted material 



consiste en un saumurage en barrique plus poussé permettant une meilleure conserva- 
tion du poisson lequel a été préalablement lavé. 

Une fois égouttée et séchée, la sardine est disposée soigneusement dans un second 
baril, percé a la base pour permetttre l'écoulement de l'huile de la saumure qui s'expri- 
ment sous le poids du lest de la barre de pressc. On comblc plusicurs fois lc vidc quc la 
pression a produit dans la barrique. II faut dix a douze jours pour presser un baril de qua- 
tre á cinq mille sardines, qui se conservera de sept á huit mois. L'huile s'écoule par une 
gouttiére dans unc citcrnc. On cn rccucillc un baril pour quarantc prcssés; cllc cst cnsui- 
te soigneusement íiltrée pour étre vendue. L'huile de sardine sert á l'éclairage, au radoub 
des chaloupes (mélangée á du brai et á du soufre) ou au traitement des cuirs. 

A Douai"ncncz, la pctitc sardinc, rcfuséc par lcs prcsscurs car ellc s*écrase avant 
de donner une once d'huile, est vendue "en verd" (fraiche) ou mise "dans des futailles 
oü il y a eu du vin de Bordeaux" avec une saumure trés forte et un peu d'ocre pour ob- 
tenir dc la sardine "en rouge" ou anchoitée. 

La sardine pressée, expédiée au loin par caboteurs, est surtout consommée dans 
les régions de vignoble, "depuis Nantes jusqu'á Bayonne, á La Rochelle, á Bordeaux, 
etc, d'oü elle se distribue en Guienne, en Gascogne, dans le Languedoc et dans le Lyon- 
nais". Mais, comme au xvn e siécle, elle fait aussi l'objet d'un trafic plus lointain: "Les 
Malouins en chargent beaucoup pour Bilbao, la cóte d'Espagne et toute la Méditerra- 
néc, oü la vcnte en est avantgeusc quand la pcchc dc cc poisson n'a pas réussi dans ces 
provinces; et suivant différentes circonstances, ils en transportent aux Isles Canaries, á 
Madérc, lc long dcs cótcs dc Galicc, á Gcncs, á Livournc ct dans plusicurs ports du Lc- 
vant, d'oü l'on rapporte en échange des huiles. du savon, des raisins secs, de la soude, 
différents vins, liqueurs et autres denrées de bonne consommation" (Duhamel du Mon- 
ceau, 1769). 

Déjá bien implantée au xvn c siécle, I*industrie de la presse va continuer á se dé- 
velopper á Douarnenez. A la fin du xviu* et au début du xix 1 *, alors que les presses 
étaicnt jusquc-lá installécs dans dcs locaux rclativcmcnt cxigus, dc vastcs atelicrs longs 
de plusieurs dizaines de métres sont créés. Les murs des anciens établissements com- 
portaient un seul rang de trous de barres de presse -toujours écartés d'un pied; désor- 
mais, les saleurs pratiquent dcs doubles rangécs de trous superposés qui permcttent, en 
jouant sur la longueur des barres. de multiplier par deux la production. De 80 ateliers 
vers 1780, le nombre des presses douarnenistes passera á 150 en 1832 et 200 en 1850, 
appartenant tant á des négociants-armateurs qu'á des patrons de chaloupes. Á cette épo- 
que apparaissenl de nouveaux modéles de presses á vis, et méme hydrauliques á la íin 
du xix e siécle. 

A partir du xvui c siéclc, lcs négociants dc Douai ncnez, qui n'avaient pour rivaux 
que les pilchards soretés du Cornvvall, appelés fwnados. doivent faire face á une forte 
concurrencc dcs saidincs d'Espagnc qui sont introduitcs en Erance par Bayonne. Le 7 
octobrc 1784, un groupc dcs neuf plus importants négociants dc Douarncnez écrit ain- 
si á l'Intendant de Bretagne pour lui demander de se prononcer contre l'introduction 
des sardines d'Espagne, laquelle serait "un coup fatal" pour leur activité! 



100 



Copyrighted material 



L'ÉVOLUTION DES CHALOUPES DU XVIIP AU XX e SIÉCLE 

En 1727, selon Le Masson du Parc, Douarnenez est "le lieu le plus considérable 
pour la péche des sardines de premiére qualité". Jusqu'á 96 chaloupes montées par qua- 
tre hommes -y compris le maítre- sont occupées á cette péche. II en existe encore 60 á 
Morgat. de l'autre cóté de la baie. sans compter celles qui arment dans les petits havres 
proches du cap de la Chévre. 

Le succés de la sardine pressée incite de nombreux négociants á se lancer dans 
rarmement. alors que les patrons-pécheurs indépendants accédent souvent á l'aisance 
en acquérant eux-mémes des presses. En 1785, selon le Subdélégué de Pont-Croix, Pef- 
fectif de la flottille douarneniste est déjá montée á 400 bateaux! En dépit de la grave cri- 
se consécutive aux guerres maritimes de la Révolution, ce chiffre est á nouveau atteint 
en l'an xii de la République (1803). Puis l'expansion reprend de plus belle, et en 1850 
l'on dénombre 530 chaloupes fournissant plus de 200 ateliers de presse! 

L'importance de cette activilé au xviu c siécle suscite Pintérét des meilleurs au- 
teurs, et nous vaut des commentaires intéressants sur les chaloupes elles-mémes: "Ces 
bateaux marchent supérieurement bien, méme au plus prés; ils portent bien la voile, 
gouvernent admirablement bien", écrit Duhamel du Monceau en 1769, qui donne par 
ailleurs une description sommaire des chaloupes. 

Á ce témoignage flatteur, on peut ajouter un remarquable texte. postérieur de 
quarante-trois ans, qui décrit avec une grande précision les chaloupes et canots de 
Douarnenez. II est dü au principal négociant armateur et maire de la ville, Martin Gri- 
vart de Kerstrat, qui adresse ce rapport au Préfet du Finistére en 1812: 

"Les embarcations, servant dans le département á toutes les péches et connues 
sous la dénomination de bateaux, sont de deux genres de construction. Les unes, de 22 
á 23 pieds de long sur 6 pieds 10 pouces á 7 pieds de bau. sont trés fortes derriére et 
destinées á naviguer avec un tonneau de lest de poids de 1000 kilo; elles ont de bout en 
bout un plat-bord qui saisit le bordage et rend la construction solide. 

"Les autres de 24 pieds de long sur 7 pieds 4 pouces de bau, et trés pincées de 
l'arriére, naviguent sans lest. Les membres sont coupés au niveau du bordage et, au licu 
de plat-bord, elles ont en dehors. au méme niveau, un cordon de trois pouces d'épais- 
seur sur prés de cinq de largeur, le tout assujetti assez solidement. 

"Les unes et les autres ne sont pas pontées. II en est qui portent deux tonneaux 
de commerce, d'autres trois environ. Elles ont chacune un grand mát de 27 pieds pour 
les plus petites et de 29 pieds pour les plus fortes, de plus un mát de misaine de 1 7 pieds 
pour les unes et de 19 pour les autres. Chacun de ces grands máts est posé dans une car- 
lingue qui lui sert de base, s'adapte par une échancrure au grand bau et s'assujettit for- 
tement par un étai qui prend au bout du mát et passant dans celui de l'étrave permet de 
raidir autant qu'on le désire, et de donner á cette manoeuvre une solidité que la mer la 
plus houleuse et le plus mauvais temps ne peuvent pas déranger. Le mát de misaine n'a 
point d'étai; il porte aussi sur une carlingue et s'attache á la tablette de l'étrave par un 
bout de corde ou un collier de fer. 



101 



Copyrighted material 



"Le gréement des máts consiste, pour celui de misaine. en une seule drisse au 
bout de laquelle il se trouve un fort crochet, qui, aprés avoir passé sous la vergue, vient 
se fixer sur la drisse méme. Le grand mát a au contraire une itague qui a. d'un bout, un 
fort crochet qu'on emploie comme pour la misaine, et de l'autre bout, une poulie dans 
laquelle passe une drisse. On máte et on démáte a volonté. Les deux voiles sont carré- 
es. Chaque bateau est armé d'un bon cáble, d'une bonne ancre, d'un grappin d'un poids 
de 18 á 20 kilogrammes. de deux grands avirons de 23 á 24 pieds, d'un de 18 et d'un 
autre de 14 á 15, plus un gouvernail. 

"II n'y a ordinairement que 4 hommes. quand on le peut choisir, et le plus com- 
munément 5 pour la péche de la sardine. Relativement á celle d'hiver, il y en a. suivant 
l'espéce que l'on fail. 6. 7, 8 et méme jusqu'á 10 hommes qu'on se procure assez aisé- 
ment; parce que, dans cette saison. il n'y a que peu de chaloupes á la péche. On n'em- 
ploie que des bateaux de la plus forte dimensions á Concarneau; on n'en veut que ceux 
de la plus petite á Audierne. Camaret, Brest et Crozon. On se sert moitié des uns et moi- 
tié des autres á Douartienez". 

Outre qu'il décrit de facon extrcmement précise certains détails de gréement par- 
ticuliers á la région, ce lexte a surlout l'inlérét de montrer que Douarnenez se situe á 
une zone frontiére en matiére d'architecture navale traditionnelle: au Nord, les canots á 
tableau de construction classique proches des embarcations de navires et liés á une tra- 
dition plutót "savante" venue des grands ports de la Manche; au Sud, la tradition plus 
"vernaculaire" des chaloupes sans plat-bord (le taked, ou plat-bord intérieur, viendra 
s'ajouter plus tard. par éléments successifs) avec préceinte extérieure épaisse et formes 
aiTÍére évidées, qui dérivent de la tradition nordique du clin, et dont on retrouve des 
équivalents en divers points du golfe de Gascogne. 

Si l'on ajoute áces descriptions les quelques excellents documents iconographi- 
ques et les plans donl nous disposons pour la íin du xviu c siécle, il esl possible de dé- 
crire de maniére assez compléte la chaloupe douarneniste de l'époque des presses. 

C'est á Pierre Ozanne que nous devons, á la veille de la révolution, les premié- 
res représentations précises de chaloupes de l'Iroise. Ici un de ces bateaux est présenté 
louvoyant par forte brise avec un ris dans la misaine, deux dans la grand voile; máts, 
voiles ct vergues sont trés inclinés sur l'arriérc, á la mode de l'époque. La coque taille 
puissamment sa route dans une nuée d'embruns. Un matelot retient son chapeau de cuir 
bouilli que la risée menace d'emporter, les autres détournent la téte pour esquiver la 
douche glacée. L'étai passe dans un trou en haut de l'étrave; il a été souqué dur pour 
équilibrer la traclion de la grand drisse qui appelle fortement sur l'arriére. Ces drisse, 
constituées d'un brin simple, se tournent sur la vergue et se crochent sur elles-mémes, 
au-dessus du rocambeau de bois, exactement comme l'a décrit Grivart, et comme nous 
les retrouverons dans nos enquétes au xx e siécle. L'envergure des voiles est rabantée sur 
de fortes vergues par une série de courts erseaux. Deux longues perches ont été enga- 
gées dans les passeresses et poussées en avant pour raidir les guindants. 

II est difficile. aprés avoir décrit ce document, de ne pas le rapprocher du dessin 
daté de 1778 qui figure en couverture du livre Assentos das lanchas e bateis de la con- 



102 



Copyrighted material 



frérie de NDda Lapa a Póvoa de Varzim. La similitude des chaloupes sardiniéres de 
Bretagne atlantique et du Nord Portugal á cette époque est si frappante, y compris dans 
les détails, que la recherche d'une éventuelle relation entre les deux types devra abso- 
lument étre entreprise. 

Des similitudes entre les chaloupes bretonnes et certaines embarcations des Rías 
Altas de Galice ont égalemcnt été relcvécs par Staffan Morling. Signalons simplcmcnt 
ici que les cótes Nord-Üuest de la Péninsule Ibérique ont, au moins depuis le XV* sié- 
cle, constitué une destination habituelle pour les petits caboteurs de la Bretagne atlan- 
tique, alors quc l'inverse n'est pas attesté. A la fin du xvii° ct au xviu c siécle, cc sont 
lcs chasse-marée gréés dc dcux voilcs au ticrs á vcrgucs inclinécs vers I'arricrc qui fré- 
quentent réguliérement les ports sardiniers galiciens. II est intéressant de noter que dans 
la région de El Barqueiro, on désigne les «trincados» á dcux máts du nom dc queche- 
marin, dérivé dc cache-marée, forme autrcfois fréqucntc du tcrme «chassc-maréc». 

L'amiral Paris a par ailleurs publié le plan des formes d'une chaloupe douarne- 
niste á peu prés contemporaine des dessins de Pierre Ozanne. Nous avons tenté de ré- 
tablir un plan de voilure á partir d'une séric de documcnts iconographiqucs de l'épo- 
que. Dans le méme volume de ses irrempla^ables Souvenirs de Marine conservés, I'a- 
miral Páris donne encore un plan de chaloupe, concarnoise cette fois, et de facture 
moins sommaire. Malgré quelqucs crrcurs de détails (picd de drisse de grand voile trop 
avancé, en particulier), ce plan constitue un document de prcmier ordrc pour l'histoirc 
des bateaux bretons. 

Ce type de chaloupe á étrave élancée rappelant celle des bateaux des xvi e -xvu e 
siécles se retrouvait dans de nombreux ports de Bretagne atlantique. II existait égale- 
ment á Douarnenez comme en témoigne la plus vieille photographie connue du port. 
datant de 1852. Dans les inventaires notariaux des années 1780 á 1830, on distingue 
d'ailleurs lcs chaloupes "construction de Concarneau" de celles du type habituel. 

Dc nombrcux invcntaircs dc la mcmc périodc attcstcnt quc lcs chaloupes de 
Douarnenez possédaient, outre une grand voile amurée en abord et une misaine. une 
troisiéme voile appelée "taillevent". En 1813, par exemple, chez le négociant-armateur 
Yvenou, on trouve "dans le grcnicr au-dessus de la pressc: 193 filcts montés; 8 filcts 
non montés; 6 mizaines; 6 taillevents; 2 grands voiles; 6 autres grands voiles; 8 prélarts 
[...]". Le plan de Páris est par ailleurs accompagné du commentaire suivant, qui préci- 
se l'usage de cette voile: "de grand vent ou pour louvoyer, ces bateaux emploient un 
taillevent au lieu de la grand voile amurant sur le bord". C'est aussi le cas des chasse- 
marée brelons de cetle époque. 

Au milieu du xix° siéclc les voilcs ont pris un pcu d'apiquage ct la misainc s'cst 
agrandie, comme en témoigne un dessin de Lebreton; on remarque que certaines cha- 
loupes ont troqué leur perche de grand voile pour une bouline. En 1864 l'auteur anony- 
me d'une étude sur la péche sardiniére signalc qu'on utilise "un taillevcnt ou unc grand 
voile"; les deux types de voiles sont donc employés concurremment á cette date. Dans 
les années qui suivent, le taillevent. amuré en pied de mát — et hissé au vent de ce mát-. 
s'impose définitivement; on peut alors parler "d'axialisation" de la voile au tiers des 



103 



Copyrighted material 



chaloupes. II n'y a pas a proprement parler invention, mais développement d'une idée 
ancienne, á partir d'éléments disponibles dans un contexte favorable. De voile spécia- 
lisée, le taillevent devient voile principale; il sera remplacé dans son ancienne fonction 
pai le "tapecul de cape" et s'agrandira considérablement. 

Vers 1 880 le taillevent est devenu une voile haute et étroite á vergue encore pres- 
que horizontale; coupé trés plat, il est hissé sur un mát fortement redressé. La misaine, 
bien plus creuse, s'est beaucoup agrandie et a pris un fort apiquage. tandis que son mát 
s'inclinait sur l'arriére. 

Ln navigation normale, les drisses sont toujours frappées du bord au vent et tien- 
nent lieu de hauban. Pour augmenter la tenue du mát de misaine en écartant l'angle de 
la drisse tout en améliorant l'étarquage, on emploie un fort levier appelé marlink (mer- 
lan) á Douarnenez et marc'h (cheval) á Tréboul. 

La misaine, trés creuse, est toujours établie sous le vent de son mát; une "perche 
de misaine" terminée en fourche est capelée sur la passeresse et poussée vers l'avant 
pour aplatir la voile et raidir le guindant, améliorant ainsi le cap au plus prcs. 

Le taillevent coupé plat cst toujours établi au vent de son mát, ce qui l'empéche 
de ployer, et donne un bord d'attaque parfaitcment rectiligne dispensant de l'usage d'u- 
ne perche ou d'une bouline. De cette fa^on, récoulement de l'air entre les deux voiles 
et leur rendernent s'avérent excellents. 

C'est pour arriver á ce rendement optimal tout en assurant la tenue des máts que 
les chaloupes aménent leurs deux voiles au virement de bord pour les changer malgré 
la disposition de leurs amures en pied de mát. qui semblerait á premiére vue apparen- 
ter leur gréement á ce que les Anglais appellent un "standing lug". Ainsi disposée, la 
voilure trés groupée et de grand allongement, avcc un fort rccouvrcmcnt évoquant les 
modernes "focs génois", posséde une haute efficacité au plus prés; les effets d'interac- 
tion entre voiles y sont largement utilisés pour la premiére fois, permettant d'atteindre 
des vitesses de 8-9 nceuds au plus prés vers 1910. 

Aux allures portantes, la voilure haute et groupéc est moins avantageuse qu'au 
plus prés. Aussi les marins ont-ils inventé diverses techniques assez élaborées pour 
écarter et creuser au mieux leurs voiles. Les deux positions principales sont appelées 
borloket (point d'amure de misaine tangonné á la maniére d'un spinnaker) et en oc'h 
(en cochon). c'est-á-dire voiles en ciseaux avec les points d'amure écartés en abord. 

Au début du siécle, l'apiquage des deux voiles s'accentue: le mát de misaine se 
redresse un peu; le recouvremenl de la misaine augmente dans des proportions élon- 
nantes. Jusqu'á la veillc de la Grandc guerre rien de fondamental ne changera dans la 
voilure ainsi définie de la chaloupc classique. L'évolution, au demeurant continue, se 
résume á ces deux tendances: recherche d'un apiquage maximum, agrandissement de 
plus en plus rapide de la misaine. L'inclinaison des mats varie au gré de ces change- 
ments et du déplacement du centre de dérive de la caréne. Á la veille de sa disparition, 
vers 1910-1920, le taillevent se íixe d'un cóté du mát et un hauban est pour la premié- 
re fois gréé á bábord. Seule la misaine, désormais aussi haute que le taillevent, conti- 
nue á étre changée au virement de bord. C'cst sous cettc formc quc lc gréemcnt au tiers 
des chaloupes bretonnes s'éteindra pour toujours vers 1930. 



104 



Copyrighted material 



L'ÉVOLUTION DES COQUES 

Les dimensions des chaloupes semblent tíxées par des régles traditionnelles éton- 
namment stables. Duhamel du Monceau, citant en 1769 les mémoires de Le Roy, com- 
missaire á Brest, donne une longueur de 28 pieds "de la téte de l'étrave á celle de l'é- 
tambot", 24 á 26 pieds de quille, 7 á 8 picds de maítre-bau, 3 pieds ct dcmi dc crcux. 
Ces chiffres correspondent parfaitement aux données du plan concarnois publié par Pá- 
ris. En 1794 Cambry confirme en gros ces chiffres pour Douarnenez: "les chaloupes ont 
25 pieds de quille. six de bau, quatre de profondeur". En 1864 le "Pécheur anonyme' , 
cile les chifl'res de 25 pieds de quille et 8 pieds 3 pouces de bau; l'auteur d'un arlicle 
publié dans Le Yacht en 1880 donne 9 m de quille pour 3 m de bau et 1 m de creux. 

Le rapport longueur de quille/largeur a un peu augmenté depuis l'Ancien Régi- 
mc. Jusqu'aux annécs 1880, il se maintiendra exactcmcnt á 3. avant d'augmcnter forte- 
mcnt dans lcs trcntc derniéres annécs. "Dcpuis dcux ans, écrit cn 1880 lc corrcspondant 
du Yacht, il y a dans ce petit port une tendance á augmenter la largeur. Quelques bar- 
ques Pont augmentée de 0,30 m et s'en trouvent bien". 

C'est la premiére maniíestation des innovations qui, en l'espace de quinze ans. 
vont transformer la caréne des chaloupes. L'auteur de l'article du Yacht constate aussi 
que le tirant d'eau est déjá trois fois plus fort á l'arriére qu'á l'avant (1.10 m pour 0,35 
m). Depuis le xvm c siécle cette tendance de mise en différence de la coque n'a fait que 
s'acccntucr á Douarncncz. Lcs constructcurs ont obtcnu cc résultat sans rccourir au lcs- 
tage, par un évidcment progrcssif dcs ocuvrcs arriére. La scction de la coquc au nivcau 
des hanches, encore fortement en V vers 1875, évolue peu á peu vers une forme en S. 

Du íait de cet acculement, le franc-bord arriére devient trés faible. au point d'ins- 
pirer quelque inquiétude aux observateurs: "on leur reproche seulement d'avoir l'arrié- 
re un pcu bas", notc lc sous-commissairc Frostin cn 1885 au tcrmc d'un panégyrique 
des qualités nautiqucs dcs chaloupes douarncnistcs. Lcs chaloupcs, ccinturécs de Ieurs 
draouen (fargues ou "tours"), sont á méme de résister aux mauvais temps d'hiver. En 
été, la faiblessc du franc-bord arricrc cst au contrairc un précicux atout pour Ia 
manceuvre des filets de sardine. C'est donc dans les coups de vent estivaux du secteur 
Ouest, certes relativement rares á la belle saison, que les chaloupes sont en difficulté, 
comme l'attestent une série de naufrages survenus á cette période. 

Les formes arriére se modifient trés rapidement aprés cette date. La quille et le 
plat-bord, cncorc parallélcs cn 1885, divcrgcnt fortcmcnt. Le tirant d'eau arriérc cst for- 
tement augmenté, témoignant de l'amélioration des conditions de l'aménagement du 
port du Rosmeur, dont le nouveau mouillage bien protégé en eau profonde évite désor- 
mais la nécessité d'échouages fréquents. Une trés importante intiinaison de l'étambot 
facilite et compléte ces transformations. Pratiquement vertical en 1887, il acquiert pro- 
gressivement une quéte qui peut dépasser 50°. Les qualités évolutives des chaloupes 
transformées deviennent excellentes. Pour compenser l'alourdissement de l'arriére, les 
sections avant s'affinent á leur tour; Ie maítre-bau recule. Les fonds s'élargissent. de- 
viennent trés plats. lc bouchain durcit considérablement. II aura fallu á peine plus d'un 
demi-siéclc pour quc s'opérc cc passage d'unc scction semi-circulaire au maítre-couplc 
en rectangle avec aileron mince bien dégagé. 



105 



Copyrighted material 



Dés 1895, la chaloupe est arrivée a une sorte de perfection. Son arriére est dé- 
sormais bien défendu, sa stabililé initiale impressionnanle. Les qualités nautiques, la vi- 
tesse sous voiles comme á l'aviron sont également excellentes. Parfaitement adaptée á 
son univers, elle ne va plus guére évoluer avant 1907 que dans le sens d'un agrandisse- 
ment. Puis les quinze derniéres années de son existence seront marquées de mutations 
radicales, á l'image du bouleversement de ses conditions d'utilisation. 

L'ÉRE DES CONSERVERIES 

Croisiéres et occupations anglaises, raréfaction de la rogue, augmentation consi- 
dérable des droits sur le sel: les guerres de la Révolution et de l'Empire ont gravement 
affaibli l'industrie de la presse. Elle est en plein redémarrage en 1822. lorsque se répand 
sur la cóte une nouvelle étonnante: un certain Joseph Colin. confiseur, rue du Moulin á 
Nantes, fournit aux long-courriers du grand port de commerce divers mets, conservés 
d'aprés le procédé breveté de 1809 par Appert, et qui gardent leurs qualités des années 
entiéres. Perfectionnant la méthode d' Appert. qui consiste á stériliser des bocaux de ve- 
rre hermétiquement fermés en les soumettant dans l'eau bouillante á une température 
de 100°, Colin remplace bientót les bocaux par des boítes carrées en fer blanc serti á 
l'étain. De tous les produits qu'il propose, c'est de trés loin la sardine frite conservée 
dans l'huile d'olive qui remporte le plus vif succés. Le produit obtenu est d'une quali- 
té incomparablement supérieure á Tancienne sardine pressée, méme si son prix de re- 
vient est plus élevé; sa commercialisation et son stockage durable deviennent trés aisés. 

Devant le succés de la maison Joseph Colin, les tentatives en tardent pas á se 
multiplier. Les spéculateurs affluent sur la cóte bretonne et créent des usines dans la 
plupart des ports sardiniers. En 1850. on compte déjá 25 "fritures" ou "fricasseries" du 
Croisic á Lorient. 

Mais cette mutation industrielle tarde á se faire sentir á Douarnenez, oü la presse 
reste toute puissante au milieu du xix e siécle. II faudra attendre 1853 pour voir la pre- 
miére friture ouverte á Tréboul par le Nantais Clairin. En 1864 encore, quarante ans 
aprés, Ton n'y compte que trois usines pour 115 presses". Cette situation va durer jus- 
qu'aux années 1870, favorisée par des facteurs de complémentarité liés á la taille diffé- 
rente des sardines recherchées par les deux industries, et la presse survivra ainsi trés tar- 
divement á Douarnenez, retardant ainsi une mutation industrielle et sociale inéluctable. 
D'un «domestic system». on passe. suivant Texpression anglaise, á un «factory system». 

Les marins et les petits négociants de Douarnenez sont attachés á la presse. En 
effet, note le sous-commissaire Frostin en 1885, celle-ci "n'exigeait de la part de ceux 
qui s'en servaient ni connaissances spéciales. ni matériel de fabrication important. Cet- 
te derniére information est si vraie que les presses étaient presque toujours installées 
dans le domicile privé de leur propriétaire, oü elles occupaient seulemenl une ou deux 
piéces. Voici du reste quel est encore aujourd'hui le matériel nécessaire pour pratiquer 
cette industrie: quelques bailles et un pressoir á une ou plusieurs vis". 

Par ailleurs, les pécheurs redoutent de voir disparaítre sous les coups de boutoir 
de la nouvelle industrie la bienfaisante concurrence des chasse-marée. Depuis le xvn c 



106 



Copyrighted material 



siécle ces grandes chaloupes pontées du Morbihan achétent au prix fort la sardine sur 
les lieux de péche avant de la porter a toutes voiles dans les ports du golfe de Gascog- 
ne, et notamment á Bordeaux -parfois jusqu'en Fspagne-, battant ainsi en bréche le 
monopole des fabricants locaux. 

Le déclin du métier de chasse-marée s'avére bientót plus rapide que celui des pres- 
ses. II disparait définitivement vers 1890. Compte tenu de la disparition simultanée des 
presses, l'implantation d'une friture crée de véritables situations de monopole. Si la pé- 
che est stimulée quantitativement, les marins se retrouvent plus que jamais á la merci de 
coalitions d'industriels, qui, pour la sardine, représentent leur débouché presque exclusif. 
Dés cette époque, de multiples conflits sociaux opposent marins et usiniers. "II reste en- 
tre pécheurs et usiniers le souvenir de certaines années d'abondanee oü les fabricants, ab- 
solument maitres du marché, tinrent les pécheurs á leur absolue discrétion et en abusé- 
rent pour leur imposer des prix de dérision. Dc cctte époquc malheurcuse et qu'il faudrait 
faire oublier datent de profondes méfiances..." écrit ainsi un usinier vers 1900. 

Du point de vue technique, en revanche, la nouvelle industrie engendre une véri- 
table mutation de l'architecture navale traditionnelle sur la cóte bretonne. La recherche 
systématique des performances sous voiles. qui jusque-lá restait surtout l'apanage des 
chasse-marée, va désormais concerner les chaloupes sardiniéres elles-mémes. 

Les nouvelles conditions de la péche. liées á la vente aux conserveries, créent 
pour la premiére fois une situation de concurrence. qui vient se superposer au compor- 
tement üaditionncllement compétitif des marins. Avec les nouvelles méthodes d'achat 
journalier des usines. l'ordre d'arrivée des batelées de sardine devient souvent détermi- 
nant, les derniéres chaloupes arrivées ayant le plus grand mal á vendre leur péche, alors 
que les premiércs en obtiennent de bons prix. L'organisation des prcmiers trains de ma- 
rée augmente encore l'émulation, en fixant une heure de retour impérative, quels que 
soient l'état de la mer, le vent et le courant. 

Ces nouveaux aiguillons stimulent marins et constructeurs: en trente ans. les pé- 
cheurs bretons vont perfectionner leur outil de travail. jusqu"á lui donner des perfor- 
mances comparables á celles des meilleurs yachts de l'époque. comme en témoignent 
les résultats des rares régates "mixtes" disputées vers 1890. Le développement des ré- 
gates et du yachting inü'oduits pai" les vieilles familles d'armateurs et d'usiniers stimu- 
le d'ailleurs les constructeurs. A Douarnenez, selon Le Yacht de 1883, "M. Grivart est 
un yachtsman compétent et trés ardent". On y tient d'ailleurs "la navigation de plaisan- 
ce en grand honneur. Deux constructeurs justement renommés, MM. Queffurur et Jean 
Corentin, appréciant la construction des yachts, en suivent avec attention tous les 
progrés et en tirent profit pour augmenter les qualités de leurs bateaux de péche". 

L'hégémonie des conserveries n'est pas sans conséquence sur le développement 
de la flottille de péche bretonne. Dés 1885 le sous-commissaire Frostin accorde aux 
chaloupes douarnenistes des performanccs remarquables: "II convient dc faire remar- 
quer que ces embarcations se recommandent par des qualités exceptionelles, par une 
trés grande stabilité et par une vitesse vraiment surpremante, surtout lorsqu'elles navi- 
guent au plus prés, l'allure la meilleure pour apprécier la valeur nautique d'un bátiment. 
En effet, elles filent alors 7 á 8 noeuds". 



107 



Copyrighted material 



En revanche, les tentatives des usiniers d'armer a l'exemple des bagou borc'hi- 
zien ("bateaux de bourgeois") des anciens négociants-armateurs ne rencontrent guére 
de succés. L'armement artisanal (celui des patrons-pécheurs propriétaires de leur cha- 
loupe, par opposition á l'armement capitaliste des négociants-armateurs) connait au 
contraire un véritable renouveau dans la seconde moitié du xix* siécle, et le progrés ra- 
pide de cc statut (qui d'ailleurs a toujours cxisté á Douarncncz) rcpréscntc unc vérita- 
ble conquéte socialc par l'acquisition d'unc nouvelle autonomie, factcur dc rcsponsa- 
bilité et de dignité pour les marins. Le paradoxe de cette évolution, dans le contexte mo- 
nopolistique des conserveries de sardine, n'est qu'apparent. Un événement d'une 
incalculable portée est en effet intervenu entre-temps. Le 21septembre 1862 les rails du 
chcmin dc fcr arrivcnt á Quimpcr; lc troncon dc la voie Lorient-Quimper cst inauguré 
Tannée suivante par la Compagnie d'Ürléans, qui douze ans plus tót avait déjá relié 
Nantes á la région parisienne. 

Les petits ports de la ceinture cornouaillaise, malgré leur relatif éloignement des 
garcs dc la Iignc, vont bénéficcr aprés ccux du Sud dc cc déscnclavcmcnt inattcndu. La 
"péche du poisson frais" voit ses débouchés doubler ou tripler. Le maquereau, notam- 
ment, dont la conservation tcmporairc nc posc pas dc gros problémes, cst dcsormais ex- 
pédié vers les grandes villes pai" trains de marée. Le maquereau de dérive douarnenis- 
te, dont la péche commence désormais au Guilvinec un peu avant le printemps et se 
poursuit dans l'lroise jusqu'en juin, peut arriver sur les tables parisiennes avant ses ri- 
vaux normands ct picards qui traditionnellemcnt domincnt lc marché. Du Guilvincc "on 
expédie fréquemment par jour 80000 et 1 00000 maquereaux, que des voitures légéres, 
au nombrc dc 1 50, transportcnt rapidcmcnt á la garc dc Quimpcr. Le trajct, dc 30 ki- 
lométres, est fait en 2 heures" (1879). 

LES CRISES 

L'histoirc dc la pcchc sardiniérc cst ponctuéc d'unc séric dc catastrophcs naturc- 
lles pratiquement imprévisibles: années de péche trés faibles ou méme nulles qui ré- 
duisent des ports entiers á la pauvreté. En 1725, puis en 1741, et en 1755 la péche est 
catastrophique. L'été 1839, puis les années 1860-63 et surtout 1880-1887 marquent de 
nouvelles crises fort graves, dont les répercussions commencent á dépasser largement 
le cadre des milieux maritimes. 

Au printemps 1902 nul ne s'attend á Douarnenez aux graves événements qui vont 
survenir. Aprés une quinzaine d'années de péches excellentes, et malgré de nombreux 
conflits dus aux gros arrivagcs, la villc prospérc. Lcs trcntc conscrvcrics tournent á 
plein, donnant du travail á de multiples femmes de marins, les fritouzenn, et á de nom- 
breux ouvriers soudeurs. Les constructions de chaloupes, particuliérement nombreuses 
depuis une dizaine d'années, ont atteint en 1900 le chiffre record de 176. 

Tout l'été les bateaux fouillcnt lc littoral avcc acharnement; lc moussc, perché á 
l'cxtrémité du grand mát rabattu, s'usc lcs ycux pour tcntcr d'apcrccvoir lcs minuscu- 
les bulles (le bourbouilh) émises par Ies bancs de sardine: il faut se résoudre á l'évi- 
dence, la sardine n'est pas au rendez-vous. En cinq mois de campagne, des patrons 



108 



Copyrighted material 



n'ont pas gagné 40 francs. Tous les grands bateaux partent "sur le Sud", a Belle-Ile, au 
Croisic, et jusqu'á Oléron, tout l'équipage dormant sous la voile montée en tente (ko- 
banet). Mais le poisson se présente rarement. 

Les annécs suivantes nc scront pas mcillcurcs. Lcs usinicrs se plaigncnt d'une 
dure concurrence espagnole et portugaise, tandis que les marins s'indignent encore une 
fois de la spéculation sur la rogue. 1906 et 1907 verront la crise atteindre sa phase la 
plus aigué. L'introduction des nouvelles machines á souder qui risque de réduire des 
centaines d'ouvriers au chómage déclenche de véritables émeutes. Dans le meme 
tcmps, lcs pcches d'hivcr nc rapportcnt plus autant qu'autrcfois du fait dc la nouvcllc 
concurrence des chalutiers á vapeur. qui apparaissent en force dans le golfe de Gas- 
cogne et notamment á Lorient. Les parts de pcche au filet de merlu, qui rapportaient 750 
F vers 1883, ne donnent plus que de 70 á 100 F en 1904. Par ailleurs, les bancs de ma- 
quereau s'éloignent progressivement des baies; il faut désormais aller le chercher trés 
au large du phare d'Armen et d'Ouessant. 

Pour s'adapter á cette situation nouvelle, il faut des bateaux plus forts, suscepti- 
bles de tenir la mer plusieurs jours au large par mauvais temps. Les constructeurs ne 
tardent pas á mettre sur calc dcs coqucs dépassant 11-12 métres. Scpt grandcs chalou- 
pes creuses sont lancées en 1904. Pratiquer la péche á la sardine avec les grands avirons 
sur des bateaux aussi lourds commcncc á ctre dur, et cn 1907 lc patron douarnenistc 
Pascal Nouy décide d'imiter les dundées pontés du Sud et de pécher la sardine á l'aide 
d'une grande annexe. On s'épargne ainsi la peine du travail á l'aviron et du démátage 
par mer formée; cette innovation connaít aussitót le succés, libérant ainsi la tendance á 
l'augmentation du tonnage. En 1908. le type ancestral de la chaloupe est pour la pre- 
miére fois radicalement modifié, Longs de 12 á 14 m et jaugeant autour de 15 tonne- 
aux. ces nouveaux bateaux sont dotés d'un pontage á l'avant, puis á l'arriére. Á partir 
dc 1909 ccs constructions dcvicnncnt majoritaircs. Sur ces fortes embarcations, lcs 
Douarnenistes s'aventurent chaque jour plus au large á la recherche des bancs de ma- 
quereaux. "J'ai vu de ces bateaux-lá, du cóté de Penmarc'h, Kérity, Guilvinec, venir 
vers nos thoniers, et les trouver trés au large, raconte un palron hauturier de Groix. On 
se dcmandait commcnt quc cc pctits crapouillots... Et du vent! Ils avaient des misaincs 
de cape, trés trés petites. et vous savez que ga patinait avec <^a! Deux petits tourchons 
dc ricn du tout". 

Mais c'est au prix de risques énormes que ces bateaux raménent du large de be- 
lles péchcs dc maquercau, bicnvenucs pour soulagcr la miscre sardiniérc. Lc 4 juin dc 
cette année 1909. vers la fin de la saison de dérive, une tragique nouvelle se répand á 
Douarnenez: YldéaU á Francois Nouy, un bateau "tout neuf, plus grand et mieux agen- 
cé" selon le Progrés du Finistére, s'est perdu corps et biens. La catastrophe, qui coüte 
la vie á dix hommes. a valeur de symbole. C'est le premier d'une longue suite de nau- 
frages qui vont frapper les hommes de ce port, au moment oü ils relévent solidairement, 
avec un cxccptionnel couragc, lc défi dc la pauvrcté. Rares sont les familles, á Douar- 
ncncz, qui n'ont pas pcrdu un prochc ou un ami pcndant ccttc périodc noire. Les gran- 
des chaloupes y restent. dans les consciences, des bateaux de misére, et ceci explique 
pour beaucoup l'étonnante occultation dont elles ont fait l'objet dans les mémoires. Be- 



109 



Copyrighted material 



aucoup les associent aux années noires de la crise sardiniére, alors qu'elles constituent 
justement un effort pour s'y arracher. 

Sur ces grandes chaloupes. la partie avant est pontée á mi-hauteur du franc-bord. 
Le banc avant est souvent supprimé. La partie centrale reste creuse avec un plancher 
mobilc, ce qui permct d'y arrimer commodcmcnt lcs filcts dc maquercau de dérive á 
fond de cale. en conservant un centre de gravité assez bas. notamment avec les filets 
mouillés. Pour la premiére fois, le tiers arriére est également ponté á hauteur de la lis- 
se. L'hommc dc barre sc ticnt dans un panncau; seulc unc pctite farguc protégc ccttc du- 
nette, et les marins. habitués á travailler á l'aise á l'intérieur d'un bateau creux, sont dé- 
routés par les équilibres nouveaux qu'implique la manoeuvre sur ce pont a drenw ou 
pont arriére. comme on l'appelle. 

A la saison de la dérive, six á douze marins -les plus jeunes- s'entassent sous le 
pont avant. Le poste arriére est un peu plus confortable; on y dispose d'un poéle: ce sont 
lcs "vieux", lc moussc ct lc patron qui s'y installcnt. 

Mais l'apparition de ce pontage partiel sur ces fortes chaloupes provoque un au- 
tre choc, social celui-lá: pour la premiére fois les patrons de Douarnenez demandent une 
demi-part de plus dans la répartition des produits de la péche pour les aider á supporter 
cet investissement supplémentaire. Aux yeux de beaucoup de matelots, l'ancienne éga- 
lité -une part pour le bateau et une part pour chaque homme, fut-il patron- est rompue. 

La crisc va modifier en profondeur le visagc de la pcche cornouaillaisc. C'en est 
íini de l'homogénéité des ílottilles et des conditions sociales. Quelques essais pour im- 
planter la péche au large connaissent un succés inégal. Ln 1910, quatre ans aprés la pre- 
miére vague des sloups langoustiers, les premiers dundées langoustiers "mauritaniens" 
apparaissent á Douarnenez. Tandis que se constitue, trés lentement au début, un embr- 
yon de flotte thoniére, un nouveau gréement commence á s'imposer surtout sur certains 
bateaux: c'est la naissance du sloup sardinier en 191 1. Simples chaloupes creuses re- 
gréées á l'origine. ces sloups vont s'agrandir et se ponter. Ainsi alourdis, ils perdent une 
bonnc part dc lcurs qualités nautiqucs. Ccttc mutation conccrncra bcaucoup plus Con- 
carneau que Douarnenez, car cc gréement fixe convient mal aux pcchcs de dérive, si im- 
portantes localement. 

Á l'inverse, les canots sardiniers qui sont déjá les bateaux les plus économiques 
de la tlottille, vont se simplifier et réduire leurs dimensions pour s'adapter á la crise. 
Leur gréement évolue rapidement. Dans un premier temps les máts deviennent pres- 
quc égaux. Puis lc taillcvcnt sc réduit pcu á pcu aux dimcnsions dc l'ancicn tapccul de 
cape. La misaine s'agrandit jusqu'á border sur une barre d'écoute implantée contre le 
tableau arriére. Par bonne brise, on supprime le mát de tapecul et le louvoyage s'ef- 
fectue ainsi sans intervention sur lcs drisses ni les écoutes. Les performances au plus 
prés, qui désormais revétent moins d'importance, y ont certes perdu. Mais la maniabi- 
lité y a bcaucoup gagné, et c'est prcsquc l'cssenticl aprés 1914, car les équipages ac- 
ceptent de plus en plus mal les contraintes physiques de la manceuvre. Lc rendement 
des péches pratiquées étant faible, le nombre d'hommes embarqués a d'ailleurs ten- 
dance á diminuer. 



110 



Copyrighted material 



Economiques et polyvalents. les canots a misaine s'avéreront une réponse bien 
adaptée aux besoins des petits pécheurs et navigueront motorisés á partir de 1927. Cer- 
tains travailleront jusqu'aux années 1950, alors que les chaloupes ont disparu depuis 
20 ans. 

Alors que de nombrcuses familles sont contraintcs d'émigrcr dans lcs ports du 
golfe de Gascogne, de Quiberon á Saint-Jean-de-Luz, et parfois jusqu'en Algérie, cer- 
tains pécheurs douarnenistes vont rechercher de nouveaux lieux de péche en Manche. 
Plus dc sardincs cn Bretagne? Qu'á ccla nc tiennc. La péche du harcng á la dérivc n'a 
guére de secrets pour ces universels "traineurs de íilets". L'arrivée des premiers bate- 
aux partiellement pontés va enhardir encore les équipages. Les années suivantes cer- 
tains pousseront méme jusqu'á Boulogne: qui descend jusqu'á Arcachon chercher la 
sardine, peut bien courir de méme á la rencontre du hareng. 

En 1911 une de ces expéditions va mal tourner. Quelles que soient les qualités 
nautiqucs dcs batcaux ct dcs hommcs, lcs chaloupcs ouvcrtcs nc sont pas armées pour 
résister á une tempéte d'hiver en Manche. Le Chevalier Bayard, á Tal Guéguéniat, Pun 
des précurscurs du pont a dreñv, se perd corps ct bicns dans lcs paragcs dcs Rochcs 
Douvres. C'est á la suite de cette tragédie que Daniel Vraz. qui était revenu d'Algérie 
á bord de sa chaloupe creuse avec un livre scolaire de géographie pour tout document 
nautique, va commander Marie Joseph (D 1 889), la premiére chaloupe entiérement pon- 
tée jamais construite á Douarnenez. 

Dés 1912 le cycle évolutif de la chaloupe est ainsi bouclé: de nombreux baleaux 
entiérement pontés (on d'Mpenn a benn, "de tcte cn téte") scront lancés par lcs chanticrs 
douarncnistcs, qui acquicrcnt unc cxccllcntc réputation dans cc domainc. Unc nouvcllc 
habitude saisonniére s'instaure ainsi á Douarnenez: de novembre á février on va pécher 
lc harcng á Chcrbourg ou au Havrc, cc qui permet dc micux rcntabiliscr la saison d'hi- 
ver en attendant le maquereau. Comme á Quiberon, au Croisic, aux Sables, á La Ro- 
chelle ou á Saint-Jean-de-Luz, de nombreux patrons finiront par s'établir sur place. "La 
péche locale ne suffísant plus á notre port, la ruche douarneniste, trop remplie, les es- 
saims se sont envolés á Brest. aux Sables-d'Olonne. au Croisic, á Belle-Ile, á Quiberon, 
ou au Havre, oü ils forment autant de petites colonies, bien distinctes et bien bretonnes 
qui vivotent de lcur micux!", écrit le Progrés du Finistére. 

Ce développement des péches d'hiver au Nord ne ralentit pas, bien au contraire. 
I'expansion du maquereau de dérive printanier. Du coup, les dimensions des bateaux 
vont encore augmenter. L'engouement pour les grandes chaloupes á pont arriére de prés 
de 20 tx ne cesse de s'affirmer. Quinze constructions sont enregistrées en 1910, 9 en 
191 1, 27 en 1912, 40 en 1913: l'essor du type est prometteur. Ces bateaux trés rapides, 
encore relativement peu coüteux -ils restent la propriété exclusive du patron-. consti- 
tuent la réponse douarneniste á la crise. 

Á la mauvaisc saison ils sont lcs sculs á fournir du travail á l'énormc cffectif lo- 
cal dcs marins (5500 inscrits, 900 mousscs), sans pour autant lcs inféodcr aux sociétés 
d'armement de type capitaliste. Les valeurs traditionnelles de solidarité jouent á plein 
dans cette période noire: dans les années 1914-1920 les patrons embarquent pour le 



I 1 I 



Copyrighted material 



maquereau des équipages deux fois plus nombreux que ceux du début du siéele (prés 
de vingt hommes!), qui mettent á l'eau 160 filets, parmi lesquels les filets de demi-part 
(rouejou war an hanter), traditionnellement embarqués par assurer la subsistance des 
veuves de marins. L'économie des péches dc dérivc pcrmct, on l'a vu, ccttc multipli- 
cation des acteurs sans grande réduction de la part de péche individuelle. Cest gráce á 
ce puissant moteur humain -d'ailleurs plus qu'utile en péche- que les patrons peuvent 
conserver le gréement de chaloupe malgré raugmentation du tonnage. Bien adapté á la 
tcchnique dc pcche, trcs performant, ce grécment économique, mais trés exigcant en 
main-d'ceuvre, assure, de Morgat au Guilvinec, la survie des activités traditionnelles. 

Les caractéristiques moyennes des coques de ces grandes chaloupes de 18 á 20 
tx sont les suivantes, longueur de léte en téte: 13 á 14 m; largeur au maitre-bau: 4,50 á 
4,70 m; longueur de quille: 8,70 m; tirant d'eau: 1,80 m. La quéte de l'étambot devient 
énorme, la largcur rclative augmcntc. Puissants ct marins, ces bateaux s'aventurcnt dé- 
sormais trés au large et certains vont aller mouiller leurs filets sur les cótes d'Anglete- 
rre et méme d'Irlande! 

LA MOTORISATION 

Treize ans aprés leur adoption par les pécheurs sardiniers, ce sont une nouvelle 
fois les annexes qui servent de vecteur á la transformation des llottilles. Les petits 5/7 
Baudouin ou 6/8 Peugeot qui suffisent á propulser ces canots n'occasionnent que des 
frais modérés: la modc dcs anncxes á moteur prend trcs vitc á Douarnenez. Bien en- 
tendu, l'usage de ces canots pour rernorquer les bateaux "á couple" n'est possible que 
par mer calme, et cette solution ne peut étre que transitoire. Mais les chaloupes elles- 
mémes se prétent mal á la motorisation. Leurs fonds trés évidés, la quéte de leur étam- 
bos rendcnt l'implantation dc la mécaniquc fort délicate; sur ces larges coqucs, lc rcn- 
dcment des moteurs aux vitesscs élcvées est au surplus désastreux. 

La solution est évidemment ailleurs. En cette année 1921, Pierre Pernés, "as" de 
la sardine et pionnier de l'aventure langoustiére, fait immatriculer la premiére pinasse 
-ou "vedette sardiniére á moteur"- du quartier de Douarnenez, Ylndiana. Concus par 
des architectes navals de chantiers extérieurs (Arcachon, Nantes), ces vedettes n'ont 
plus rien de commun avec la tradition de construction navale locale. II faudra attendre 
1929 pour voir la ílottille des pinasses prendre un développement vraiment sérieux. Ces 
bateaux, trop spécialisés et peu marins. ont "tout de suite déplu á Douarnenez", rappe- 
lle Alfred Le Gall, ancicn constructcur; aprés la Secondc Guerre Mondiale ils évolue- 
ront vers un type polyvalcnt beaucoup mieux défendu. Mais ces bateaux étroits, trop 
spécialisés, ne représenteront qu'une part de la flottille des nouveaux bateaux de péche 
de Douarnenez, oü le gros de la flottille sera constitué de dundées pontés motorisés puis 
dc puissants "malamoks" mixtcs. Avcc ccs batcaux trés marins. montés par dc forts 
équipages, les Douarnenistes tiendront la gageure de prolonger l'ére des péches sai- 
sonniéres (thon, maquereau, langouste) jusqu'aux années 1960, alors que le chalutage 
industriel a triomphé partout ailleurs. 



112 



Copyrighted material 



MAR ENTERRADO, MAR COMPARTIDO, 
MAR SEPARADO. DISTINTAS FORMAS DE SER 
MARINERO EN LAS BALEARES 



Alejandro Miquel Novajra 
Profesor Ayudanie de la Ulfí 

INTRODUCCIÜN 

La presencia de grandes espacios costeros, con una distribución entre escarpes, 
hahías y playas relativamente favorahle a estos dos últimos accidentes, junto a un mar 
cerrado, comparativamente tranquilo y plurisecularmente surcado por miles de naves de 
múltiples culturas, imperios, civilizaciones, formaciones sociales diferentes, constituye 
la hasc ideal para el ascntamiento de comunidades marineras. Su crecimiento y el in- 
crcmento de su influcncia valorativa y catcgorial cn cl ámbito dcl cntorno debería scr ca- 
si exponencial. Si, además, unimos a todo lo anterior el hecho islcño y, más aún, en una 
situación gcográfica históricamcntc ccntral cn cl scno dcl Mcditcrránco Occidental, no 
sería difícil aventurar que las Islas Balcarcs son escncialmcntc un univcrso marítimo. 

Sin embargo, la realidad cultural y social actual dista mucho de poder ser defini- 
da de esa manera. Ciertamente, tal y como afirma. entre otras posiciones, el materialis- 
mo cultural (Harris, 1979), la gcografía y la ccología dcterminan cn gran mcdida las 
formaciones culturalcs; pero no es menos constatable quc los procesos históricos, las 
contradiccioncs inherentcs a las formas cn que tales culturas se asientan, varían y per- 
manecen, intervienen con intensidad superior en las respuestas y las construcciones de 
las formaciones sociales. Mallorca, Menorca, Eivissa y Formentera son un claro ejem- 
plo de la extraña paradoja resultante: el mar marginado. 

De ahí que el presente trabajo, que muchos esperarían húmedo, goteante, res- 
quebrajado por el alto contenido salino de las aguas mediterráneas, deba arrasüarse ne- 
cesariamente serpenteando entre almendros, olivos, algarrobos, campos de cereal y, 
fundamentalmente, masas de eemento turístico para arribar a la mar. Del viejo Conso- 
lat de Mar de Medina Mayurqa, de Ciutat de Mallorca. apenas si queda una desgastada 
bóveda de marés 1 que alberga exposiciones periódicas que en poco o en nada se rela- 
cionan con la fluida y rica navegación que la hizo institución fundamental en el Mare 
Nostrum. Las escasas y, a menudo. nuevas gentes que viven y trabajan en la mar, o 
constituyen un universo a parte o permanecen sólo en el recuerdo de ancianos y ancia- 
nas que, enterrados, ayudaran inconscientemente a incrementar el proceso de deseca- 
ción cultural del viejo Mare fíalearicus. 



Piedra maigosa abundante en las construcciones isleñas. 



113 



Copyrighted material 



Puedo intuir Ia perplejidad del lector desde este lado del papel: ¿Cómo -se pre- 
guntará- pueden mantenerse tales afirmaciones de unas aguas tales que, desde el aire 
mismo, se ven litcralmente atestadas de todo tipo de embarcaciones? Aficionados, pro- 
fesionales tal vez, pero no nuestros marineros. A pesar de moverse por los mismos me- 
dios, en idénticos mares; de navegar, de pescar, de conocer canales, corrientes, señales, 
se construyen en universos relacionales completamente distintos, determinados por un 
factor de separación superior y más intenso: son turistas, extranjeros, ciutadans. De ahí 
que, esencialmente, afronte la cuestión desde la perspectiva de las identidades diferen- 
ciales entre campesinos y pescadores. 

1. EL MAR EN LA ANTROPÜLOGÍA 

El mundo marinero como tal no ha sido. hasta hace algunos años. objeto central 
de la antropología. Conocemos algunas monografías que han tratado dc los pescadores, 
de las migracioncs marítimas o de las navegaciones desdc el inicio mismo de la disci- 
plina; pero casi siempre como parte integrante (y, por qué no decirlo, ineludible) de las 
relaciones económicas. cullurales, simbólicas de un colectivo más amplio basado en al- 
guna tierra, grande, pequeña, dispersa o concentrada, pero tierra a dentro al íin y al ca- 
bo. Malinowski en las Throbriand, Firth en Malaysia. Barth cn el sudeste indio, inclu- 
so cn cierta mcdida también Boas en la norteamérica kwakiwtl. nos hablan de inter- 
cambios, de universos mentales donde el mar y sus recursos juegan roles esenciales, 
imprescindibles. En L'esprit du don, el origen mismo de la interpretación adulta en la 
antropología moderna, el hau no podría existir sin la mar comunicadora, rompedora y 
gencradora. Aunque, cso sí, casi siemprc nuestros maestros etnólogos nos han hablado 
con los pies secos. 

En el Estado Español tampoco abundan los tratamientos específicos del tema. 
Los estudiosos externos que, desde prineipios de siglo, vinieron a redescubrir el Sur, no 
se interesaron de forma central por los bous, las traínyes, los faluchos, las bateas o las 
dornas y los universos que a bordo de ellos o mediante su manejo se construían, re- 
construían y manipulaban; buscaron las pequeñas comunidades campesinas, las mono- 
grafías del aislamiento que, no sin aportar interesantes elementos de análisis al conoci- 
miento antropológico, han coadyuvado a mantener una idea limitada y sumamente te- 
rrestre de nuestras culturas. Los padres de la disciplina en la Península Ibérica y 
aledaños no rompieron completamente con esa tradición. 

Aun así no estamos huérfanos de datos; ni tan siquiera de estudios y análisis 
marineros 2 . En los últimos años varios autores\ centrados fundamentalmente en al 
Atlántico, no sólo han comenzado a sistematizar la etnografía haléutica a través de 



2 Desde el propio Josep Pla, pasando por Anselm Turnieda (s. XVIII), por acercarme mas a nuestro es- 
pacio de análisis. han hablado dc la mar Balcar y dcl Mcdilcrránco cn gcncral. 

s J. A. Rubio-Ardana/, 1994; J. M. Apalategui, 1984; Barandiaran, 1982; 1984: José Pascual, 1990; Y. 
Breton. 1981. entre otros. 



114 



Copyrighted material 



monografías, estudios de casos y análisis de aspectos y procesos en la pesca, sino que 
han construido ya elementos centralmente antropológicos dentro de la disciplina en su 
globalidad. En el Mediterráneo, la etnografía (más aún que el análisis antropológico 
propiamente dicho) también aporta ejemplos interesantes. Informantes, historiadores, 
geógrafos, novelistas ajenos a nuestra disciplina como tal, han ido acumulando des- 
cripciones, recolecciones de hechos y narraciones; han catalogado tipos de embarca- 
ciones, han dibujado y conservado aparejos, formas de navegación. sistemas de re- 
parto de la pesca, de los botines, de las tareas a bordo y fuera de la mar. Pero segui- 
mos sin tener una etnología marítima mediterránea, pensadora de la parte de la gente 
de mar que sólo puede ser entendida y explicada desde la mar. 

Quizás la excepción de algunos 4 rompa en los últimos años esta carencia (si es 
que de tal se trata); Sanmartín ya en los 80 nos ayudaba a embarrarnos, junto a sus pe- 
culiares pescadores de Albufera. en un universo distinto, marino sin duda, pero de un 
mar en alguna medida atrapado, rodcado y angustiado por la ticrra circundante. Yo 
mismo, en las islas en las que ahora vivo, trabajo, investigo y que cn cicrto modo me 
han convcrtido cn su dulce y condcscendicnte prisionero, palpo la misma paradoja que 
subyace a todo lo anterior; mejor dicho, en su paroxismo: pequeñas islas enraizadas en 
un mar cada vez más Iejano. 

2. DOS MUNDOS SEPARADOS 

Cuando Uegué al archipiélago por primera vez, en 1985, con la intención de rea- 
lizar un estudio identitario centrado en la mar, me encontré con su sistemática ausen- 
cia. Nos rodeaba. había sido durante milenios el centro mismo del comercio, la pesca y 
la piratería mediterráneos; pero parecía haberse disipado como un fantasma, tan sólo 
aparecido en el pasado remolo de narraciones casi fundantes. 

Sin embargo sabemos que las Islas Baleares fueron para, por y en el mar hasta 
muy entrado el siglo XX 5 . Aparte de algunos historiadores centrados en el XVIII y las 
pequeñas (y siempre jugosas) historias locales, hay que acudir a los escritos del Archi- 
duque Luis Salvador de Baviera para tener una etnografía mínimamente sistemática de 
los mundos marineros baleares". Parece como si, con la inmersión definitiva en el uni- 
verso turístico, tan sólo los marcos identitarios campesinos (pagesos) hubiesen pervivi- 
do como única historia referencial. 

Pero hay más. S¡ miramos la geografía humana balear, comprobamos la escasez 
de enclaves marítimos: excepto l&s correspondientes capitales isleñas y unos pocos po- 
blamientos, fundamentalmente en Mallorca, los mundos isleños aparecen doblemente 



4 Sanmartín, 1982; Miquel, 1994: C. Siges. 1991; A. Moreno, 1995; P. Vilas. 1984. 

3 Particularmcnte G. Lópcz. 1985. 1990. y C. Mancra. 1989. 1994. 1995. 

Archiduque Luis Salvador de Hasburgo-Lorena: Dk Halearcn in Wort wul fíild Gexchiidert, Leipzig, 
Breckhaus. 1869-91. 



115 



Copyrighted material 



aislados. La mar no relaciona tampoco a las cuatro componentes del archipiélago, más 
bien las separa 7 ; de ahí que Mallorca, Menorca y las Pitiusas (Eivissa y Formentera) se 
constituyan históricamente como ámbitos culturales y relacionales difícilmente defini- 
bles como unitarios: la idea grupal de Baleares tan sólo está en la concepción de una 
administración jacobina y provincialista, pero no en la realidad cultural de cada isla. Fi- 
nalmente, la profusión de torres de vigilancia, la ubicación de las casas principales (de 
possessió, de lloc o definca)* en terrcnos altos protegidos de la costa, la presencia, tam- 
bién en las narraciones y etnohistorias localcs, del miedo al corso, al turco y al moro 
(rondalles) hacen al mar aíin más lejano y peligroso. 

No obstante, junto a todo ello hay una larga mcmoria dc comercio, de emigra- 
ción, de contrabando. de navegación. Sóller, una pequeña villa dcl noroeste mallorquín, 
aislada durante siglos del resto de la isla por la mayor cadena montañosa del archipié- 
lago, mantuvo hasta bien entrado el siglo XX una línea marítima directa con Séte y 
Marsella (hasta tres barcos semanales y, a veces, ni tan siquiera uno mensual con la ca- 
pital, Palma). Los pilotos de Andratx (en el oeste de la Balear mayor) son conocidos 
aún por su pericia y destreza. Los formenterenses. siempre glosados como avezados 
marinos, se han adentrado tanto en Ia mar que. desde el XVIII, se han producido tres 
despoblamientos completos de la isla. Los bous, y sobre todo los llauts mallorquines y 
menorquines y los falutxos pitiusos, vienen lanzando sus artes en el mar balear desde 
tiempos inmemoriales t \ 

Sin embargo. los exiguos grupos que aún se construyen y relacionan en torno al 
Mare Nostrum viven en universos distintos, al margen (a menudo en el sentido estricto 
del término), ignorantes del mundo campesino e ignorados por éste. 

En cifras de hace diez años (86-87) ,u , actualmente reducidas, los puestos de tra- 
bajo contabilizados en la pesca eran 1.633 -con una población total de la provincia de 
750.000 habitantes de derecho; el valor económico de las capturas (unos tres millones 
de k) de poco más de 2.500 millones de pesetas y la participación en el PIB provincial 
del 0,5. De las 896 empresas censadas, el 8 7 eran familiares, basadas en la pesca ar- 
tesanal o de artes menores, superando el 21% de las embarcaciones los veinte años de 
edad. A pesar de la notable mejora en el nivel de vida que incorpora la demanda turís- 
tica, los ingresos no han permitido normalmente el salto adelante de la adquisición de 
nuevas embarcacioncs, a no scr rompicndo el ciclo de hcrencia dc la barca y mediantc 
la constitución de pequeñas sociedades de copropietarios. 



7 Vide tesis doctoral del autor (inédita) men ciclostilado en el Departamento de Antropología Social de 
la UCM. Actualmcnte se está rcclaborando para su publicación: La construcción de la identidad balear 
desde las reiaciones campesinas ( 199 1 ). 

8 Possessió es el nombre que recibe en Mallorca la gran propiedad de un senyor, absentista. regentada 
en régimen de arrendamiento o de a tnedias por un anu>. Uoc es equivalente menorquín. Finca es más ge- 
nérico, exclusivo en Eivissa, y variable en el resto del archipiélago. 

v Embarcaciones artesanales mediterráneas. 

10 Datos del Instituto Social de la Marina, 1986. 



116 



Copyrighted material 



Parece como si la mejora relativa y absoluta que los campesinos mismos reco- 
nocen (ahora ya viven muy hien, mejor que nosotros) haya terminado por ser un nuevo 
factor añadido a la crisis del sector y del grupo de identidad en sí. Efectivamente, el 
mantenimiento de la pesca de siempre, como siempre la hemos hecho tiene grandes di- 
íicultades de adaptación a las nuevas pesquerías y sistemas; los pescadores isleños com- 
piten cntre sí por un pescado escaso cn un mar polucionado, esquilmado. con fondos di- 
fícilcs rcplctos dc pozas e irregularidades, pero son los "otros pescadores". los foráne- 
os, con embarcaciones de mayor calado, tecnologías punta y organizaciones del trabajo 
mucho más complejas, los que abastecen a los mercados baleares. Por último, la au- 
sencia dc industrias ligadas a la conscrvación y distribución reduccn aún más la posi- 
bilidad de mantenimiento a largo plazo. 

3. La pagesia: EL MARCO IDENTITARIO IMPERANTE 

La mayoría de la genie conoce estas islas desde tierra. Pocos las 
han visto desde la mar libre. Ahora bien: las costas de un litoral cam- 
bian enormemente vistas desde tierra a dentro o desde la mar. Por eso 
ia toponimia de los navegantes coincide pocas veces con la toponimia 
de ios terrestres. (Josep Plá: Les Medes) ]] . 

Esta descripción magistral y clarísima del gran escritor catalán resume a la per- 
fección la situación que actualmente se constituye en las Baleares. Quizás con la ex- 
ccpción dc Eivissa y Eormcntcra, los cfectivos humanos quc componcn cl grupo pcsca- 
dor no coinciden n¡ sincrónica ni diacrónicamente con los del campesino; la movilidad 
entre uno y otro es extremadamente baja, apenas perceptible en casos aislados que, o se 
olvidan, o se explican por factores especiales o individualizados. 

En la mentalidad campesina, base de gran parte del imaginario colectivo balear 
actual, el coneepto mismo de "mar" es, si no abiertamente negativo, sí al menos sepa- 
rador; términos tales como u el gran subconsciente colectivo", u el mar es el maT son 
mancjados por cscritorcs localcs actualcs para dcfinir csta cxtraña relación 12 . Quizás 
estos juicios sobrepascn, cn hipcrbaton, Ia valoración grupal isleña, incluso la cspccífi- 
camente campesina, sin embargo los he traído aquí para atisbar una v isión de lo que 
pretendo mostrar. 



1 1 "La majoria de la gent eoneix aquestes illes de la terra estant. Pocs les han vistes des de la mar lliu- 
rc. Ara bc: lcs coscs d'un litoral canvicn cnormcmcnt vistcs dc tcrra cstanl o dc mar cstant. És pcr aixó 
que la toponimia dels navegants coincideix rares vegades amb la toponimia dels terrestres'* (Josep Pla: 
Illcs Mcditcrranics I. de lcs Mcdcs a lcs Balcars. Llibrcs a ma. -41- Edicions Dcstino.- Edicions 62. Bar- 
cclona. Fcbrcr 19S6). 

12 C. Garrido: Mallona Mágica, Palma de Mallorca. 1988. 



117 



Copyrighted material 



Lo cicrto cs quc aún hoy cn día oímos hablar comúnmente dc sa marina para rc- 
fcrirsc a todo tcrrcno improductivo, ccrcano o no a la costa. y por lo tanto ncgativo pa- 
ra cl campcsino. Y también podcmos cscuchar como cl mar "traía las invasione.s, se lle- 
vaba a los emigrantes". Sin embargo. también estos dos males. en sus versiones más 
modernas, han producido la reconocida riqueza actual (si bien muy discutible) de las is- 
las: las fortunas de las migraciones con éxito en América y Francia y el turismo. 

Pero ello no obsta para que el pescador. aún minoritario y separado, cxisla. Com- 
parte la misma tierra de referencia en tanto la habita. pero no en tanto la trabaja y vive 
de ella; como dije en otro lugar' \ se trata, desde la perspectiva identitaria del terrestre, 
de un personaje en cierto modo intermediario, que se mueve de uno a otro lado de un 
espacio liminal situado en la costa. 

Las relaciones entre ambos no son conflictivas, porque según ellos mismos nos 
declaran, simplemente no existen. Con las pequeñas excepciones a las que he hecho re- 
ferencia, lo cierto es que hallamos muy pocos casos en los que del campo se haya pa- 
sado a la pesca; prácticamente ninguno en sentido opuesto. Ambas formas de vida, por 
lo observado, documcntado y declarado, sc reproduccn por herencia. Pero mientras en 
el caso campcsino ésta trasmitc y a mcnudo dividc la propicdad tcrraria, la barca y los 
artcs no son divisiblcs. Los sistcmas dc tcnencia dc la ticrra cn las islas varían dc una a 
otra componcnte del archipiélago y aun cn seno de éstas; tanto en el caso dc propiedad 
(minifundios y latifundios relativos) como cn el de arrendamicnto a medias o los muy 
espccíficos Alous menorquincs 14 , cl traspaso cs tanto para los hijos de los propietarios 
como. casi sicmpre, para los del encargado dc la cxplotación. Los bous y sobrc todo los 
llauis baJcares puedcn mantcner ese mecanismo sólo muy parcialmente, tendicndo a ex- 
pulsar hacia nucvas embarcaciones a los brazos cxccdcntcs. También, con la ruptura dc 
los sistcmas dc hereu (hercdero único) por la imposición dc las lcgítimas cn el código 
civil, por un lado, y con Ia exccsiva subdivisión succsiva de Ias parcelas en los casos de 
parts iguals por otro, los campesinos acaban siendo expulsados de su ámbito de vida. 
trabajo y religación; con una clara excepción: aquellos que obtuvieron parcelas de inú- 
til marina costera han acabado por invertir el organigrama social intrafamiliar con la es- 
peculación turística. No obstanle. tanto pescadores como pagesos progresivamente ex- 
cedentes han venido a engrosar. primero, la emigración. y, después, el Sector Servicios 
del archipiélago; el nuevo marco turístico, la economía monocroma y monocorde de las 
Baleares de hoy en día aparta progresivamente a unos y a olros de sus bases constituti- 
vas, substituyendo cada vez más la realidad por la memoria, transformando la cons- 
trucción de la identidad cotidiana en émulos practicados durante el tiempo de ocio. 

El relativo particularismo que ha venido caracterizando a las componentes del ar- 
chipiélago se rompe poco a poco por la unificación de la actividad hotelera; sin embargo 



13 Vidc tcsis doctoral dcl autor. op. cit. 

14 ídem nota 13 y Camilo Cela Conde: Capitalismo v campesinado en la isla de Maltorca, S. XXI, Ma 
drid. 1979, entre otros. 



118 



Copyrighted material 



sigue perviviendo aún en los referentes simbólieos e históricos de cada espacio isleño. 
Por lo tanto hablaré de cada isla situando las especiíicidades distintivas. pero también 
avanzando a través de ellas en aquellas bases que, reconocidas o no por sus protagonis- 
tas, les son comunes. 

4. MALLORCA: EL MAR ENTRRRADO 

Las afirmaciones que acabo de realizar no se corresponden completamente con 
todas las realidades baleares coneretas; mejor dicho. los niveles de ruptura o integra- 
ción, de compartimiento o segregación entre marineros y campesinos varían con los es- 
pacios de referencia. 

Mallorca presenta la mayor diversificación interna, también, en esta cuestión 15 . 
On cualquier caso, y en líneas generales, la categoría «pescador» interviene en la iden- 
tidad mallorquina (ampliamente campesina, con independencia del pequeño papel que 
el primario juega actualmente en el PIB) como un factor externo. Inclusive en los mu- 
nicipios con mayor porcentaje de costa y un renovado contacto con el mar a través del 
turismo como mediador, el marinero no forma parte de los referentes de pertenencia 
grupal. Aun en su más directa e inmediata concreción, la de pescadores de bajura, las 
agrupaciones humanas que vivcn en y del mar son mantenidas fuera dc la mallorquini- 
dad esencial: "aunque padeciesen necesidad, no hacían de pescadores; se iban por la 
montaña, de roteros, de carboneros [...] nunca de pescadores " 16 . La negación del pa- 
so a la pesca del campesino esencial se complementa y refuerza con la categorización 
negativa de los pescadores, a Ios que se llega a deíinir "como basureros, lo más bajo 
que había". 

Como se verá. a lo Uirgo de toda mi exposición aparecen el pasado y el presente 
entremezclados, alternados, sin aparente lógica: ésta realmente subyace al hecho de que. 
mientras lo que se tiene que analizar y sobre lo que se construyen opiniones son realida- 
des socioeconómicas, los mecanismos y valores de análisis y de comparación son los 
propios de la construcción identitaria, para el grupo que opina y para el objeto opinado. 

Un ejemplo claro lo tenemos en el consumo de pescado: constituyendo la prote- 
ína más accesible en los duros tiempos de la posguerra. prácticamente. excepción he- 
cha del gerret, la llampuga en su temporada y espacios de tradición. y la anguila en el 
específico ámbito de Sa Pobla, está ausente de la mesa mallorquina 17 . Según los libros 
de cocina del XVIII y el XIX, no siempre ha sido así (aunque es habitual oír decir que 



1 s Tesis doctoral, op. cit. 

,e Todas las dcclaracioncs cn cursiva han sido rccogidas pcrsonalmcntc cntrc las pcrsonas quc habitan las 
zonas tratadas. 

17 El primero suele ser consumido en coques, especies de empanadas abiertas. con verduras. en casi toda 
la isla; el segundo, de temporada, sólo en los espacios donde se pesca (norte); el tercero prácticamente só- 
lo en Sa Pobla, guisado o en coca. 



119 



Copyrighted material 



se trataba dc comida de señor), y la actual dcmanda turística tambicn vicnc a situarlo 
en un nivcl importante en el mercado. A parte de la piscifobia inferible, hay que tencr 
presente que el pescado es también la sinécdoque del pescador mismo: el consumidor 
de pescado, de esa manera, se alejaría del ser campesino. 

Los poblamientos también presentan características diferenciales importantes. Pa- 
ra empezar se hallan alejados de los de estructura primigeniamenle campesina, que, a su 
vez, suponen la base constitutiva dc las villas de mayor tamaño. Estas poblacioncs cos- 
teras, respccto a las cuales sc afirma desde el universo pagés quc "las casas pescadoras 
siempre han existido" pero que "las colonias se han ido constituyendo", varían mucho 
en sus eonstituciones. Palma, sin duda el puerto más importante del archipiélago, alber- 
ga la mayor colonia marinera; pero se trata de la gran capital, de Ciutat por antonoma- 
sia. Siendo. como el resto de centros administrativos isleños, una síntesis de las diversas 
agmpacioncs quc se han ido constituycndo cn su territorio, nos ofrecc aún hoy cn día ba- 
rrios abiertamente idcntificados con la marincría: Santa Catalina, ya inmerso casi cn cl 
mismo centro urbano, reniega de las fiestas patronales capitalinas (San Sebastián, a fi- 
nales de enero) para seguir marcándose y definiéndose sólo a través de su Sant Pere (San 
Pedro). El porcentaje de pescadores activos que lo habitan es mínimo, pero su historia 
identitaria sc sitíia con claridad cn csc ámbito dc definición. Los escars, pcqucños abri- 
gos construidos cn la costa baja dc roca, nos marcan los vicjos caladcros provisionalcs 
que han terminado por convertirse en auténticos pueblos, a menudo tendientes a la inde- 
pendencia con respecto a los municipios (casi siempre en el interior) madre. 

4.1. Toda afirmación taxativa pierde contacto con la heteronomia vital. La Albufera 

Existe una primera y clara cxcepción cn cl cste de la isla: la Albufera. Ya hablé 
de ella en otro lugar (Miqucl, 1994); sin cmbargo, conviene recordar aquí algunos de 
los elementos centrales que ayudan a constituirla como marco de un síndrome especí- 
fico. Se trata de un relativamente amplio espacio anfibio. en este de la isla. conectado 
con el mar a través de una gran laguna. Rico en especies cinegéticas y piscícolas hasta 
mcdiados de siglo (ahora recupcra parte de su esplendor al haber sido declarado Parquc 
Natural), se convirtió durantc el XIX y parte dcl XX cn la basc del cultivo del arroz, de 
verduras y también de una específica forrna de pescar. De manera análoga a la que nos 
narra Sanmartín con respecto a Valencia. la base poblacional que actúa en su interior 
también es campesina. Pero. a diferencia de lo que allí acontece. en el aiguamoil ma- 
llorquín no pierdc nunca su raíz ni su identidad agrícola para cspecializarsc en la cap- 
tura dc pcccs. 

De hecho dos de los municipios más centralmente campesinos de la isla, Sa Po- 
bla y Muro, son Los que se lo apropian con exclusividad. Incluso lo manejan en la cons- 
trucción de sus identidades campesinas; pero también en sus diferenciaciones internas 
cuando así lo nccesitan. Los habitantes de Sa Pobla, uno de los pocos municipios cen- 
trados aún en el cultivo de la patata de exportación, se autodefinen como "pescadores de 
Albufera" precisamente para marcar las diferencias con sus vecinos de Muro. Ahora 



120 



Copyrighted material 



bien, ni los unos ni los otros permiten entrar en el campo de delinición a los pescadores 
de mar, en la vecina Alcúdia. en la costa: cstos siguen sicndo ajenos al universo en tor- 
no al cual construyen su identidad. 

El sistema de pesca en la Albufera, también de manera similar a la valenciana, se 
basaba en la subasta, normalmente por cuatro años, de la totalidad de la pesquería. El 
mecanismo de redolins, descrito en La Albufera v sus Hombres, sólo se producía en el 
caso mallorquín como resultado de subarrendamientos o colaboraciones posteriores. El 
hecho de que la Albufera haya sido casi siempre de propiedad privada ha impedido un 
reparto similar al del levante peninsular; pero también ha supuesto un obstáculo para la 
especialización de dedicación que allí se produce: en Mallorca el pescador buferer lo 
era tan sólo mientras duraba la temporada y mantenía la conccsión, sin dcscuidar, a ni- 
vel familiar, el cultivo de sus tierras. 

Ello no obsta para que reconozcamos ámbitos de trabajo y repartos del mismo 
característicos, no sólo de la pesca balear, sino prácticamente de toda la desarrollada en 
el Mediterráneo noroccidental. Cuando el campesino-pescador tiene la concesión de la 
pcsqucría dc la Albufcra, ticndc a vivir cn su ribcra durantc la tcmporada alta, quc, al 
concretarse fundamentalmente en la captura de anguilas, se desarrolla en torno a los 
meses invernales. Las mujeres de la familia reciben el pescado y se encargan de su ven- 
ta. Pero aquí vuelven a surgir las difercncias: micntras cstas últimas rcciben cntre los 
"otros" pescadores el nombre de patrona como correspondiente femenino al patró, due- 
ño o patrón de la embarcación o el arte, en nuestro caso mantienen la denominación de 
madona (la mujcr principal cn la casa campcsina) o madó (cuando su rclación cs se- 
cundaria, es decir no ligada al explotador principal o al propietario-agricultor), como 
femenino de l'amo (propietario-agricultor. explotador, encargado de la finca). Por tan- 
to, lcjos dc rompcr en cl sutil y manipulablc tcrrcno dc Ia dcnominación con cl univer- 
so campesino, lo refuerza y afirma. 

El campcsino-pcscador utiliza sin duda rcfercntcs pcscadorcs, pcro los substrac 
de la categoría «pescachr» para apropiárselos como factores de religación, de fortale- 
cimiento de pertenencias especííicamente internas frente a otros grupos campesinos. 
Como he indicado, la pcsca más importante en la Albufera cs la dc la anguila. Pucs bien, 
casi como un rocambolesco e inconsciente tour de force a las Abominaciones del Leví- 
tico. donde sabemos que la anguila resulta ser impura frente al pez escamado (Douglas; 
1968), la especie lucífuga es incorporada, en toda su purezadiferencial. al mundo pages 
en oposición a la mayoría de teleósteos -peix d'escata- propios de los "otros" pescado- 
res. Más aún, en un universo alimentario basado en el cerdo, Ia anguila adquiere cate- 
goría de campesinidad prioritaria sin por ello introducir contradicción alguna. 

La metáfora vicarial adquiere cuerpo social en el enfrentamiento fronterizo: en Es 
Lago Esperanca, la mayor extensión acuática que linda con el mar, sc produccn las acu- 
saciones de robo de pesea. Sí. los campesinos llegan a acusar de ladrones de pescado a Los 
pescadores. Incluso los artes de unos y de otros difieren: moredells, pesca de cuc, a l'en- 
cesa, frente a trasmaüs, bolitxos, arts de platja, volantíe incluso fluixa (Miquel, 1994). 



121 



Copyrighted material 



Existen tres factores esenciales que nos ayudan a entender mejor esta situación: 

1. - La actividad pesquera en S'Albufera ya sólo puede siluarse en el pasado; un 
tiempo que, como sabemos los antropólogos (y no pocos políticos), es utilísimo en la 
manipulación referencial e identitaria. 

2. - La práctica del oficio de pescador es común a los campesinos-pescadores y a 
los marineros de la costa; sin embargo la esencia definitorial que comporta no actúa ni 
de la misma forma ni, mucho menos, en la misma medida. El grupo campesino (pages) 
domina los elementos mediante los que se articula el eje identiíicador del grupo pesca- 
dor. Este, compuesto por (en términos campesinos) pobres, es decir, los que no poseen 
o no tienen acceso a la ticrra, no ticncn otro rccurso que el pescar. hasta el punto que 
se pueden ver constreñidos a "robar la pesca albufereña de los cainpesinos". En pocas 
palabras, mientas los campesinos-pescadores no dejan de ser campesinos y siguen de- 
finiéndose en función de la tierra y de las relaciones instituidas en torno a ella, los pes- 
cadorcs sólo lo pueden hacer mcdiante su oficio dc cxclusividad. 

3. - El tercer factor sesga la contraposición campesino/pescador, ya que identifi- 
ca, desde los dos pueblos ya mencionados, Sa Pobla y Muro, a la vecina Alcúdia con la 
matriz del grupo pescador excluido. Es decir, se usa el diferencial pescador/campesino 
pura reaíirmar el propio espacio frente al ajeno. 

4.2. Los pescadores de mar y los campesinos de ribera 

Las relaciones que se estableccn cntre los campesinos cuyas vidas y tareas están 
más próximas a la costa y los pescadores manifiestan de manera más clara, y al tiempo 
más contradictoria, esa exclusión en el terreno identitario. Es obvio que ambos grupos 
(grupalidad en principio tan sólo analítica, pues la realidad convivencial cs más dialéc- 
tica) comparten espacios polirrelacionales tales como el pueblo, pero también otros más 
difícilmente diferenciables como la comunidad de ámbitos de construcción de signifi- 
cados 18 . Aquí, al contrario de lo que nos explicaban los campesinos de tierra a dentro 
(y, recordemos, este concepto es siempre función del espacio total disponible en una is- 
la relativamente pequeña). no es impensable que los hombres enraizados en el dgro pes- 
quen de vez en cuando o inclusive se pasen a la pesca. Para poder explicar tal hecho 
sin romper los argumentos agraristas se acude a matices que adquieren más importan- 
cia de la que, en principio, parecen tener. "a lo mejor, si lo necesitaban, iban a la pes- 
ca en tetnporada de langosta". La langosta. una especialización de captura que sólo se 
ha desarrollado plenamente a partir dcl nacimiento dc la demanda turística, actúa de es- 
ta manera como amortiguador de la salida relacional que supone el campesino pobre 
enrolado en un bou o una llagostera ll> . 



18 VideU. Eco, 1968. 

w El Uaui es el nombre que recibe el llagnt catalán en Baleares. Su tamaño es variable. así como sus for- 
mas, teniéntlolos desde con popa lanzada hasta con popa de espejo; en principio llevaba una gran vela la- 
tina. muy picuda. actualmente substituida por motor. La pastera es la patera andaluza. de f'ondo plano: el 
bot es un bote, también de tamaño mediano, muy utilizado en Eivissa. Bott, finalmente, es el término con 
el se conoce a los arrasteros. en principio en parejas. del mediterráneo occidental. 



122 



Copyrighted material 



Pero, en cualquier caso, volvemos a lo mencionaclo anteriormente: el campesino 
mallorquío se define por el espacio y las relaciones, tanto inmediatas como acumula- 
das. mientras que el pescador lo hace centralrnente en función de su oficio. La frase 
"Cuando ya habían acabado lasfaenas, iban a pescar en la temporada, cuando ya ha- 
bían trillado" es un claro ejemplo de lo que acabo de afirmar. 

Sin cmbargo. si no se plantcan situaciones contemporáneas y nos acercamos a 
los procesos de construcción de la identidad mallorquina desde la perspectiva históri- 
ca, los pescadores son asumidos plenamente como parte integrada. Desde la oposición 
de los pescadores propios con respecto a Ios marineros de yates, pasando por las afir- 
maciones tipo "nuestros pescadores han sido siempre los mejores y los más arriesga- 
dos", hasta llegar a la tradición marítima como mecanismo de máxima evidencia de la 
historia difercncial mallorquina, el pasado viene a substituir en positivo lo que en el 
prcsente es negativo. 

Un caso opuesto al de la Albufera, en el sentido de la apropiación no contradic- 
toria de definidores pescadores por parte de campesinos, es el del Port (puerto) de Só- 
ller, villa que he mencionado con anterioridad. El enclave poblacional principal, como 
ocurre casi siempre en la isla, está alejado del mar, situado entre montañas; sin embar- 
go su zona portuaria es de las más antiguas de Mallorca; se trata de un "barrio" que "es- 
tá apartado a causa de la mar, a causa de la pesca". El alejamiento físico. pero funda- 
mentalmente relacional. es causa del olicio de pescador. En otro de los espacios con 
puerto propio y relativamente antiguo. Porlo Crislo, en la costa de levante, que actual- 
mente reivindica su condición marítima en función de la deseada segregación del Mu- 
nicipio (con "capital" inlerior) de Manacor. incluso se llega a alirmar que los bares fre- 
cucntados por campesinos y por pescadores no solían ser los mismos, y que, cn caso 
contrario, las tensiones siemprc cstaban a flor de piel. ya quc, cntre unos y otros u no se 
entienden" . Según los campesinos y ciudadanos locales, los pescadores "tienen una ma- 
nera muy peculiar de ser", una "idiosincrasia distinta". 

Muchos de los colectivos de pescadores no dificren de manera importante de las 
opiniones terrestres. En la zona de Sóller llegan a reconocer que algunos de sus miem- 
bros provienen de antiguas familias de campo cuyas posibilidades de mantenerse me- 
diante el cultivo en tierras en propiedad, por arrendamiento o como peones, llegó a ha- 
cerse imposible. El oficio de la pesca, así, tiene más de última opción que de tradición 
marinera; tan sólo el incremento de la demanda turística (gamba, langosta. especies 
prohibitivas antes del boom) lo ha hecho mínimamente rentable y lo ha dignificado so- 
cialmente. Pero las razones de esa coincidencia de criterios entre la gente de mar y la de 
tierra sólo se produce en los términos y en el discurso aparente; en la semiótica subya- 
cente existe un distinto hilvanado de signiíicaciones. Como ya dije en otro lugar 20 , en 
el universo agrarista isleño pervive con fuerza el valor del trabajo duro y sacrificado so- 
bre el de la rentabilidad productiva de la tierra; al menos a nivel identitario. Entre los 



Vide tesis doctoral. op. cit. 



123 



Copyrighted material 



pescadores sucede de igual manera aunque. claro está, cambian los referentes: a pesar 
del ámbito de marginación con respecto al resto de los isleños. de la miseria que empu- 
ja al oficio de la pesca, éste se mantiene por fidelidad y por actitud. El campesino -para 
el pescador- vive en una riqueza comparativa, en la seguridad; sólo el abandono de la le- 
altad a su oficio por reducción de beneficios y la superior expectativa creada por el in- 
cremento de la demanda piscífaga del turismo le han empujado a empuñar los artes. 

De esla manera el pescador de oficio y tradición mallorquín se presenta a sí mis- 
mo en un nivel moral superior con respecto a los recién llegados. Un discurso similar 
sc llcva a cabo cn rclación a la otra salida cstructural dcl grupo (esta vez común al cam- 
pesino) hacia la hostelei ía: la gente pescadora, afirman, no es la gente que va de hote- 
les. Para reforzar esta idea los propios protagonistas no dudan en acudir a un razona- 
miento abiertamente contradictorio: el pescador está muchas horas en la mar, pero no 
siempre trabaja; pasa horas y horas tumbado hasta llegar a la pesquería; un pescador al 
quc pusiesen a trabajar (cn la hostelería) no sobreviviría. 

Sin embargo. la esencia de esa diferenciación tiene una base más intensa: el cam- 
pesino puede cambiar más fácilmente de trabajo porque está "atado" -lo que supone "su 
seguridad" desde la otra perspectiva- al espacio; el pescador carece de espacio-tierra de 
pertenencia, y por lo tanto tiene que seguir haciendo de pescador para ser pescador, lo 
que, en el terreno de la identidad, equivale simplemente a ser. 

Si nos adentramos directamente en el seno del universo relacional pescador y no 
lo observamos con los cristales de la mirada pagesa, podemos comprobar como la uni- 
dad no territorial que ésta nos mostraba desaparece, desgajándose dialécticamenle por 
el mismo sistema de la fusión (frente a necesidades de identificación con respecto a un 
exterior común) y la fisión (scparación en las rclacioncs inter pares). Sin duda csto 
acontece a nivel de pueblos o enclaves costeros de referencia. pero fundamentalmente 
en el "territorio" que les es propio en exclusiva: la mar. 

El mecanismo, conocido en todo mundo marinero organizado, es de la división 
del espacio marino en pesquerías. o, en términos emic, en pesqueres. Los pescadores 
artesanales de cada puerto suelen pescar en su zona (pesquera). aunque no haya ningún 
acuerdo previo al respccto: manticne, también en el desarrollo dcl oficio, al marco cs- 
pacial terrestre. Pero ese espacio de pertenencia, que tanta fuerza adquiere en la cons- 
trucción de la identidad campesina, es tan sólo una segunda instancia en la pescadora 
que se añade a la inclusión grupal. "Un pescador se entiende mejor con un pescador 
que con un pagés " o "en la mar todos son amigos, no hay enemigos [...] cualquier pes- 
cador que venga de cualquier puerto" , son frascs que resumen la prescntación hacia cl 
exterior del pescador mallorquín. Sin embargo, las rupturas y los enfrentamientos, co- 
mo no era menos esperar, se producen: con respecto a los pescadores peninsulares. de 
otros países del Mediterráneo, pero también entre islas y puertos de la misma isla. 

No obstante, hay que hacer una salvedad; apai'entemente contradictoria pero co- 
herente con el papel marginal del pescador en la identidad mallorquina persistente. Elfo- 
raster, ni más ni menos que el forastero en términos estrictamente lingüísticos, es mucho 



124 



Copyrighted material 



más en la sociolingüística y en la etnolingüística mallorquina: peninsular de habla caste- 
llana, emigrante y empleado por cuenta ajena. Su entrada en el universo isleño se produ- 
ce antes del boom turístico, precisamente en el ámbito agrario; posteriormente la hoste- 
lería llega a convertirlo en un (al menos a nivel identitario) terrible competidor con el ma- 
llorquín de wcarrell (lit. de máximo enraizamiento). Respecto a esta figura existe un 
nivel de rechazo, no siempre explícito, pero que en cualquier caso lo aparta de roles cen- 
trales en el mundo simbólico propio: jamás un foraster ha llegado a ser amo de finca -la 
microhistoria, como siempre, desmiente a la historia identitaria-. Sin embargo, su entra- 
da en barcos de pesca, inclusive como patrón, no ha presentado nunca problemas impor- 
tantes. La marginación, la miseria esencial del pescador. los equipara; pero fundamen- 
talmente lo hace la base socioeconómica que retiene al campesino en una red de cliente- 
lismo, hercncia y derivación genealógica, que no atrapa al marinero. En la actualidad más 
inmediata los marroquíes, cabezas de turco de la crisis estructural agrícola que ayudan 
centralmente a paliar, empiezan (como en el XVIII y el XIX) a faenar en el más claro ofi- 
cio común de las dos riberas mediterráneas. 

4.3. Los nuevos pueblos, la organización familiar campesina y pescadora: 
paralelismos y diferencias 

El campesino ve con malos ojos el desgajamiento efectivo de los asentamientos 
originariamente pescadores; a estos efectos sí se trata de sus pescadores. Pero los movi- 
mientos secesionistas que actualmente se producen distan mucho de basarse en los gru- 
pos marineros, aunque se busque en ese específico carácter la nueva identidad reivindi- 
cativa. Para los pollensines, en el noroeste, los pescadores eran de Pollenca, pero ahora 
se han hecho molleros (de El Moll, como se refieren a la zona portuaria de la villa); es su 
oficio el que los separa de la primigenia pertenencia espacial. El campesino, cuando aca- 
haba sus tareas, se acercaba al espacio controlado de la mar, a la playa, para lavar a las 
bestias y hacer un rato la familia, pero siempre tenía muy clara su religación esencial. 

El grupo pescador también utiliza (cabe decir que apoyado por no pescadores con 
propiedades hoteleras en la costa) la endohistoria para reivindicarse. Los mitos fun- 
dantes. esenciales en este combate de identidades, suelen de hecho tener al menos dos 
colectivos que intentan apropiárselos en exclusiva. Tras hablar del 100 aniversario de la 
fecha histórica en que se funda Porto Cristo (municipio de Manacor), un articulista lo- 
cal nos dice que, en medio de una gran tempestad "llegó a nuestras costas una nave 
que nadie sabia de dónde venfa y a dónde iba [...} paró al momento la tempestad y la 
nave por sí sola y sin guía se quedó parada frente a Porto Cristo y Dios quiso que fue- 
se un regalo para Manacor" 21 ; los pescadores locales rcivindican la imagen del cristo, 
"la mayor joya de Manacor" , como algo propio: si, comentan no sin cierto excepticis- 
mo (la religiosidad pescadora es muy diferente de la campesina), la barca arribó a nues- 
tras costas, nuestra es la imagen y su significación: nuestro puerto. En Cala Ratjada, 



21 " Manacor Comaical". P. March, 30 de abril de 1988. 



125 



Copyrighted material 



más al este. es una virgen la que hace el mismo recorrido físico (ayuntamiento de Cap- 
depera) e identitario. 

En otros casos son las ficstas, a mcnudo rcintcrpretadas desdc los rcspcctivos 
ports, las que simbolizan y celebran el diferencial espacial. La festa du pi (fiesta del pi- 
no, un "mayo" primaveral) tiende a repetirse con variantes en el puerto; el caso del ba- 
rrio de Santa Catalina, en Palma, ya comentado, con negación del patrón global y la rei- 
vindicación del específico; las fieslas de Moros i pagesos (no "cristianos", sino especí- 
ficamentc campesinos) en Sóller y Pollenya, donde los habitantes del pucrto. máxime 
si son pescadores, suelen cubrir plurigeneracionalmente los papeles de moro\ recientes 
sardinades en los barrios portuarios frente a las clásicas torrades de carn (parrilladas 
dc ccrdo) cn cl intcrior. No cs, por lo tanto, exüaño, vcr invcrtida la ya conocida cxpli- 
cación de la invasión marina, situándose al terrestre como invasor, inclusive como per- 
vertidor del carácter marinero e introductor de la especulación turística (Cala Ratjada 
frentc a Capdcpcra, csta frcntc a Artá, ctc, ctc). 

La opinión de tierra a dentro aprovecha una realidad histórica admitida por los 
pescadores mismos: los nuevos espacios son resultado de asentamientos paulatinos de 
pescadores de antiguo: Porto Cristo. pero fundamentalmente Cala Ratjada, seguramen- 
te el segundo puerto en la exigua pesca mallorquina, es resultado de la acumulación de 
viajes de invernada de pescadores valldemossins (integrados en una misma cofradía con 
Sóller y Dciá). No cs (para aqucllos, pcro sí para cstos) un cspacio fundado. sino dcri- 
vado. Pero el pueblo es, en cualquier caso, siempre un espacio compartido. A los me- 
canismos de fusión o desgajamiento identitario en función de la oposición circunstan- 
cial o cstructural sc superponc cl ámbito dc la pertcncncia construida cn torno al oficio 
(pescadora) o a la tierra (campesina). En el pueblo la tierra no es tal, sino la casa, el 
huerto, espacios cuyos habitantes y/o propietarios pueden ser miembros de cualquier 
grupo (incluido, y cada vcz con más dcnsidad, cl cxtranjero); pero sobre todo el pueblo 
es el mundo del intercambio, del mercado, de la lonja 22 , es el espacio de encuentro 
(Melucci, 1985; Eco, 1968). 

El concepto y conformación de la familia, como hemos visto antcs, sigue pautas 
paralelas en uno y en otro grupo: el hombre continúa siendo el defínidor grupal exter- 
no también entre los pescadores. En el sur (Palma fundamentalmente) también son 
ellos los que cosen las redes; en el norte (Sóller y Valldemossa) a menudo lo hacen las 
mujeres junto a los hijos pequeños. Pero lo mismo que la mujer campesina sa madona 
no ejerce las tareas centrales en el campo, sa patrona ni tan siquiera debe subir a la bar- 
ca: *7o barca no es para la mujev", "Las mujeres ¿pescar? ¡No las queremos ver nun- 
ca. r \ Incluso aún hoy en día he podido observar como pervive la idea de mala suerte 
ligada a la presencia de la mujer embarcada "Yo no lo creo, pero no se sabe nunca [...} 
por si acaso más vale que no'\ me comenta un jovcn pcscador dc Porto Cristo; y, re- 



22 Prácticamente inexistente en las islas. excepción hecha de Palma, Maó y alguna pequeña en algún pue 
blo de muy reciente cteación. 



126 



Copyrighted material 



cordcmos, la suerte cs un factor prácticamcntc cstructural cn cl univcrso simbólico ma- 
rinero (Rubio-Ardanz, 1994). Las mujeres sin embargo tienen un control superior al 
dcclarado ya quc son cllas, .ví'.s patrones, las quc vendcn cl pcscado, pero tambicn, al 
igual que en el mundo campesino, las primcras que salen de su grupos de pertenencia 
para entrar en las pequeñas industrias locales y en la Hostelería: a pesar del análisis 
etic, son más prescindibles. 

5. MENORCA: EL MAR SEPARADO 

La especííica agricultura menorquina. basada en grandes propiedades (llocs) 2 * 
dedicadas desde hace años al monocultivo bovino, mantiene al campesino isleño más 
enccrrado en el agro que cualquicr otro dcl archipiélago. Por añadidura la mejor adap- 
tación de la producción agraria a los cambios económicos y su directa interrelación con 
una floreciente industria de productos lácteos hace que la ligura campesina esté más 
cerca de la realidad socioeconómica y no sólo en el marco identitario. La menor inci- 
dencia relativa del turismo, finalmente, sostiene a las eslructuras sociales dentro de un 
espacio más domeñable y cognoscible por sus protagonistas. 

Con costas mayoritariamente abruptas y escarpadas, presenta pocos puntos idó- 
neos para la constitución de espacios que faciliten el contacto tierra-mar. Las playas de 
dimensioncs más amplias tampoco han dado lugar a cnclavcs pcsqueros: la conocida 
exposición a la invasión y la debilidad de las posibles defensas suelen estar en la base 
de la explicación emic. Prácticamcnte el único pueblo (no barrio de otro pueblo o ciu- 
dad) pescador propiamente dicho es Fornells, en la vertiente norte de la isla. Otras ra- 
das o calas, como Es Grao o Cala Tirant, se relacionan más con el turismo pujante que 
con la pesca profesional. 

Ni la gran ensenada de Maó ni el estrecho entrante de Ciutadella responden a es- 
tas caractcrísticas: ambos, dc hccho, constituyen las dos refcrencias (a menudo dicotó- 
micas también por lo que respecta a la mar) pescadoras principales. En el sudeste, Ca- 
les Font, en Sant Lluis, y otros más al sur y al este, son ascntamientos de significación 
polivalente donde el grupo pescador comparte e incluso "cede" significantes propios al 
heterogéneo grupo "turista". A ello cabe añadir dos observaciones propias de la etno- 
geografía: la dimensión de la isla reduce las distancias entre las costas y el centro (nun- 
ca superiores a los 20 km), favoreciendo la interrelación ente el pescador y el "terres- 
tre"; la escasa difcrenciación orográfica (la única altura dcstacablc ticnc unos 300 m) 
reduce Ios apoyos físico-naturales a la dilerenciación cultural. Pero la primera más bien 
lo que tiende es a generalizar el distanciamiento, mientras que la segunda se patentiza 
culturalmente en una homogeneización tal de las actividades pecuarias que agrupa a la 
mayoría identitaria frente a las identidades costeras. 



Vide tesis doctoral. op. cit. 



127 



Copyrighted material 



5.1. Puntos de vista 



A mí me parece que los dos trabajos son duros, pero pienso que 
el nuestro lo es más; ahora bien, el del pescador es más peligroso. Pe- 
ro me pienso que hacemos más horas de las que hacen ellos. Lo que 
tienen es eso: el peligro de la mar. 

El amo de lloc nos devuelve un argumento ya explicado: el oficio define central- 
mente al pescador; el eampesino eonstruye su identidad con otros definidores previos. 
Sin embargo, al situarnos en el ámbito dc las identidades comparadas. vcmos como el 
valor moral trabajo=sacrificio se sitúa en un marco de clara competencia entre ambos 
colectivos. Sabemos que el campesino menorquín se halla más atado a la tierra debido 
a las labores específicas del monocultivo dominante; ello supone más tiempo de traba- 
jo, por ende un superior sacrificio, pero también una superior seguridad. Por contra, cl 
pescador sc realiza, faena, en oposición al principio dc pertenencia espacial; como con- 
trapartida carece dc la tranquilidad relativa del mundo agrícola, ya que, al introducirsc 
en el mar. el ámbito de la no pertenencia, de lo no dorninado. debe convivir con el pe- 
ligro. Si a primera vista este juicio emitido desde la perspectiva terrestre podría parecer 
un factor dc "rcducción de identidad", debc advertirsc que esa scguridad es la mcta del 
campcsino mismo; pcro, adcmás, el peligro dcl pcscador no cs clegido, sino producto 
de la pobreza, de la ausencia de propiedad o religación con la tierra que le impele, his- 
tóricamente (una etnohistoria, una vez más, centralmente campesina) a serlo. 

Aún más, el peligro, como demuestran los mayores ingresos actuales del pesca- 
dor, puede ser reducido e incluso evitado en la actualidad (no salir con mal tiempo, 
etc), pero el riesgo del campesino que puede perder todo lo invertido ante una tramun- 
tanada o un mal año es inherente a su esencia misma: de hecho. para seguir siéndolo, 
debe mantenerse ligado a la tierra con todas sus consecuencias. 

El grupo pescador categoriza de manera paralela al campesino: el trabajo en el 
campo es duro, "hay temporadas en que espeorque la langosta\ En definitiva, se man- 
tienc la separación sin ncgativizar dcfinitivamentc a la parte opuesta: "cada uno tiene 
su oficio: los campesinos en tierra y los pescadores en la mar'\ 

Las valoraciones morales no se reslringen, obviamente, a las características ge- 
néricas de los moda vivendi de cada grupo, sino que entran sin solución de continuidad 
en el carácter atribuido y directamente relacionado con aquellos. Los pescadores son 
festivos; llegan a puerto y, al haber acabado Ia tarea, bebcn, arman jalco: "cuando vie- 
nen de pescar, ya están listos y nosotros no acabamos nuncá", Los campesinos son ce- 
rrados, huyen de la modernidad. tienen sus mundos exclusivamente centrados en sus 
fincas. Sin embargo, los actuales movimientos de unos y otros, fundamentalmente en el 
pueblo, el (recordemos) espacio de encucntro, reduce las distancias categoriales: "aho- 
ra, con los coches, ya viven como nosotros, como un pescador\ 



128 



Copyrighted material 



5.2. Espacios y matrimonios: lo común y lo exclusivo 

El pueblo, como vimos en Mallorca, es un espacio compartido; sin embargo ello 
no es óbice para que, a pesar de la mayor homogeneidad de la Balear menor, aquí. es- 
ta vcz cn forma difcrente a la mallorquina, se cstablezca una cicrta distancia rcfcrcn- 
cial: los campesinos con una dimensión espacial exclusivamente interna y los que ba- 
san ésta en los diacríticos costa/interior. Los primeros se religan a los pueblos de Es 
Mercadal, Ferreries y Alaior, los segundos al resto de municipios; sin embargo deter- 
minados barrios. lloguerets (algo menos que aldeas) dc los últimos, ejercen la misma 
función "apartadora" de los anteriores. Si bien es cierto que la enUada del turismo, la 
mejora y extensión de las vías y medios de comunicación han reducido también las dis- 
tancias relacionales, no debemos olvidar que, a nivel de identidades, éstas prexisten: 
"antes, cuando no habfa turistas, casi todo el mundo estaba casado familia con fami- 
lia, la hija de un pescador con un pescador; ahora ya no tanto, pero algo hay'\ Lo cier- 
to es que, en los maUimonios mixtos que he podido conocer, si la esposa era de prove- 
niencia campesina, se definía como "filla de pagés". El caso contrario es sin duda más 
difícil: primero, porque los llocs cercanos a la costa son, por su extensión, pocos y por 
lo tanto la disponibilidad de mujeres es muy reducida; segundo, porque el campesino 
que pretenda seguir siéndolo "necesita" una mujer de campo desde la perspectiva de un 
sistema de producción aún hoy en día basado en gran medida en la familia y la división 
sexual del trabajo. Si el emparejamiento es inverso, por lo conocido respecto a la mo- 
vilidad de oficios y a la escasez cuando no nulidad de barcos de pesca disponibles, así 
como por la inhabilitación cultural de la mujer para ser pescadora, no se continuará la 
saga marinera; en el campo, la entrada de un marinero sería harto difícil por los mis- 
mos motivos aducidos, además de por el rol femenino en las jerarquías agrarias. 

Los pueblos en sí mismos también mantienen identidades predominantes: los pa- 
gesos de lloc de los alrededores de Fornells preíieren recorrer más distancia hasta la se- 
de del ayuntamiento, Es Mercadal, acercándose al centro pesquero tan sólo para ir a 
misa. Las fiestas de celebración del pueblo como tal son casi siempre dobles; en el ca- 
so dc Fornells, la Virgen del Carmen, que es sóto para ellos, para ios pescadores, y Sant 
Antonio Abad, la fiesta del puehlo, durante la cual hay pescadores que incluso faenan. 
El mito fundante mismo dcl pucblo, una vcz más una Virgen llegada en barca sin pilo- 
to durante una tormenta, también se articula diferencialmente según se obtenga la ex- 
plicación desde el terrestre o desde el hombre de mar. Pero quizás el ejemplo más evi- 
dente sea el de la Colcada de Sant Joan, durante las fiestas de San Juan en Ciutadella. 
Se trata de un imbricado y complejo conjunto de protocolos y normas tales que sólo las 
personas ligadas directamente al campo pueden participar y ser miembros de la junta 
(caixers); durante su desarrollo se representan las jerarquías "ideales" del agro menor- 
quín y la preponderancia "deseada" de éste sobre el pueblo. Si los no campesinos no 
pueden jugar los roles principales, los pescadores están abierta y explícitamente ex- 
cluidos. Actualmente, durante el desarrollo de la fiesta, estos últimos invierten la rela- 
ción festiva y ejercen de celebrantes desde el público. 



129 



Copyrighted material 



5.3. Reorganización de los sistemas de valores 

Hc cstado hablando a lo largo de las páginas antcriorcs dc idcntidades diferen- 
ciadas, de significantes (categorías y valores con un significado específicamcnte articu- 
lado cn torno a una concrcta idcntidad) no intercambiables; sin embargo la ncccsidad 
dc convivcncia cn un cspacio pcqueño tal como cs una isla, máxime cuando la modcr- 
nidad, a través dcl turismo, ha irrumpido con fuerza y velocidadcs insospcchadas hace 
tan sólo veintc o vcinticinco años, cxige una comunidad dc códigos y una gran capaci- 
dad de adaptación mutua y con respecto al exterior interiorizado. 

Para cmpczar la rclación mar/ticrra tienc que tcndcr a la contigüidad. Y, cfecti- 
vamcnte, lo quc anies cra como máximo accrcarse a la costa a "pescar con una cañi- 
ía ", ya se ha transformado cn quc "ahora ya hay muchos pagesos que ya tienen su bar- 
quita"; claro que. como apostillan los pescadores, "de recreo, para pasearse un poco y 
coger algún pez '. La entrada en el mar de quien lo temía, lo rechazaba como parte del 
paisaje de su vida cotidiana. se lee más en clave de ocio, de incremento de bienestar. 
que de transmutación valorativa. Por otra parte, los pescadores, con ingresos más segu- 
ros que los de antaño. se acercan a la tierra; en cierlo modo, también de "recreo": "si 
conoces mucho a un pagés, a lo mejor te deja unos metros de huerto para hacer unos 
tomates y eso para pasar un rato". El acceso a la propiedad o a la regencia de un lloc 
sigue alejado. Con todo. las distancias estructurales en tanto grupos permanecen, ya 
que, como los protagonistas mismos muestran, el traspaso es tan sólo individual. 

Comentaba en otro lugar 24 , siguiendo etnografías bien conocidas. que en una es- 
tructura socio cultural basada en mayor o en menor medida en la división de espacios 
y actividades por sexo y edad, las posibles transgresiones categoriales y grupales no son 
tales precisamente en función de esos factores. Aquí, el pescador jubilado deja de ser 
pescador en el sentido de eje relacional del grupo (recordemos la identificación a través 
de la ejecución efectiva dcl oficio). De ahí que un pescador jubilado pueda tener un 
huerto, y pesque de recreo, así como que sea más fácil que un excampesino salga algún 
día con su pequeño llaut, su pastera o su bot t a "coger un par de verderols o de se- 
rrans' 2 \ 

5.4. La imagen especular 

En el espacio cotidiano de la propia identidad los significantes, los referentes de 
uno y otro grupo son utilizados de manera que, desde una perspectiva exterior, parecen 
mutuamente intraducibles. Pero no se trata tanto de mundos diferentes sino de las dos 
vertientes del espejo. La imagen aliciana no parece muy lejana de la realidad: s¡ el "te- 
rrestre" construye su espacio relacional utilizando topónimos y corónimos con signifi- 
cados estructurados ad hoc en cada ámbito geográfico concreto (la finca, el pueblo, la 



24 Ibídcm. 
23 Videnota8. 



130 



Copyrighted material 



comarca, la isla), el marinero hace lo mismo, pero desde el otro lado. Sus referencias. 
sus senyals costeras son inaccesibles para el campesino, aunque se trate de los mimos 
accidentes vistos desde la mar: su visión del mundo isleño es justo la que aparece ocul- 
ta para aquél. El pescador toma referencias incluso del Monte Toro, la única altura im- 
portante (300 m) situada en el centro de la isla, para ubicar las redes, para evitar que "la 
mar engañe /.../ que engafia mucko". 

Pero hay más. Para el campesino los elementos orográficos son comunes. grupa- 
les: en ello le va la relación; inclusive la derivación y repetición generacional y comu- 
nicacional. El pescador tiene sus señales\ son sólo suyas, gcneracionalmente también, 
pero exclusivas de cada unilínea de derivación. Esta segunda y tan distinta utilización 
del espacio referencial, además, redunda en el factor identificador pescador por anto- 
nomasia: las señales no están siempre ahí, sino que se reactivan, en correlación con co- 
rrientes, vientos, oleaje, en el momento mismo de pescar; es decir, cuando el pescador 
se construye socialmente, cuando, identitariamente, es. "La montañas indican la pes- 
quera [...] es sabiduría de viejo [...] yo lo he aprendido [...] es una cadena , \ 

Lo que resulta fundamental es la común estructura de conformación del mapa re- 
ferencial junto a la absoluta individualidad de cada concreta triangulación. Cada pes- 
cador tiene sus "propias ideas" sobre cómo pescar: aunque se calen las redes en el mis- 
mo lugar, cada uno tiene sus propias normas, sus propios puntos. 

Con respecto al conocimiento de las especies también se produce una cierta in- 
versión especular en relación al mundo campesino: para éstc los vegetales y animales 
son comunes, aunque la específica adjetivación sea utilizada como factor de diferen- 
ciación (mis cerdos con respecto a Ios suyos; mis cultivos en comparación a tales otros; 
nuestro aceite es mejor por tal y tal otro componenle de la tierra o sistema de trabajo 
aplicado); en el pescador cada especie sustenta la valoración moral positiva de cada su- 
bagrupación en función del discurso laboral: así la langosta buena se capturará sólo si 
las referencias espaciales construidas y/o heredadas son las correclas. conociendo a la 
perfección donde está la pastura (lit. pasto) ideal para la alimentación del crustáceo. 
dónde los fondos correctos, cuando se pescó demasiado en tal zona y qué nuevos cala- 
deros son aconsejables. En deíinitiva, si se conoce al animal concreto de la zona con- 
creta, sus costumbres, incluso si se las sabe engañar, porque "ellas lo ven*\ 

5.5. El espacio y los tipos de pesca 

Como comenté antes, si exceptuamos las "dos capitales". Ciutadella y Maó, las 
bases portuarias pescadoras se reducen a Fornells. en el norte, y Cales Fonts, en el su- 
reste; el resto de calas son utilizadas como referencias de pesqueres, como tales en sí 
mismas o como refugios temporales. Un ejemplo de estas últimas es Cales Coves, en el 
sursureste: se trata de una cala cerrada, rodeada de cuevas (según los pescadores, de in- 
vierno y de verano). donde recalaban los pescadores norteños en los meses invernales. 
La ausencia de medios de transporte les obligaba a centrar sus faenas allá así como a 
trasportar el pescado a la vecina Maó, a pié. Actualmente las cuevas están ocupadas por 



131 



Copyrighted material 



jóvenes lüppies, como los dcnominan sus antcriorcs usuarios. Dcsdc hacc unos años, 
con la cntrada dcl turismo, sc han constituido poblamicntos costcros no pcscadorcs di- 
rectamente, pero que permiten una cierta concentración dc llauts, normalmente dc afi- 
cionados o semiprofesionales. La substitución de la vela por el motor y la ya mencio- 
nada mejora de vías y medios de comunicación hacen posible esta transformación de 
temporalidad de estancia en permanencia. 

Ello no cs óbicc para quc Ios pescadorcs ticndan a mantener las zonas de pcsca 
"derivadas" de sus bases. La explicación enüc de tal continuidad sc ccntra cn el cono- 
cimiento de las señales: si un pescador sale de su zona debe regirse por los barcos lo- 
cales, con lo que. además de poder cometer el error de calar sobre otros artes. llega a 
producirse un juego ritualizado de amagos y engaños para evitar la competencia. Los 
bous de mayor tamaño, normalmente foráneos, sí actúan de esta manera, llevando a los 
pescadorcs localcs a la indignación: se rigen por los movimientos de éstos, calan ccrca 
de ellos y terminan por robarles la mitad del pescado. Independientemente de la dife- 
rencia de embarcaciones y sistemas de pesca, lo que subyace es la apropiación del es- 
pacio: aqucllos vicnen defuera, roban nuestro pescado. Exactamente lo mismo que ha- 
llábamos en Mallorca al hablar de la Albufera. 

Sin embargo, como sucede también en el mundo campesino y en el pescador del 
resto del archipiélago, estas transgresiones de las fronteras son narradas tan sólo como 
hipótesis para sí mismos, pero como realidades cuando se busca el ejemplo en los otros: 
un pescador ibicenco (caso único) asentado en Menorca quc se va del espacio de per- 
tenencia e invade otros; uno de Ciutadella que entra en la zona de Fornells. Por lo tan- 
to, del diacrítico genérico pescadores/no pescadores se pasa al específico de los pesca- 
dorcs dc aquí/ los dc allá. La isla como rcfercncia global también funciona aquí dc for- 
ma inversa a como lo hace con respecto al universo terrestre: las referencias 
Tramunlana/Mitjorn (Norte/Sur) no son relativas para los pescadores, sino absolutas. 

Retomando la idea del trabajo/sacrificio (dureza, peligro, rentabilidad con hon- 
radez y esfuerzo), los norleños. aduciendo las peores condiciones climáticas, los fondos 
más rocosos, las costas más escarpadas, se sitúan por encima de los sureños, con bo- 
nanzas, arenas y calas más accesibles: "en el norte tienes que saher más puestos de pes- 
ca, tienes que saber más de pescar"'. Los meridionales aplican critcrios diferentes para 
fortaleccr su csencia: los scptentrionalcs salcn menos por la Tramuntana, trabajan mc- 
nos, y tienen el puerto de Fornells como protección privilegiada. Si a ello añadimos que 
los bous de mayor tonelaje pueden faenar mejor en el sur que en el norte, podemos ce- 
rrar el mapa relacional de las diferencias internas a la isla. Si, finalmente, incorporamos 
el resto del archipiélago, podemos substantivar la afirmación inicial respecto a la ine- 
xistcncia idcntificadora dcl conccpto Balearcs: no se conoccn pcscadorcs mallorquincs, 
porque los menorquines siempre permanecen en sus espacios; sin embargo sí es posi- 
ble que los de la Balear Mayor, inclusive los pitiusos (cosa harto difícil habida cuenta 
de las caractcrísticas dc la flota de allí y de las dificultades naveeatorias entrc ambos es- 
pacios) invaden sus aguas. Pero no por provenir de las islas hermanas se articulan de 
manera diferente a aquella en que lo hacen los alicantinos, tarraconenses o, inciusive, 
italianos: '"nos cogen nuestro pescado". 



132 



Copyrighted material 



En dehnitiva, el pescador crea su propio espacio identificador con mayor fuerza 
que ningún otro grupo isleño. Se conserva con celo extremado: nadie debe conocer tu 
redol (espacio de pesquera conocido mediante señas propias); ningún pescador te dirá 
nunca como sitúa la pesquería, como "un buscadorde setasjamás te contará donde las 
encuentra". 

6. LAS PITIUSAS: EL MAR COMPARTIDO 

Si el oficio de pcscar cs el factor dcfinitivo en la construcción difercncial dcl pcs- 
cador con respecto al campesino y al terrestre genérico en las dos Baleares las Pitiusas 
nos presentan una situación abiertamente turbadora de aquél argumento: los pagesos 
pueden ser y de hecho son pescadores. La mayoría de las veces manejarán pequeños 
llauls o bots de lista 4 a o 5*, pero sin que la categorización oficial como "aficionados" 
impregnc en absoluto n¡ sus rclaciones ni sus actividades pcsqueras. De hecho. como 
ellos mismos declaran, lo que da el nombre a la barca es la pesquería, la especie a ia 
que se dedique y no la específica construcción y el tamaño. 

6.1. Pesca y agricultura: oficio e identidad 

La pobreza relativa y absoluta de las dos islas meridionales del archipiélago, el 
minifundismo rabioso y las formas de tenencia han sido siempre un factor de expulsión 
de sus habitantes hacia el exterior; al menos hasta bien entrado el fenómeno turístico en 
los 60 y 70. Así, en Eormentera, "tenían que lanzarse a la mar", no sólo como pesca- 
dores, sino también como marineros embarcados en mercantes. Pilotos, patrones de al- 
tura formenterenses, "tos encontrarás en todo el mundo". En Eivissa, isla mayor y con 
más elementos agrícolas de subsistencia, "quien más, quien menos, si tiene una barca 
o ie dejan, pesca". Ya a nivel declarativo no se produce la ruptura que veíamos en los 
espacios anteriores: ambos universos se presentan conformando un agrupamiento ante- 
rior que no ha llegado a desgajarse; la generalización de las causas impide la excepcio- 
nalidad que allí encontrábamos. 

No es que los campesinos "se hagan la vida en el mar", pero, una vez acabadas 
las labores, los hay quc "incluso hacen una semana -de pcscar- si el tiempo es bueno". 
En Formentera, donde la vida es dura, sin agua, miserable - "sólo et turismo les da un 
poco de vida"-, "no encontrarás un formenterense viejo que ya casi no saben andar, y 
saben inglés, y alemán: no encontrarás a nadie, en Baleares, que pueda con los pa- 
trones y marineros de Formentera" . La introducción del campesino en el espacio físi- 
co y rclacional marino cs función dc los ciclos agrícolas y dc la capacidad productiva 
de la tierra. 

Por lo tanto seguimos manteniendo una causa prima equivalente a la del resto del 
archipiélago: la pesca aparcce, tanto para los campesino-pescadores como para los pcs- 
cadores exclusivos, a partir de la agricultura; pero a diferencia de las dos Baleares en 
sentido estricto, en las Pitiusas no se produce una ruptura histórica y estructural, sino 



133 



Copyrighted material 



que la separación paulatina o radical del campo y la aparición de la pesca se dan al uní- 
sono; sólo el hecho de embarcar-se desgaja al protagonista de sus raíces terrarias. 

Si la segmentación en dos grupos diferenciados tiene así menos posibilidades de 
producirse. al menos por lo que respecta a los pescadores de llauí (hablamos de cuatro 
o cinco metros de eslora), implica al tiempo el engarce de la pesca en la agricultura 
siempre y cn todo lugar. La "afición" (rclativa cn tanto supone una csencial aportación 
alimcntaria cuando no monetaria al grupo de producción campcsino) pucdc surgir es- 
pontáneamente, pero es resultado normalmente de líneas generacionalmente previas: 
los que no son pescadores, porque no les viene de herencia, son cazadores o trabajan en 
la montaña (carboncros, fabricantcs dc encrit -alquitrán vegetal-): los que sí lo son no 
se limitan al volantí o a la fiuixa (curricán), sino que calan trasmallos y redes llagoste- 
res. Rn el último caso, además, la pesca llega a primar sobre la agricultura misma: 
"cuando había ido a calar la red, a lo mejor venía a casa a trabajar\ La importancia 
de tal prioridad llega a afectar inclusive a la jerarquía y división de roles de la lamilia 
campesina misma: si en Mallorca y en Menorca la mujer no accede (identitariamente. 
otra cucstión cs cada rcalidad concrcta) a los papclcs y tareas considcrados ccnüalcs cn 
el agro. en las Pitiusas la mujer, los hijos jóvenes. se hacen cargo de la finca mientras 
el anw se hace patró. Sa madona ocupa espacios de responsabilidad masculina en la 
finca, pero no puede hacer lo propio con respecto a los pesqueros. No puedo substraer- 
me a la tentación dc transcribir una dcclaración de un campcsino dcl nortc dc Eivissa, 
quc expresa mejor que cualquier análisis la rclación que acabo de describir: "Antes de- 
jará pudrirse las almendras, malograrse un campo de trigo, que dejar de pescar; cla- 
ro que, hacerlo, lo podrá hacer la mujer que está en casa 2b o él mismo los sábados y 
domingos, que no se puede pescar" . Si se sosticnc la ccntralidad campcsinade las iden- 
tidades básicas (y debe hacerse así ante la etnografía y los análisis realizados 27 , la mu- 
jer queda como mantenedora mientras el hombre aparece como definidor. Los pesca- 
dores-campesinos se definen a sí mismos. de hecho, como "pagesos de propiedad y 
pescadores de profesión\ que "entienden a la tierra como si no fuesen pescadores y a 
la pesca como si no fuesen pagesos". (Nota. El concepto "propiedad" en Eivissa es re- 
lativo, ya que a menudo se confunde propiedad de la tierra con propiedad de la casa. Al 
no existir históricamente poblaciones nucleadas. sino casas con referencia parroquial. 
la cuestión debe relativizarse [ver tesis y Alarco Von Perfall y Bestard]). 

Aquel concepto de trabajo/sacrificio/seguridad/riesgo que veíamos en las otras 
islas enfrentado al peligro/menor esfuerzo del pescador. queda aquí desposeído de 
aquclla función demarcadora. 

6.2. Pesca y agricultura: elementos de la una en la otra 

Sin duda la caza está ligada intrínsecamente al universo agrícola; la pesca no pa- 
rccc situarsc cn cl mismo ámbito dc rcfcrcntes. Los informantcs suclen rcsolvcr la di- 
cotomía hablando dc afición; pcro, como hcmos visto, csta no ticnc nada quc ver con la 



Ésta puede ser Ia madre, la esposa, una hermana soltera. íncluso una hija o una ahijada. 
Vide tesis doctoral. op. cit. 



134 



Copyrighted material 



propia dc ciutadans, senyors o cxtranjcros. Actualmcntc la posiblc tcnsión cntrc profc- 
sión y entretenimiento no se produce ante la apabullante presencia de la determinación 
turística, pero subsiste en la definición que los pitiusos hacen de sí mismos. 

Hoy en día la pesca del campesino, normalmente de forma directa o derivada (al- 
gún miembro de su familia) imbricado en el universo del sector Scrvicios (Hostelería 
fundamentalmente), ha variado su función económica: ahora sí que lo hace por afición, 
para coger pescado para comer en casa. La venta es cosa de los profesionales que se 
dedican. Puede que alguno venda al vecino no pescador algo de pescado, pero la pesca 
ya no supone un factor de supervivencia fundamenlal, substituida por el nuevo marco 
de relaciones y mercado. 

Por lo tanto debemos buscar el posible elemento diferenciador en el factor com- 
plemcntariedad/exclusividad. Una primera gradación es geográíica: los del norte (Sant 
Joan de Llabritja), "son más pescadores, quien más quien menos tiene su llautet y sale 
a pescar cuando el trabajo se lo permite" . Una segunda es de posición observacional; 
de hecho. el tratar de hallar aquí la especularidad incompatible aparecida en las dos Ba- 
leares resultaría infructuoso: la relación espacial misma, con soporte orográfico, es 
esencialmente común, compartida. Las señas invertidas, imposibles de construir desde 
la tierra, no pueden surgir de un mundo exclusivamente campesino. Más aún cuando no 
sólo se trata de referencias espaciales, sino de trasmisiones consuetudinarias exclusiva- 
mente marineras: si hay luna durante la noche, el pez come, y si ha comido toda la no- 
che, no lo hará de día; según el viento que sople, el xaloc (siroco), se pesca o se pesca 
menos; si el pez ha comido con un viento, al cambiar, a lo mejor ya va mejor y pica. 

Se toman tres puntos de referencia, en la costa. para situar correctamente la pes- 
quera; y sólo los conoce quien es propio de ese lugar: el que encuentra el redol bo (la 
pesquería buena), se lo guarda para sí y no se lo dice a nadie. Rxactamente lo mismo 
que hallábamos en Menorca. con la diferencia esencial de que aquí no hablamos de pes- 
cadores con pescadores, sino de campesinos en la mar; unos marineros de tierra que, 
además, se distinguen claramente de los aficionados por su pericia y conocimiento. El 
término "recreo", establecido a nivel burocrático, se mantiene aquí, pero su contenido 
semántico dificre mucho dcl de las otras islas: no se trata ya dc barcas que no son prác- 
ticas, ni de los que vienen y no saben calar, sino de auténticos hombrcs de mar. 

Pero ¿qué hace que un campesino se inicie en la pesca'? Alguien tiene que apren- 
der el uso de los artes, las señas, hasta el punto de dominar plenamente el espacio ma- 
rino dondc sc dcsenvuelve, para luego trasmitirlo. En los casos dc asccndientes campc- 
sino-pcscadorcs, la herencia de la barca va, comúnmcnte, insoslayablcmentc unida a la 
de la casa y la ticrra: cl sistema de espolits -capitulacioncs matrimonialcs con cl nom- 
bramicnto de hcrcdero conjunto (hay scparación dc bicnes en cl fuero balcar) primogé- 
nito o "mcjor v isto"'- siguc prevalccicndo cn la práctica por cncima dcl código civil. Pa- 
rccc que se constituyc una unilincalidad mayoritaria cn cse sentido. Sin embargo, el in- 
cremento relativo de capacidad adquisitiva nacido con el turismo (alquileres de casas 
costeras antes improductivas: trabajo en temporada en la hostelería) reduce por una par- 
te el factor «necesidad» de la pesca y. por otra, incrementa la posibilidad de adquisición 



135 



Copyrighted material 



de nuevas embarcaciones en los no herederos. Aunque lo fundamental, el aprendizaje, 
sigue ligado a la derivación agnaticia. 

Durante toda esta digresión hemos planeado por encima de la profesionalidad 
pescadora exclusiva sin aterrizar plenamente en ella: ¿cabe hablar de un grupo pesca- 
dor, además del campesino que pesca, constituido de manera similar a los hallados en 
el resto del archipiélago? El factor "temporada ,, está en la base de la respuesta. 

6.3. El pescador "sólo pescador" 

El concepto "tiempo de distancia del mar", actualmente intrascendente, ha sido, 
hasta bien entrada la segunda mitad del presente siglo, determinante en este sentido. 
Los habitantes de Santa Gertrudis o de Sant Llorenc (pueblos. pero no municipios. Los 
ibicencos siguen midiendo por el primero y no por el segundo de los criterios) son los 
menos pescadores, si acaso de recreo o incluso de caña. Por lo tanto la cercanía al li- 
toral parece ser definitoria y definitiva. El segundo factor es el tamaño y tipo de barca; 
más bien éstos dependen de la dedicación efectiva del patrón que los gobierne: los 
llauís y bots ibicencos son las únicas embarcaciones de los campesinos-pescadores. Es 
decir, no superiores a los seis o siete metros máximos de eslora y por ende literalmen- 
te pegados a la costa, a la costa de cada espacio terrestre de partida. En el caso de que 
éste linde con la finca de propiedad o de explotación, la referencia y la religación coin- 
cidirán, incrementando de esta manera el mantenimiento identitario territorial, 

En consecuencia, si el referente principal no es la costa, sino el mar, volvemos a 
los planteamientos de las dos Baleares: lo de fuera, aquello que no es nuestro. Los que 
se mueven en este ámbito físico y de definición son precisamenle aquellos que viven 
exclusivamente de la pesca. los no han tenido nunca propiedad de tierras; son o se han 
hecho de Vila (Eivissa capital), Sant Antoni y Sanla Eulária. los puertos propiamente 
dichos. Tienen barcas buenas y no tienen tierra ni nada. Hacen pesca de altura, de bou, 
van a mucha profundidad. 

La carencia de propiedad, como en las otras islas, es lo que hace del pescador un 
pescador exclusivo; el hccho de que se dediquc al arrastre, a la pesca de altura y pase 
más tiempo en la mar, tan sólo aparece aquí como lógico efecto de la causa primera. 

Queda, no obstante, un pequeño pero importante hueco en el razonamiento: en 
qué radica exactamente esa profesionalidad exclusiva desde la perspectiva del prolago- 
nista. El tamaño de la barca, a pesar de lo que comenlaba líneas airiba, no es esencial, 
ya que los pescadores profesionalcs empezamos con un llaut de diecisiete palmos, pa- 
samos a uno de veinte que hicimos nosotros, y ahora tenemos uno de veintisiete; tam- 
bién hemos comprado una barquita de diez metros y medio y ahora he preparado ésta 
de arrastre hace unos siete año.s. Lo importante es que uno viva de su profesión, de la 
pesca. Hay muchos que son profesionales, pero sólo de temporada, que empiezan a ca- 
lar las redes llagosteres en abril y, cuando llega la veda, vuelven a la tierra, y el llaut 
dentro de la casa. Son la gente que vive del campo, los llauts de la costa. Aunque tam- 
bién los hay de costa que pescan todo el año: en invierno, con palangres, calamares y 



136 



Copyrighted material 



lo que se puede pescar en invierno; en verano, con rcd llagostera (una cspccic dc tras- 
niallo dc dos mallas) y trasmall. 

Tomándome una licencia biologista-filosófica, podría decir quc tenemos dos ar- 
gumentaciones. La primera, ontológica, nos muestra el paso a pescador profesional: el 
que vive de la pesca. La segunda, filológica, sitúa la diferencia entre pescadores de al- 
tura y de costa; los últimos comparten de tal manera el espacio con los campesino-pes- 
cadorcs quc parcccn pcrtencccr más a cstos quc a los antcriores. De ahí que, en lugar 
de insistir en el trabajo/sacrificio, en el peligro, en la inseguridad, como veíamos en las 
otras islas, se articule aquí la profesionalidad diferencial en torno a la estima; o, en 
otros términos más inmcdiatos, a la opción. El pcscador cstá más apcgado a su trabajo; 
los campesinos, aun los campesinos-pescadores, han preferido irse a trabajar a la más 
rentable y segura (en otro contexlo) hostelería. 

Sin embargo el pescador, sin dejar de ser marinero, también puede acercarse a 
esa miel más clara y densa: las excursiones de turistas. A pesar de que he podido cons- 
tatai" cste hecho, los profcsionales lo niegan taxativamentc, situándolo tan sólo cn la ex- 
cepción individual: los campesino-pescadores que son realmente pesradores de alma 
terminan por hacerse pescadores profesionales; los que prefieren las tierra pero contro- 
lan la navcgación sc pasan a las golondrinas (barcos dc pasco), porquc es un trabajo 
más seguro; pero un auténtico pescador tiene más cuidado de lo suyo, no se preocupa 
de esas cosas. Para certiíicar ese apego, la declaración de que nadie tiene nada de tie- 
rra, todos somos pescadores de siempre, vienc a ccrtificar, a nivcl dc identidad, lo que 
a nivel efectivo es más que dudoso. 

Las declaraciones de exclusividad, en este mundo pitiuso donde se imbrican mar 
y campo dc mancra incxtricablc, los matrimonios mixtos sólo son plantcados como ta- 
les ante la pregunta concreta; no acontece, como sí ocurre en las dos Baleares, que las 
pertenencias diferenciales de los cónyuges choquen o exijan opción. Dice un viejo pa- 
trón de Sant Antoni (en cl ocste de la isla) que "yo estoy casado con una pagesa, y de 
toda su familia no hay nadie que se haya mojado los pies en agua salada nunca. Nun- 
ca se ha mirado eso, siempre ha habido una gran armonía entre pagesos y pescado- 
res". Sin embargo, surge una prcgunta inmcdiata: ¿qué hacc con rcspecto a la ticrra un 
marinero profesional que, por matrimonio, tiene acceso a ella? La respuesta es taxati- 
va: o la dejará para hacer borrajas o la dejará a unos andaluces (y el foraster vuelve a 
aparecer como totalmente excluido del organigrama identitario); un marinero nunca de- 
jará la pesca para ir al campo. Naturalmente el hecho de la separación de bienes vie- 
ne a fortalecer esa negativa esencial. 

La no admisión de la continuidad, cuanto menos la contigüidad, entre el trabajo 
y la pertenencia campesinos y los pescadores, resulta como efecto añadido: siempre han 
sido pescadorcs, o, como máximo, han estado embarcados, nunca han dependido de 
otra cosa que no sea la mar: nunca he sido pagés, es la declaración más habitual, no só- 
lo a nivel individual, sino incluso de derivación. La historia de cada familia, no obstan- 
te, nos muestra que, más que el no haber sido, hay que leer el no haber podido ser: en 



137 



Copyrighted material 



ello les va la identidad. Los herederos excluidos o mal dotados por su jerarquía de na- 
cimiento no aparecen aquí, por ende. no ya como marineros por necesidad, sino tan si- 
quiera como iniciadores de líneas de herencia marinera. Una vez más la generación se 
reconstruye desde el presente. 

La explicación se substituye con laexperiencia: cuanto más estás en la mar, cuan- 
tos más temporales cojas, más sabes, más profesional eres; aquél que sólo va cuatro dí- 
as no puede saber lo que sabe el que va siete por semana. 

Si la isla aparece como una globalidad relativamente indivisa, si la profesionali- 
dad pescadora no puede basaise en referentes costeros porque éstos se comparten con 
los campesinos-pescadores, resulta obviamente que la indiferenciación de proveniencia 
debe ser superior en las Pitiusas. En principio es así, y la pertenencia espacial no se tie- 
ne prescnte para ser companyero (sic) de pesca. Incluso \asforasters cntran sin friccio- 
nes en la categoría (no sin scñalarse antcs quc lo son); la marinerfa se compenetra, hay 
armonía, tanto si son tlel sur ( Andalucía) como de Ses llles, como del norte (costa nor- 
te mediterránca), sc compenetran en seguida. He dicho "en principio", porquc cxiste 
una base estructuradora de las genealogías pitiusas que abarca a ambos grupos: ses ca- 
ses; es decir. la casa (en sentido agnaticio fundamentalmente y, además, stricto sensu) 
de las religaciones primordiales 2 *. Por to tanto Ia presencia úeforasters en cualquiera 
de los dos mundos, sea el campesino (estructuralmente casi imposible) como el mari- 
nero, crea cierta contlictividad estructural. 

7. EL MAR PERDIÉNDOSE EN LA CONSCIENCIA; EL MAR COMO 
ATRACTIVO TURÍSTICO 

La reducción de los efectivos pescadores surge de dos factores coadyuvantes. El 
primero, interno, de las diíicultades para renovar la flota y superar la competencia con 
las artes y técnicas de los grandes bous foráneos. El segundo, externo, el mayor atrac- 
tivo y seguridad de la economía turística directamente asumida. 

Hasta la entrada del boom a partir de los sesenta, el pescador era miserable, es- 
taba empujado a hacerse a la mar por la imposibilidad de ligarse a la tierra; pero, al 
tiempo, cientos de campesinos pobres evitaban esta salida prefiriendo los duros y poco 
rentables trabajos de montaña. Por consiguiente hay una identidad espeeítícamente pes- 
cadora al margen del factor necesidad que, además, se patentiza por la continuidad ge- 
neracional, por la herencia de barcas, artes, oficio, señas, valores, pertenencias. Al asu- 
mir el rol secundario y a menudo marginado en la construcción de las identidades isle- 
ñas, los pescadores manejaban estrategias de defensa identaria que aún permanecen en 
su universo simbólico. yaque "la asunción de la posición subordinada porparte de un 
grupo, tiene como Ifmite su propia autonegación" (J. Davis, 1978; 1979; Melucci & 
Diani, 1983; Lcach, 1959). Así, mediante su actuación al margen en algunos campos de 



28 A. Miquel: "Antropología e identidad: una reflexión balear desde los presupuestos hemienéuticos de 
Lisón". en Antropología sin fronteras. Ensayos en honor de Carmelo Lisón. CIS, Madrid, 1992. 



138 



Copyrighted material 



la cultura dominante (Partial escape -Davis, 1979-), sitúan su pcrtcncncia cspacial: 
ficstas propias, mitos fundantcs, tcrminología marinera, fiscifagia prcdominante, domi- 
nio del arte de marear. A través de la cvitación dc cicrtos contactos con los micmbros 
de los otros grupos (Advoidance -Davis et alt., 1978, 1979-), mantienen la derivación 
generacional: reducción de matrimonios mixtos, mantenimiento de los referentes (Ei- 
vissa) cuando éstos se producen, continuidad espacial en sus barrios originarios. Me- 
diante el uso de códigos internos (Covert agression) desconocidos por otros grupos, de- 
íienden el lenguaje de comunicación interna: el ya mencionado lenguaje marinero, el 
"acento" de cada espacio marinero, el uso específico del mallorquín frente a forasters 
y extranjeros. 

Con todo ello, el mar se pierde, cambia de manos, de uso y de significación. 
Frente a los marineros de vela latina que llegaron hasta bien entrados los setenta, los 
enormes yates, los veleros de competición, las motoras, las golondrinas atestan las pla- 
yas y los puertos deportivos isleños. Mientras el pescador se entierra cada vez más al 
lado de aquí de las costas, los aficionados de Ciutat, algunos campesinos enriquecidos 
por cl turismo y milcs de extranjcros navcgan por las costas sin rcconoccr aquella oro- 
grafía pesqucra quc tantos y tantos años tardó en constituirsc; a mcnudo son los propios 
pcscadorcs vicjos, ya inscrtados cn otros mundos, los quc acompañan, también de re- 
creo, a los nucvos amos dc las aguas. 



139 



Copyrighted material 



BIBLIÜGRAFÍA 



BARTH, F.: Los grupos étnicos y sus fronteras. Ed. F.C.E. Mcxico DF, 1976. 

BENSON. F: Ambigous Ethnicity. Cambridge University Press. Cambridge, 1975. 

BERGER PETER, L.: The Sacred Canopy. 1967. Trad. cspañola: Para una teoría so- 
ciológica de la religión. Ed. Kairós. Barcelona, 1971 y 1981. 

BORBON PARMA. María-Teresa de: Magreb: nuestro poniente pró.ximo. Ed. Liberta- 
rias. Madrid, 1994. 

BOWLES. Paul: Reflections on Fieldwork in Morocco. The University of California 
Press. (Trad. española: Refie.xiones sobre un trabajo de campo en Marruecos. 
Ed. Júcar. Madrid, 1992). 

CRUZ HERNANDEZ, Miguel: Historia del pensamiento en el mundo islámico (2 vo- 
lúmenes). Ed. Alianza Universidad-Textos. Madrid, 1981. 

DAVIS, John: People of the Mediterranean. An essay on comparative social anthropo- 
logy. Routledgc & Hcgan Paul Ltd. London, 1977. 

DOUGLAS, Mary: Purity and Danger. An Analysis of Concepts of Pollution and Ta- 
boo. Routlcdgc & Kcgan Paul. Pclican Books. London, 1966. 

ECO, Umberto: La struttura assente. Editrice Valentino-Bompiani. Torino, 1968. 

ELIADE, Mircea: Das Heilige und das Profane. 1957. Trad. española: Lo sagrado y lo 
profano. Ed. Labor. Barcelona, 1967. 

EVANS-PRITCHARD, E. E.: The Nuer. Calrendon Press. Oxford, 1940. 

GABINET Técnic de CCOO-Illes Balears: Memória de CITE-Balears de 1994. Ed. Ga- 
binet Técnic de CCOO-Illes Balears. Palma de Mallorca, 1995. 

GABINET Técnic de CCOO-Illes Balears: Membria del Programa d'lntegració dels 
Immigrants de Sa Pobla. Ed. Gabinet Técnic de CCOO. Palma de Mallorca. 
maig 1996. 

GRAMSCI, Antonio: Quaderni del Carcere. Ed. Einaudi. Torino. 1977. 

HORRIE. C. y CHIPPINDALE, P: Qué es el Islam. Ed. Alianza Editorial. Madrid. 
1994. 

IBN BATTÚTA: A través del Islam. Ed. Editora Nacional. Madrid, 1991. 
IBN NASSER, Omar: Hero of Rif Beirut. 1944. 

KELSO, M. J. A.: Phisycal Anthropology. An Introduction. Lippincott Company Colo- 
rado University. Colorado, 1974. 

KÜHNL, R.: Formen hürgerlicher Herrcahft. Rowohlt Taschenbuch Verlag GmbH. 
Hamburg, 1971. 

LISÓN TOLOSANA, Carmelo: Antropologia Social y Hermenéutica. Ed. F.C.E. Mé- 
xicoDF, 1983. 

LUKACS. G.: El asalto a la razón. Ed. Grijalbo. Barcelona, 1968. 



140 



Copyrighted material 



MacPHERSON: The Political Theory of Possessive Individualism. The Clarcndon 
Prcss. Oxford, 1962. 

MARVIN HARRIS: Cultural Materialism. Randown House, inc, 1979. Trad. Esp. EI 
Materialismo Cultural. Alianza Editorial. Madrid, 1982. 

MARVIN HARRIS & ROSS ERIC, B. (Ed.): Food and Evolution. Toward a Theory of 
Hurnan Food Habits. Tcmplc Univcrsity Prcss. Philadclphia, 1987. 

MARX, C. & ENGELS, E: Obras escogidas de Marxy Engeis. Ed. Akal. Madrid, 1975. 

MERNISSI. Fatima: Dreams ofTrespass. Tales of a Harem Girhood. Versión española 
Slteftos en el umbral. Memorias de una niña del haren. Muchnik Editores. 
Barcelona, 1995. 

MERNISSI, Fátima: El País Semanal, n ° 1 .024, 1 2/5/96, pp. 49-54. 

MIQUEL NOVAJRA, Alejandro: La construcció de la identitat balear des de les rela- 
cions camperoles. Una aproximació des de l'antropologia social. Universi- 
dad Complutense. Inédita. Madrid, 1991. 

MIQUEL NOVAJRA, Alcjandro: "Antroponimia e Idcntidad: una rcflcxión balcardes- 
de los prcsupucstos hcrmencuticos dc Lisón". En Antropología sin fronteras. 
Ensayos en honor a Carmelo Lisón. CIS. Madrid, 1993. 

MIQUEL NOVAJRA, Alejandro: "La Albufera Mallorquina: ¿Campesinos o pescado- 
res?". Revista de Antropología Social. Univesidad Complutense. Madrid. N°. 
4(1995). 

MIRA, J. Francesc: Critica de la Nació Pura. Edicions Tres i Quatre. Valéncia, 1984. 

MORENO NAVARRO, Isidoro: Cultura y modos de producción. Ed. Nuestra Cultura. 
Madrid, 1978. 

MORILLA AüUILAR, Francisco: Ritos Nupciales del Pueblo Bereber. Ed. Universi- 
dad de Córdoba. Córdoba, 1994. 

NARBONA REINA, L. Miguel: Marroquíes en Viladecans. Ed. Ajuntament de Vilade- 
cans. Viladecans, 1992. 

STARK. Odcd: La migración del trabajo. Ed. Ccntro dc Publicacioncs dcl Ministcrio 
de Trabajo y Seguridad Social. Madrid, 1992. 

VV.AA.: Els treballadors africans a Catalunya, aspectes socials i culturals. Debats de 
l'Aula de Provenva. Barcelona, 1990. 

VV.AA.: Explosión demográfica y trabajadores emigrantes en el Mediterraneo. Occi- 
dental Universidad de Granada. Biblioteca de Ciencias Políticas y Sociología. 
Granada, 1993. 

VV.AA.: "Les Cultures del Magreb". En Maria-Ángels ROQUE (ed.): Enciclopédia 
Catalana. Barcelona, 1994. 

WEBER, Max: Protestantische Ethik. J.C.B. Mohor. Tübingen, 1922. 

WOOLMAN David. S.: Rebels in The Rif: Abd-El-Krim and The Rif Rebellion. Stanford 
University Prcss. Stanford. 1968. (Trad. cspañola Oikos-Tau. Barcclona. 1971). 



141 



Copyrighted material 



EXTRACTO BÁSICÜ DE OTRAS ÜBRAS CÜNSULTADAS 



ABAD, A.; CUCÓ, A. c IZQUIERDÜ, A.: Inmigración, pluralismo v Tolerancia. Ed. 
Popular. Madrid, 1993. 

ABUMALHAM, Montserrat: Comunidades islámicas en Europa. Ed. Trotta. Barcelo- 
na. 

AMIN SAMIR: El fracaso del desarrollo en Africa y en el Tercer Mundo. Ed. Icpala. 

BALBÜ. L. y MANZÜNI, L.: / Razzismi Reali. Fcltrinclli Editori. Milano, 1992. 

BALTA, Paul: El Gran Magreb. Desde la independencia hasta el año 2000. Siglo XXI. 
Madrid, 1994. 

BEN JELLOUM, T.: Con los ojos bajos. Ed. Península. Barcelona. 1992. 

BERNARDI, Ulderico: La insalatiera etnica. Neri Pozzi Editori. Padova, 1992. 

CASTLES, S. y KOSACK, C: Los trabajadores emigrantes y la estructura de clases en 
la sociedad occidental. Ed. Fondo de Cultura Económica. México DF 1984. 

DIB MOHAMED: En elcafé. Ed. Ediciones del oriente y del Mediterráneo. Madrid, 1995 

DUBON, M. Lluisa: La inmigración de extranjeros en las Islas Baleares. III Jornadas 
sobre población española. Universidad de Málaga. Torremolinos/Málaga. 

ENZENSBERGER, H. M,: La gran migración. De. Anagrama. Barcelona, 1992. 

FERNÁNDEZ, J. C. y ÁLVAREZ, A.: Legislación básica sobre extranjeros. Ed. Tec- 
nos. Madrid, 1992. 

FORD: lnforme de la Comisión de Investigación del Racismo, la Xenofobia y el Anti- 
semitismo. Parlamento Europeo. Septiembre de 1990. Ponente Mr. Ford. 

IZQUIERDO ESCRIBANO, Antonio: La inmigración en España, ¡980-1990. Ed.Cen- 
tro de Publicaciones del Ministcrio de Trabajo y Seguridad Social. Madrid, 
1991. 

IZQUIERDO ESCRIBANO, Antonio: Situación de los Extranjeros en España. Líneas 
Básicas de la Política Española de Extranjería. (Fotocopiado). 1992. 

KHADER, Bichara: El mundo árabe ante el año 2.000. Ed. Cantabria. Madrid, 1988. 

LÜSADA CAMPO, T.: Islam, inmigración e inserción en Europa. Ed. Anales Funda- 
ción Paulino Torres. Barcelona, 1991. 

LOSADA. Sastre i Soler: Els traballadors africans a Catalunya, aspectes socials i cul- 
turals. Ed. Debats de l'aula de Provenca. Barcelona. 1990. 

MAHFÜU. Naguib: El callejón de los milagros. Hijos de nuestro barrio. Ed. Alcor. 

MERNISSI. Fátima: El miedo a la modemidad. Islam y democracia. Ed. De üriente. 
Guadarrama, 1992. 



142 



Copyrighted material 



PAULINO Torrcs Domcncch, Fundación: Regularización de írabajadores y reagrupa- 
ción de inmigrantes extranjeros en España. Fundación Paulino Torrcs Domc- 
nech. Barcelona, 1994. (Cuadcrnos Itincra n.° 6). 

RAMOS, M.: El trabajo de los extranjeros en España. Ed. Tecnos. Madrid, 1989. 

RIPOLL, A.: 'immigració a Palma de Mallorca. Dades de 1989 per a les Jornades de 
Justicia i Pau". Ed. Justicia i Pau. Palma de Mallorca, 1990. 

SOLÉ, C. y HERRERA, E. Los trabajadores extranjeros en Cataluña; ¿Integración o 
racismo? Ed. CIS. Madrid, 1991. 

SÜS-Racisme: Guia de recursos contra el Racismo. Ed. S.O.S Racismo/S.O.S. Arraza- 
keria. Gakoa Luburuak. Donosti, 1994. 

VV.AA.: Europa y el mundo árabe en la política mediterránea. Número monográfico 
de la revista Aw raq. Vol. X (1989). Agencia Española de Cooperación Inter- 
nacional. Madrid. 1989. 

VV.AA.: Inmigració, Racisme i Xenofbbia a Mallorca. El Tall. Palma, 1992 

VV.AA.: La nueva Europa y la cuenca sur del Mediterráneo. Ed. Fundación Humanis- 
mo y Sociedad. Madrid, 1992. 

VV.AA.: Materiales de derecho de inmigración. Volúmenes 1 y 2. Ed. Universidad 
Pontificia de Comillas, ICAI-ICADE. 

WALLRAFF, Gunter: Cabeza de turco. Ed. Anagrama. Madrid. 1992. 

WEEKS, John: Movimientos migratorios. Ed. Alianza Universidad. Madrid, 1994. 

WIEVIORKA, Michel: El Espacio social del racismo. Ed. Paidos. Barcelona, 1992. 



143 



Copyrighted material 



righted material 



LA ANTROPOLOGÍA DE LA PESCA 
Y EL PROBLEMA DE LA GESTIÓN 



José Pascual Fernández 
Univ. de La Laguna 

Uno de los elementos mas recurrentes en las publicaciones que han tocado el te- 
ma de la antropología de la pesca es. precisamente, el éníasis que se pone en la activi- 
dad pesquera como un elemento distintivo, que aleja a los pescadores de las poblacio- 
nes que desarrollan otras actividades económicas. 

Por ejemplo, en muchos textos clásicos de antropología se ha enfatizado la dife- 
renciación dc los pescadorcs respccto a las poblaciones agrícolas. planteando cl cai'ác- 
ter cinegético de la actividad, recalcando cómo se ha de perseguir al pescado, y. una vez 
localizado, apresarlo por medio de técnicas activas (anzuelo a mano — liña — , arpones, 
chinchorros, etc.) o pasivas (nasas, palangres...) 1 . Sobre este pescado, además, se tiene 
muy poco control, siendo quizás éste el criterio fundamental (üalván 1988: 12): los 
ecosistemas naturales en los que se realiza la pesca no presentan ningún grado de do- 
mesticación. y los hombres todo lo más pueden autolimitarse en sus capturas. con lo 
que la dependencia de la aleatoriedad del entorno es muy grande. 

Además. esta caza se realiza en el mar. un medio distinto al del hombre, en el que 
la supervivencia puede ser difícil, y donde ciertos útiles específicos como los barcos y 
artes de pesca — que para algunos autores (Acheson 1981) prcsentan una gran unifor- 
midad en todo el mundo — son casi imprescindibles. En el mar, la simple observación 
de la presa es muchas veces imposible y su localización un problema constante (An- 
dersen y Wadel 1972: 153). Además, los pescadores han elaborado con el paso del tiem- 
po unos medios intelectuales, un conocimiento del medio que les permite situarse sobre 
el mar y predecir en cierta medida el eomportamiento del medio y de las especies ma- 
rinas. Han desarrollado al mismo liempo unas capacidades de percepción fuera de lo 
común y una serie de hahilidades imprescindibles para trabajar en el mar con los ins- 
trumentos que emplean en su labor cotidiana, que muchas veces necesitan de un "saber 
hacer", un "jeito", muy especial (Jorion 1983: 72 y ss.; Galván 1988: 13). 

Cuando estos pescadores contrastan demasiado con el estereotipo de los cazado- 
res, por su utilización masiva de tecnología, o por su trabajo en grandes empresas de la 
pesca industrial Iigadas a Ios mecanismos del mercado y con producción en masa, se 
emplea el término "cazadores de hoy". De esta forma, los pescadores cada vez se en- 
cuentran más controlados por empresas y ejecutivos (Smith 1977: 17), aunque muchas 



1 La misma definición de qué se entiende por pesca se encuentra sometida a discusión. Pdlsson (1989: 
6-8) expone algunas de las posturas más significativas sobre el tema. I-a inclusión o no del marisqueo en 
sus diversas formas y de la captura de mamíferos acuáticos es uno de los puntos de mayor debate. 



145 



Copyrighted material 



decisiones de la pesca han de seguir siendo tomadas "desde los barcos". En la moder- 
na pesca de altura el equipo técnico y la organización del trabajo requeridos son muy 
complejos, exigiendo grandes capitales y formas industriales de procesado y venta del 
producto. En este sentido es una pesca industrial. lo que algunos llaman una caza in- 
dustrial (Andersen y Wadel 1972: 154). en la que los pescadores se alejan cada vez más 
del modelo de cazador libre y autosuficiente (Smith 1977: 16). 

La naturaleza común del recurso es otro de los criterios que se ha empleado pa- 
ra distanciar a los pescadores de los agricultores. En el mar ha resultado difícil poner 
alambradas y ejercer derechos de propiedad. Hoy en día, las doscientas millas de mar 
territorial protegen Ias pesquerías de muchos países de las flotas extranjeras, pero mu- 
chos bancos de peces, por su naturaleza móvil, siguen siendo "recursos comunes" que 
los pescadores de una u otra nación intentan apropiarse. 

Éstos son algunos de los criterios que sc emplean para diferenciar a los pcscado- 
res de las poblaciones campesinas y para resaltar sus similitudes con las poblaciones de 
cazadores, en un intento velado quizás de colocar a los pescadores en un lugar definido 
de las taxonomías evolucionistas. En este sentido. Morgan (1975 [1877]) planteabaque 
el periodo intermcdio del salvajismo sc caracterizaba por el descubrimiento del fuego y 
la pesca, mientras que lacaza de animales terrestres aparecería posteriormente, en la úl- 
tima etapa dcl salvajismo. Marx y Engcls tomaron bucna parte dc sus idcas. Para mu- 
chas teorías evolucionistas del XIX, en la historia humana la pesca era una etapa sepa- 
rada y temprana (Pálsson 1989: 3). Durante el siglo XX, algunos autores recalcaron el 
papel de la pesca en la evolución de la humanidad, incluso respecto a su importancia 
para el origen de la agricultura (Sauer 1952, 1962). 

Sin embargo, durante nuestro siglo, gran parte de las contribuciones al debate 
han oscurecido su papel. resaltando por el contrario a cazadores y agricultores en un es- 
quema de formas de subsistencia que integra la recolección vegetal, la caza, el pastoreo 
(incluyendo acuicultura) y la agricultura. Para algunos autores la pesca es un tipo es- 
pccial dc caza (Ingold 1987: 81-2), pucs la difcrcnciación sc cstablccc por la distinta 
naturaleza biológica de las especies que se obtienen. De todo ello puede derivarse que 
se analicen las comunidades pesqueras como cualitativamcnte distintas respecto a las 
agrícolas, y esta tendencia se lleva hasta el punto de calificar, como ya planteamos, la 
pesca industrial como caza industrial (Andersen y Wadel 1972: 154), cuando en reali- 
dad podría ser mucho más adecuado otro término. Así, las características específicas de 
la ccología marina sc sobrcvaloran dcsdc csta pcrspcctiva rcspccto a cualquicr otra ins- 
tancia (Alexander 1982). Sin embargo. como plantea McCay (1981: 1), sus relaciones 
con el Estado, el capital y los mercados hacen a muchos pcscadorcs más similares a los 
campesinos que a cualquier tipo de cazadores. Frente a las afirmaciones de Acheson 
(1981) de que la pesca plantea problemas similares en todo el mundo. Pálsson (1989: 
16) plantea que "... no tiene sentido establecer una categoría unitaria de pesca, pues si 
lo hiciéramos dcberíamos ignorar las relaciones sociales cn las que la producción nc- 
ccsariamcnte sc cncucntra". Quizás, como cstc autor plantca, cl énfasis modcrno sobrc 
el proceso de captura de una presa móvil, en el mar o en el agua, se relacione con la 
fascinación de las gentes de la Edad Media por las actividades varoniles en la conquis- 



146 



Copyrighted material 



ta de la naturaleza, que se sublima en la fascinación de los antropólogos ante sus hábi- 
les informantes (op. cit). 

Con Testart (1982a, 1982b, 1988) podríamos estar de acuerdo en que poblacio- 
nes cuyo sustento fundamental radica en la agricultura pueden tencr mucho que ver con 
ciertos tipos de cazadores-recolectores que practican la pesca y el almacenaje. El pun- 
to clave, como plantean varios autores, no es tanto la forma de trabajo en sí misma si- 
no las relaciones sociales de producción quc se establecen. Así, Faris, en 1977, plante- 
aba que no debemos fijarnos para las comparaciones exclusivamente en la base de re- 
cursos o en el tipo de producción, sino en su organización, en las relaciones sociales 
que se establecen entre los implicados y los tipos de fuerzas productivas empleadas. Es- 
to evitaría integrar, siguiendo los modelos clasiíicatorios evolucionistas, a los Kung con 
los Kwakiutl, y a su vez con los pescadores dc arrastreros industriales. Faris plantea que 
los pescadores artesanales de Terranova eran similares en la organización de la produc- 
ción a las comunidades campesinas 2 . A pesar de que las forrnas de producción son to- 
talmente distintas entre pescadores y campesinos, las similitudes de organización y de 
relaciones sociales de producción son muy importantes. 

El quc las técnicas y las caractcrísticas de los recursos explotados cn la pesca tcn- 
gan similitudes con lo que ocurre para la caza y la recolección es menos importante que 
la implicación en la producción primaria de mercaneías para la subsistencia, y también 
para el mercado, que practican tanto las poblaciones campesinas — utilizando una 
delinición clásica del término — como muchas poblaciones pesqueras. De esta forma, 
la organización de la producción refleja, por una parte, la ecología y tecnología "caza- 
dora'*. pero también la estructura y la dinámica de la sociedad en que se inserta, por lo 
que las relaciones sociales envueltas en la pesca y en la recolección marina pueden ser 
las características de las bandas de cazadores, de las tribus, dc los campcsinos, de los 
pequeños terratenientes post-campesinos, o de los capitalistas y proletarios industi iales. 

De esta forma, McCay (1981 ) plantea que es posible integrar a las comunidades 
pcsqucras dcntro dcl mismo ámbito dc cstudios dc los sistcmas agrarios, pucs sus rcla- 
ciones sociales de producción son esencialmente independientes de la forma en que 
capturan o se relacionan con el recurso. Además, el sistema de la "pequeña producción 
de mercancías" 3 persiste tanto entrc los campcsinos como cntre los pescadores coste- 
ros. y por razones similares tiende a perpetuarse en el tiempo en muchas zonas (McCay 
1981: 2). Adcmás, no dcbc enfatizarse únicamcntc la forma y cl proccso dc la cxtrac- 
ción (Durrenberger & Pálsson 1985: 120), sino que deben ser muy tenidas en cuenta las 
pautas de circulación del producto y las relaciones de poder que se establecen entre los 
productores, fucrzas externas y el Estado. 



2 "Ciertamente. la organización de la producción tenía más en común con las comunidades campesinas 
agrícolas quc con cl scctor dc la pcsca industrial, como los arrastrcn)S dc altura (cscncialmcntc barcos-facto- 
ría), o los cazadores-recolectores teiTestres (como las sociedades indígenas de Australia)" (Faris 1977: 237). 

3 McCay dcscribc cstc sistcma dc la mancra siguicnlc: "Sus sislcmas dc producción cslán basados cn lcc- 
nología de pequeña escala y simple: grupos de trabajo organizados en tomo al parentesco. amistad o ca- 
maradería temporal pero con poca diferencia entre propietarios y trabajadores; compartición a todos los ni- 
vclcs dc costcs. riesgos. bcnclicios y golpcs dc sucrlc; y una distribución variablc dc la producción cntrc la 
subsistencia y el mercado" (McCay 1981: 2-3). 



147 



Copyrighted material 



Sin embargo. tanto McCay como muchos de los autores que dan gran importan- 
cia a las similitudes entre pescadores y campesinos plantean algunas especiíicidades de 
la pesca. Por ejemplo, el capitalismo en la pesca, al explotar un recurso con una eco- 
nomía extractiva dependiente de los elementos naturales, no puede desarrollarse con la 
misma rapidez que en la industria (Breton y López Estrada 1989: 62). Kautsky (1974 
[1899]) planteó algo muy parccido para la agricultura hacc casi un siglo, pero con cri- 
terios un tanto diferentes. 

Una de las diferencias esenciales respecto a la agricultura es lo difícil que resul- 
ta la apropiación del mar como objeto de trabajo, pues no es sencillo alquilar o vender 
el acceso, ni cxpropiarlo por renta: no hay forma de controlar el pescado dcl océano co- 
mo medio de producción 4 . "Desde luego. la movilidad del recurso inhibe la propiedad 
como un medio de alienaiia de los productores. Pero más importante para nuestras com- 
paraciones teóricas entre los dos tipos de producción campesina es que el trabajo no 
puede ser integrado en el recurso" (Faris 1977: 240). "En las comunidades [...] de New- 
foundland el recurso es claramente el objeto del trabajo 5 , aunque las relaciones socia- 
les de producción de la comunidad son muy similares a las de los campesinos agiico- 
las" (Faris 1977: 240)''. con la difcrcncia dc quc no se pucde acumular trabajo en el re- 
curso y extraer renta por ello, ya que el océano es un objeto de trabajo y no puede llegar 
a ser un instrumento del mismo, impidiendo la acumulación diferencial por este factor, 
aunque no por olros (conocimiento del medio, abundancia de hijos. etc). 

Si las dificultades para la apropiación de las zonas marinas no ha favorecido cl de- 
sarrollo del capitalismo, son numerosos los ejemplos del control que pueden llegar a es- 
tablecer los intermediarios sobre la pesca al adquirir todo el producto, siendo a la vez 
fuente de crédito e incluso suministradores de bienes elaborados e instrumentos de pro- 
ducción. Cuando los intermediarios llegan a una situación de control exclusivo del mer- 
cado, resulta para ellos mucho más rentable permanecer en esta situación sin intervenir 
directamcnte cn el proceso extractivo, pero controlándolo dc hecho por su dominio dcl 
proceso de circulación (Bretón y López Estrada 1989: 72-5). Así, los intermediarios con- 
ceden a los pescadores la ilusión de independencia mientras se benefician de sus posicio- 
nes más seguras en el intercambio y procesado, lo que explica, para McCay, la persisten- 
cia de la pequeña producción mercaniil en la pesca de New Jersey. aun en el corazón del 



4 Fsta es una afirmación que, si bien en general es cierta, plantea algunos problemas cuando nos enfren- 
tamos al modcrno csqucma dc cntrada limitada cn la gcstión dc pcsqucrías. dondc cl Estado hacc pagar a 
los pescadores una licencia para acceder a la explotación del recurso o subasta una cuotas de pesca. Cuan- 
do estas licencias o cuotas son transmisibles y pueden ser revendidas, estamos ante un caso de apropiación 
privada de los recursos. Tarnbién, históricamente podríamos encontrar ejemplos de pescadores que debían 
pagar rcnta dc su producción por la cxplotación dcl mar o dc la zona dc costa quc usaban para varar sus 
embarcaciones. 

5 Faris se refiere aquí a la diferenciación entre objeto de trabajo, medio de trabajo y medio de produc- 
ción en la Sección III, Capítulo V del Tomo I de El Capltal, especialmente las pdginas 215-223 de la edi- 
ción cspañola dc S. XXI. 

6 Para Faris csto pcrmitc situar a los pcscadorcs junto a los campcsinos dcntro dc una forma dc produc- 
ción de mercancías ( 1977: 240 y ss.). 



148 



Copyrighted material 



capitalismo industrial (McCay 1981: 3). De esta forma. evitan emplear más capital en la 
adquisición de medios de producción, y trasladan los riesgos de la pesca a los producto- 
res directos. 

La relación que se establece mediante el crédito entre pescadores e intermedia- 
rio colabora a la reproducción de esta forma de control. Así por ejemplo, en Canarias. 
las factorías de procesado de los túnidos tomaron tales roles, monopolizando el merca- 
do para estas especies y facilitando a los pescadores medios de producción más capa- 
ces — barcos o motores — , que les permitían alcanzar mayores capturas a la vez que Ios 
mantenían vinculados por los préstamos. Cuando coexistían varias de estas empresas, 
fijaban a menudo cntre cllas los mismos prccios para minimizar la competencia y man- 
tener los costes bajos. Con frecuencia, su intervención directa en el proceso extractivo 
era nula. 

La proletarización de los pescadores también guarda algunas especificidades. 
Los proletarios, tal y como los definía Marx, se caracterizan por carecer dc medios de 
producción y nacieron a partir de separar al campesino de la tierra, desposeyéndolo de 
su derecho a ella 7 . En lo que se refiere a los pescadores, ha resultado históricamente 
más difícil desposeerlos del mar e incluso, como hemos visto antes. bajo determinadas 
circunstancias resultaba más eficiente confiarles la extracción del recurso cuya comer- 
cialización era posteriormente monopolizada (Durrenherger & Pálsson 1985: 1 14). Sin 
embargo, la presencia de barcos muy capitalizados, con medios técnicos sofisticados. 
que exigen tripulaeiones más o menos numerosas pero consiguen capturas altísimas, sí 
puede proletarizar a los pescadores, por la propia fuerza de trabajo que necesitan y que 
carece de control sobre los medios de producción y el proceso productivo. A la vez, aca- 
ban con muchos pequeños barcos, incapaces de competir en el mercado 8 , y expulsan 
gran cantidad de mano de obra del sector. 

Igualmente. la introducción progresiva de capital y barcos más capaces en la pes- 
ca artesanal, con mayor tamaño y tripulaciones numerosas, conduce a la concentración 
de las unidades productivas, a una menor importancia de las relaciones de parentesco 
para la constitución de las tripulaciones y a la consiguiente pérdida de control sobre los 
medios de producción de muchos pescadores. Sin embargo, esta proletarización no 
siempre es completa, pues en las primeras etapas los pescadores que forman parte de la 
tripulación dc estos barcos más capaces pueden mantener Ia propiedad de pequeñas em- 
barcaciones que les permitirían volver al trabajo autónomo. Las dilicultades para des- 
poseer totalmente a los pescadores del acceso al mar, a no ser que el Estado establezca 



7 "La explotación de la masa del pueblo despojada de la tierra, como vemos. constituye el fundamento 
del modo capitalista de producción" (Marx 1975 [1867]: El Capila\, Libro 1°, Vol. 3: 959). 

* De cualquier forma. esta regla no se cumple siempre. pues la resistencia a las adversidades que pose- 
cn las cxplotacioncs familiarcs difícilmcntc la igualan las cstriclamcntc capitalistas. A las cxplolacioncs fa- 
miliares les basta, incluso durante largos periodos, con asegurar la subsisteneia, e incluso pueden continuar 
reinvirtiendo cuando la pesca deja de ser rentable < Durrenberger & Pálsson 1985: 1 15). La estructura fa- 
miliar de las unidades de explotación es muy rlexible y adaptativa en situaciones de riesgo (Lógfren 1982: 
Breton 1980 [ 1973|. Acheson 1981, etc). 



149 



Copyrighted material 



criterios de acceso limitado, facilita su retorno al sector como productores indepen- 
dientes después de haber trabajado en la pesca de altura, en servicios en tiena o en la 
industria, al no existir la barrera del precio de la tierra '. Igualmente, en épocas de cri- 
sis, la pesca ha sido cl refugio de una población numerosa quc no cncontraba altcrnati- 
vas para subsistir en tierra (Lógfren 1979, 1980, 1982). 

Otra diferencia entre la pesca y la agricultura es el problema de la gestión de los 
recursos naturales. Si la gestión de estos recursos en las explotaciones agrícolas con 
propiedad privada de la tierra no es dcmasiado complicada y el tcrrateniente procura 
mantener la tierra en las mejores condiciones para la producción, en la pesca este pro- 
blema es mucho más difícil de resolver, pues hay que tener en cuenta la interacción de 
las actividades extractivas de muchas unidades productivas en un medio relativamente 
poco conocido, que a la vez puede estar sujeto a otras presiones (por ejemplo. la polu- 
ción). Es dccir. la gcstión dc los recursos naturales en la pesca está más allá de las po- 
sibilidades de los productores individuales (McCay 1981: 3). En la explotación de pas- 
tos comunales pueden darse problemas relativamente parecidos, al igual que en la agri- 
cultura dc tala y quema bajo ciertas condiciones, pcro en ambos casos rcsulta posible 
aumentar la producción, inyectando tecnología (bajo la forma de abonos, aplicando re- 
gadío, etc.) y/o variando las formas de trabajo. 

En la pesca este límite superior de productividad de los ecosistemas es mucho 
menos flexible, a no ser que se apliquen técnicas de acuicultura. Por ello, la gestión de 
los recursos es un problema mucho más generalizado en la pesca, y en los últimos años 
ha sido objeto de gran atención, tanto desde la perspectiva de los científicos naturales, 
que inlentan comprender el funcionamiento de los ecosistemas marinos y averiguar el 
máximo de capturas quc pucden ser rcalizadas sin afcctar su viabilidad, como de los 
científicos sociales, que discuten en tomo al problema de la tragedia de los comunes y 
las formas de geslión colectiva de los recursos naturales. 

Con las nuevas tecnologías aplicadas a la pcsca después de la Segunda Guerra 
Mundial, este problema se ha generalizado tanto al contexto internacional, donde la ex- 
tensión de la zona económica exclusiva a las 200 millas es un claro ejemplo. como a las 
pesqucrías dc mcnor cscala, quc, si con las tccnologías tradicionales frccuentemcntc es- 
taban lejos de alcanzar la sobrepesca, con los nuevos medios y un mercado más amplio 
por las f acilidades del transporte y la conservación del producto conen el riesgo de ago- 
tar los recursos. Al mismo tiempo, la generalización de las formas capitalistas de pro- 
ducción puede debilitar las formas de gestión de recursos indígenas. contribuyendo a 
magnificar el problema. 

EL PROBLEMA DE LA GESTIÓN 

La antropología de la pesca ha encontrado, sobre todo a partir de la década de los 
ochenta, un tema especialmente relevante: la administración de los recursos. Si como he- 
mos visto anteriormente, uno de los elementos distintivos más relevantes de la actividad 
pesquera es la necesaria dimensión colectiva de la gestión, es precisamente tal cuestión 



9 Pueden existir otras barreras, eomo la obteneión de barcos y artes eon que pesear, la falta de habilidad 
y conocimientos actualizados de las zonas de pesca. pero normalmente serán menos poderosas que el pre- 
cio de la propiedad de la tierra (McCay 1981: 7). 



150 



Copyrighted material 



Lo que ha centrado buena parte del debate. Sobrevolando a este problema se encuentra 
otra polémica en la que se han invertido ríos de tinta: la tragedia de los comunes. 

Este debate en torno a la gestión de los recursos comunes ha tenido en la pesca 
uno de sus ejemplos preleridos. Desde una perspectiva económica, dos trabajos de la 
década de los cincuenta abrieron este ámbito concreto de la polémica, el de H. Scott 
( íordon (1954) -The economic theory of a common property resource: The fishery- y el 
de Anthony Scott (1955) -The fishery: The objectives of sole ownership. El primer tex- 
to viene plantear que en la pesca la propiedad común conduce a la sobreexplotación y 
a la ineficiencia económica, al aurnentar en exceso la capitalización y el número de uni- 
dades productivas. Gordon destaca la necesidad de convertir estos "recursos de todos" 
cn propiedad privada o cn propiedad estatal para ascgurar su uso más eficicnte (1954: 
135). El segundo, además, recalca que la propiedad debe tener una dimensión suíicien- 
te para la gestión global del recurso, defendiendo para el caso de Ia pesca, por ejemplo, 
la "propiedad única" (sole ownership) de toda la pesquería. Ello disminuiría los costes 
al racionalizar cl proccso cxtractivo, cmplear cconomías de escala, etc. A la vez, la sc- 
guridad de que esta propiedad única se mantendrá en el futuro permitiría emplear Ios 
factores de producción y planificar el uso del recurso a través dcl tiempo de la manera 
económicamente más eficiente. 

En ambos trabajos destaca la confusión conceptual entre ine.xistencia de propie- 
dad y propiedad común, cuando ambos términos designan realidades bien distintas. En 
los artículos de Gordon y Scott las reflexiones económicas desde una perspectiva neo- 
clásica caracterizan todo el argumento, intcntando hallar la forma de maximizar la ren- 
tabilidad económica en el uso de los recursos a través del incremento de Los beneíicios. 
Por el contrario, el texto aún más conocido de G. Hardin (1968). que acuña precisamen- 
te el término de "tragedia de los comunes", refleja su preocupación por la conservación 
de los recursos sometidos a lo que el denomina propiedad común, que no es otra cosa 
que el acceso libre, y que supone que están abocados a la extinción. a un íin trágico. Las 
únicas soluciones que en este contexto plantea son la privati/.ación y el control estatal, 
ignorando cualquier otra forma de apropiación. Esta visión del problema recibió gran 
acogida en muchos ámbitos de la cconomía y la gcstión de recursos naturalcs, dirigien- 
do muchos de los programas de gestión en el ámbito de la pesca y en otros muchos. 

No vamos aquí a sistematizar las críticas a estas posiciones, ya desarrolladas en 
trabajos previos 10 . Baste decir cual ha sido la labor más destacada de los antropólogos 
en este terreno. No ha sido otra que demostrar cómo hay nítidas diferencias entre pro- 
piedad comunal y acceso libre, y a través de qué rnecanismos la propiedad comunal ha 
conseguido en muchos casos un uso perfectamente sostenible de los recursos durante 
siglos o milenios. La afirmación etnocéntrica de que la propiedad privada y la tutela 
estatal son la única salida al dilema trágico planteado por Hardin ha quedado sufi- 
cientemente desacreditada con múltiples ejemplos etnográficos de las más variadas 
procedencias y momentos de la historia. Quizás en este contexto la obra mas impor- 
tante y que ha tenido una mayor repercusión ha sido la de B. McCay y J. Achcson The 



10 Ver. por ejemplo, Pascual 1993, Pascual 1996, Feeny. Berkes, McCay y Acheson 1990, McCay & 
Acheson (eds.) 1987. etc. 



151 



Copyrighted material 



question of the comnwns, publicada cn 1987. Prccisamcnte, cstos autores han trabaja- 
do a lo largo de muchos años sobre pescadores, que servían de ejemplo para desmon- 
tar muchas de las afirmaciones del paradigma trágico y de sus consecuencias en la 
gestión de la pesca. 

Por ejemplo, gracias a la labor de antropólogos se ha profundizado extensamente 
en la gcstión local ("tradicional" para algunos) dc pcsquerías. dcfinida como "cualquicr 
comportamiento que se origine fuera del control del estado y que facilite la utilización 
sostenible de los recursos naturales renovables" (Dyer & McGoodwin 1994). y que pue- 
den obedcccr a patroncs tanto conscicntes como inconscicntes, ya quc pucden existir ta- 
bús que colaboren de forma decisiva al uso sostenible de los recursos, pero que sin em- 
bargo correspondan, a nivel emic, con explicaciones bien dislintas. Esta gestión. en po- 
blacioncs con unacstratificación rcducida, obedecc a dos fincs: conservar las poblacioncs 
de peces y definir como se asignan los recursos de la forma más eficaz y equitativa. Las 
investigaciones en este terreno han remarcado cómo muchas sociedades en todo el mun- 
do han sido capaces de definir sistemas de apropiación de los recursos que definen cla- 
ramente cuales son las normas y derechos de uso, quienes pueden ejercerlos y cuales son 
las vías para limitar o impedir el acccso para aqucllos individuos quc no forman parte del 
grupo. De esta forma se controlan los derechos y el mismo espacio de pesca. A la vez, 
tal control puede tener muy en cuenta la situación en cada momento de las poblaciones 
de peccs, rcducicndo cl csfuerzo en momentos puntualcs, plantcando límitcs dc capturas, 
vcdas, restriccioncs tccnológicas, ctc. Todo cllo, por supucsto, cn un marco dc gcstión lo- 
cal, sin que exista intervención del Estado' '. Uno de los mecanismos que suele pasar de- 
sapercibido de forma sistemática es cómo las poblaciones de pescadores son capaces de 
restringir cl acccso a la información relevantc para la cxplotación de los territorios, a tra- 
vés de mecanismos como el secreto. De esta forma, se incrementan los costes de experi- 
mentación para lodos aquellos que inlenten entrar en la zona de pesca sin conocerla, dis- 
minuyendo la competencia y la posiblc presión sobrc los recursos. 

Como han planteado muchos antropólogos, casi todas las medidas básicas con- 
scrvacionistas dcsarrolladas cn Occidcnte se utilizaban dcsde hacc muchos siglos en 
otras zonas del mundo 12 . Una serie de mecanismos sociales ha hecho posible que tales 
instituciones hayan tenido éxilo a largo plazo. Por ejemplo, resulta esencial que exista 
un control social que permita detectar y castigar los comportamientos desviados de la 
norma, activando mecanismos de defensa colectiva ante intrusos o incluso establecien- 
do personas encargadas de la vigilancia. Para que esto sea posible resulta necesario, a 
su vez, que exista. entre oüos factores, homogeneidad entre los pescadores, gran cohe- 
sión social, autoridad tradicional respetada y equidad en la aplicación de las normas. 

En síntesis, podríamos decir que la forma más habitual de regular el esfuerzo 
pesqucro cn las sociedades "tradicionales" no cs otra quc el cstablccimicnto dc dc- 
rechos territoriales que se organizan en torno a comunidades. Es decir, se establecen 
sistemas de apropiación comunal de los recursos, que funcionan haciael exterior co- 
mo propiedad privada, pero que hacia los miembros de la comunidad suelen gestio- 
narse de forma relativamente igualitaria. 



' Vcr como cjcmplo dc csuis prúcticas cl trabujo dc Olomola ( 1993). 

2 Ver Johannes 1978. o Freeman, Matsuda & Ruddle 1991 para el caso del Pacífico. por ejemplo. 



152 



Copyrighted material 



Sin embargo, en los países desarrollados la presencia de este tipo de institucio- 
nes no es lo más común, y allí donde el desarrollo actúa sobre las sociedades que toda- 
vía las conscrvan, las transforma articulando las pcsqucrías con sistemas de markcting 
modernos y con acceso abierto, destruyendo las instituciones de gestión al premiar los 
comportamicntos maximizadorcs a corto plazo de los individuos, sustituyendo la orga- 
nización comunal por un conjunto de comportamientos individuales en competencia. 
Con freeuencia, tales transformaciones institucionales obedecerán, incluso, a modelos 
de gestión impuestos por el Fstado. 

Tales modelos de gestión de pesqucrías, que parten de la evaluación de los stocks 
con instrumentos biológicos para predecir su comportamiento futuro, con el fin de pre- 
cisar el volumen de capturas posibles, se han enfrentado a algunos serios problemas, en 
lo que para algunos se ha venido a calificar como la crisis de la gestión de las pesque- 
rías (Crean & Symes 1996). Pesquerías gestionadas con tales rnodelos y con grandes 
medios como la del bacalao de Terranova se han visto abocadas a un colapso casi total 
por fallos en los modelos científicos, que ha estimado mal el comportamiento de las po- 
blaciones, y por deficiencias muy importantes en los modelos políticos, que han agra- 
vado enormemente las deficiencias científicas al forzar cl volumcn de las cuotas, al fa- 
vorecer a unas ílotas frente a otras o al imponer unos modelos de desarrollo y de ex- 
plotación de los recursos que a la larga se han demostrado inadecuados (Hannesson 
1996, Finlayson 1994, McCay & Finlayson 1996, Chantraine 1993). 

Esto ha llevado a muchos antropólogos a plantear que quizás, además de modifi- 
car los modclos políticos quc han llevado a talcs situaciones, hay quc modificar tam- 
bién los modelos biológicos dominantes hasta ahora, que califican de lineales, para in- 
troducir modclos caóticos que sc accrcan mucho más a los patroncs dc conocimicnto 
que utilizan efectivamente los pescadores en su percepción del medio, y que conduci- 
rían a medidas de gestión que incidirían sobre todo en cómo se realiza la pesca, limi- 
tando sobre todo la tecnología, las unidades productivas, las épocas o las zonas de pes- 
ca, y poniendo menos interés en cuanto se puede pescar (Wilson & Kleban 1992. Fin- 
layson 1991, üilbertsen 1993, Acheson y Wilson 1996, McCay & I mlayson 1996,etc). 

A la vcz, csto se cnlaza con qué modclos dc política pcsquera son los más con- 
venientes para la sociedad considerada globalmente. Los planteamientos que se centran 
en esquemas cada vez más industrializados, tecnilicados. con mayor poder extractivo y 
menores requisitos de mano de obra, dejando al margen a las flotas artesanales, que se 
supone carecen de futuro y cuya voz habitualmente no se considera, pueden conducir a 
dejar mucha gente fuera de la actividad, incrementando el paro, destruyendo incluso el 
tcjido social dc zonas costeras c incluso agotando los rccursos. Los costcs a largo plazo 
de tales consecuencias no suelen ser tenidos en cuenta, pero no dejan de eslar presentes 
(Alexander 1975, McCay y Finlayson 1996, Sinclair 1990 etc). Igualmente, Ias formas 
de privatización del recurso mediante ITQ's conducen a consecuencias sociales que no 
se deben minusvalorar (McCay, Bonnie J. 1996; McCay, Apostle, Creed, Finlayson, & 
Mikalscn 1996) 

En este sentido, en los últimos años se ha planteado como muchas pesquerías, 
cspccialmcntc las dc mcnor cscala, son candidatas idcalcs a formas dc cogcstión (Pin- 
kerton (ed.) 1989, Pinkerton 1994), donde se comparten las responsabilidades entre 



153 



Copyrighted material 



las poblaciones locales y el estado. La capacidad de desarrollar un sistema de gestión 
depende de la disposición y de razones culturales e ideológicas, así como, sobre to- 
do, dc las constricciones a que se enfrentan las poblaciones locales para desarrollar 
el sistema y las ventajas que este puede ofrccerles. En este sentido, sc han analizado 
las formas de participación de Ios pescadores en sistemas de gestión de diversos paí- 
ses (Jentoft & J. McCay 1995). 

Precisamente, quizás los problemas de investigación más interesantes que se en- 
cuentran abiertos actualmcnte sean, por una parte, cuáles son las condiciones funda- 
mentales para que aparezca un sistema de gestión local. cuáles son las debilidades de 
la gestión local o cogestión, y cómo transformar en gestión el conocimiento cienlífico 
de los ecosistemas marinos en combinación con la información que los propios pesca- 
dores pueden proveer. 

CÜNCLUSIONES 

La antropología de la pcsca ha pasado, en las últimas décadas, de estudiar co- 
munidades desde patrones funcionalistas a prcocuparsc con intensidad de ciertos pro- 
blemas vitales para la misma reproducción de estas poblaciones. Uno de ellos es la ges- 
tión de pesquerías, en el que han eonfluido nuiltiples científicos sociales de diversas dis- 
ciplinas para plantear las deficiencias de los modelos de gestión habituales en las 
sociedades desarrolladas, a la luz de la experiencia de muchas poblaciones que han ges- 
tionado sus recursos marinos durantc mucho ticmpo de forma sostenible, y a la vista dc 
los recientes y trágicos fracasos de la gestión de pesquerías en manos del estado. En es- 
te terreno, los nuevos planteamientos de la antropología quizás puedan colaborar a ilu- 
minar nuevos enfoques en la gestión. 



154 



Copyrighted material 



BIBLIÜGRAFÍA 



ACHESON, James M. (1981): "Anthropology of fishing". Annual Review ofAmhmpo- 
logy 10: 275-316. 

ACHESON, James M. & WILSON, James A. (1996): "Order outof chaos: the case for 
parameüics fisheries management". A/mítíVy/w Anthropologist 98 (3): 579-594. 

ALEXANDER, Paul (1975): "Do fisheries experts aid fisheries development?: The ca- 
se of Sri Lanka". Maritime Studies and Management 3: 5-11. 

ALEXANDER, Paul (1982): Sti Lanka fishermen: Rural capitalism and peasant so- 
ciety. Canberra: Australian National University. 

ANDERSEN, Raoul & WADEL. Cato (1972): "Comparative problems in fishing adap- 
tations". En ANDERSEN, Raoul & WADEL, Cato: North Atlantic fishermen: 
Anthropological essays on modern fishing (141-165). Newfoundland: Memo- 
rial University. 

BRETON, Yvan ( 1 980) [ 1 973]: "A Comparative study of work groups in an eastern ca- 
nadian peasant fishing community: Bilateral kinship and adaptative proces- 
ses". En SPOEHR. A. (ed.): Maritime adaptations: Essays on contemporary 
fishing communities. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press, pp. 129-154. 

BRETON, Yvan y LÓPEZ ESTRADA, Eduardo (1989): Ciencias Sociales y desarro- 
llo de las pesquerías: Modelos y métodos apticados al caso de México. Mé- 
xico: Instituto Nacional de Antropología e Historia. 

CHANTRAINE, Pol (1993): The last cod fish. Montreal-Toronto: Robert Davies Pu- 
blishing. 

CREAN. Kevin & SYMES, David (1996): Fisheries management in crisis. Oxford: 
Fishing News Books. 

DURRENBERGER. E. Paul & PALSSON. G. (1985): "Pcasants, entrepcneurs and 
companies: The evolution of Icelandic fishcrmen". Ethnos 50: 103-122. 

DYER , Christopher L. & McGOODWIN, James R. (1994): Folk management in the 
world's fisheries: Lessons for modern fisheries management. Colorado: Uni- 
versity Press of Colorado. 

FARIS, James C. (1977): "Primitive accumulation in small-scale fishing communities". 

En SMITH, Estellie M. (ed.): Those who iive from the sea. St. Paul: West Pu- 
blishing, pp. 235-249. 

FEENY, Davis; BERKES. Fikret: McCAY, Bonnie & ACHESON, James M. (1990): 
' The tragedy of the commons: Twenty two years later". Human Ecology 18 
(1): 1-19. 

FREEMAN. Milton, M. R.; MATSUDA, Yoshiaki & RUDDLE, Kenneth (1991): Adap- 
tive marine resource management systems in the Pacific. Chur, Switzerland: 
Harwood Academic Publishers. 



155 



Copyrighted material 



FYNLAYSON, Alan Christopher (1991): "Notes on chaos in fisheries management by 
Stellie Smith". Masr. 4 (1): 91-97. 

FYNLAYSON, Alan Christopher (1994): Fishing for truth: a sociological analysis of 
northern cod stock assesments from 1977-1990. St John's, Newfoundland: 
Institute of Social and Economic Research. 

GALVÁN TUDELA, Alberto (1988): "La antropología de la pesca: Problemas. teorías 
y conceptos". Revista Canaria cie Filosofía y Ciencia Social 2: 1 1-33. La La- 
guna: Universidad de La Laguna. 

GILBERTSEN, Neal (1993): "Chaos on the commons: Salmon and such". Mast: 6(1- 
2): 74-91. 

GORDON, H. Scott (1954). "The economic theory of a common property resource: 
The fishery". The Journal of Political Economy LXII, feb.-dic. 1954: 
124-142. 

HANNESSON, Rognvaldur (1996): Fisheries mismanagement: the case ofnorth atlan- 
tic cod. Oxford: Fishing News Books. 

HARDIN, Garrett (1968): "The tragedy of the commons". Science 162: 1243-48. 

INGOLD, Tim (1987): The appropiation of nature: Esays on Human Ecology and So- 
cial relations. lowa: Iowa University Press. 

JENTOFT, Svein and BONNIE, J. McCay (1995): "User Participation in Fisheries Ma- 
nagement: Lessons Drawn from International Experiences." Marine Policy 19 
(3): 227-246. 

JOHANNES, R. E. (1978): "Traditional marine conservarion methods in Oceania, and 
their demise". Annual Review of Ecology and Systematics 9: 349-64. 

JORION, Paul (1983): Les pecheurs D'Houat. Paris: Hermann. 

KAUTSKY, Karl (1974) 1 18991: La cuestion agraria. Estudio de las tendencias de la 
agricultura moderna y de la política agraria de la sociatdemocracia. Barce- 
lona: Laia. 

LÓGFREN, Orvar (1979): "Marine ecotypes in preindustrial Sweden: A comparative 
discussion of Swedish peasant fishermcn". En ANDERSEN, Raoul (ed.): 
North Atlantic maritime cultures: Anthropological essays on changing adap- 
tations. The Hague: Mouton, pp. 83- 1 09. 

LOGFREN, Orvar (1980): "Historical pcrspcctivcs on scandinavian pcasantrics". An- 
nual Review of Anthropology 9: 187-215. 

LÓGFREN. Orvar (1982): "From peasant fishing to industrial trawling: A comparative 
discussión of modcrnization processes in some North Atlantic rcgions". En 
MAIOLO, J. R. & ORBACH, M. (eds.): Modernization and marine fisheries 
policy. Ann Arbor: Ann Arbor Science. pp. 151-176. 

MARX, Karl (1975) [1867]: £/ Capital. Madrid: S. XXI. 



156 



Copyrighted material 



McCAY, Bonnic J. (1981): "Development issucs in fishcrics as agrarian systems". Cul- 
ture and Agriculture 11: 1-8. 

McCAY, Bonnie J. (1996): "Social and Ecologieal Implications of ITQs: An Over- 
view." Ocean and Coastal Management 28 (1-3): 3-22. 

McCAY, B. M. & ACHESON, J. M. (eds.) ( 1987): The question ofthe commons. The 
culture and ecology of communal resources. Arizona: The University of Ari- 
zona Press. 

McCay, B.; APOSTLE, R.; CREED, C; EINLAYSON, A.; & MIKALSEN, K. (1996); 

"Individual Transferable Quotas (ITQs) in Canadian and US Fisheries". Oee- 
an and Coastal Management 28 (1- 3): 85-1 15 

McCAY, Bonnie J. & FINLAYSON, Alan Christopher (1996): "The poÜtical ecology 
of crisis and institutional change: The case of the northern cod". 
Www.lib.uconn.edu. ArticCircle. 

McüOODWIN, James R. (1990); Crisis in the world's fisheries: People, prohlems and 
policies. Stanford: Stanford University Press. 

MORGAN, Lewis Henry (1975) [1877]: La sociedad primitiva. Madrid: Ayuso. 

OLOMOLA. Ade S. (1993): "The traditional approach towards sustainable manage- 
ment of common property fishery resources in Nigeria". Mast 6 (1-2): 2-109. 

PÁLSSON. Gísli (1989): "The art of fishing". Mast 2 (1): 1-20. 

PASCUAL FERNÁNDEZ, José (1989): "La pesca artesanal y el sistema a la parte". En 
A A.W.: Jornadas de Economía y Sociologfa de las comunidades pesqueras. 
Madrid: MAPA-Univcrsidade de Santiago de Compostela, pp. 547-574. 

PASCUAL FERNÁNDEZ, José (I991a): Antropología Marítima: Historia, ecología 
organización social y cambio económico entre los pescadores. Madrid: Mi- 
nisterio de Agricultura. Pesca y Alimentación. 

PASCUAL FERNÁNDEZ. José (1991b): Entre el mar y la tierra: Los pescadores ar- 
tesanales canarios. Santa Cruz de Tenerife: Ministerio de Cultura-lnterinsu- 
lar Canaria. 

PASCUAL FERNÁNDEZ, José (1993): "Apuntes para el debate en torno a la tragedia 
dc los comuncs". En PASCUAL, J. (coord): Procesos de apropiación y ges- 
tión de recursos comunales. La Laguna: Asociación Canaria de Antropología, 
VI Congreso de Antropología, pp. 23-45. 

PASCUAL FERNÁNDEZ. José (1996): "El paradigma de la tragedia de los comunes y 
el caso de los pescadores". En CHAMOUX, Marie Noélle y CONTRERAS 
HERNÁNDEZ. Jesús: La gestión comunal de recursos. Economta y poderen 
las sociedades locales de España y América Laiina. Barcclona: Icaria-Institut 
Catala d'Antropologia. pp. 143-168. 

PINKERTON, Evclyn (ed.) (1989): Cooperative management of local fisheries: New 
directions for improved management & community development. Vancouver: 
University of British Columbia Press. 



157 



Copyrighted material 



PINKERTON. Evelyn (1994): "Summary and conclusions". En DYER & McGÜOD- 
WIN (eds.): Folk management in the world's fisheries: Lessons for modern 
fisheries management. Colorado: University Press of Colorado, pp. 317-337. 

SAUER, Carl Ortwig (1952): Agricultural origins and dispersals. Nevv York: American 
Geographical Society. 

SAUER, Carl Ortwig (1962): "Seashore-Primitive home of man". En LEIGHLY, J. 

(ed.): Land and iife: A selection from the writings of Carl Ortwig Sauer. Ber- 
keley: University of California Press, pp. 53-75. 

SCOTT, A. ( 1 955). "The fishery: The objectives of sole ownership". The Journal ofPo- 
litical Economy 63: 1 16-24. 

SINCLAIR. Peter R. (1990): "Fisheries management and problems of social justice: 
Reflections on Northwest Newfoundland". Mast: 3 (1): 30-47. 

SMITH, Estellie M. (1977): "Introduction'\ En SMITH, Estellie (ed.): Those who live 
from the sea. St. Paul: West Publishing, pp. 1-22. 

TESTART. Alain (1982a): Les chasseurs-cueilleurs ou l'origine des inégalités. Paris: 
Société d'Ethnographie. 

TESTART, Alain (1982b): "The significance of food storage among hunter-gatherers: 
Residence patterns, population densities. and social inequalities". Current 
Anthropology 23 (5): 523-537. 

TESTART, Alain (1988): "Some major problems in the social anthropology of hun- 
ter-gatherers". Current Anthropology 29 ( 1 ): 1-31. 

WILSON, James A. & KLEBAN, Peter (1992): "Practical implications of chaos in fis- 
heries: Ecologically adapted management". Mast 5 (1): 67-75. 



158 



Copyrighted material 



A ESTRUTURA DAS "ARTES NOVAS" DA COSTA DE 
AVEIRO, AO LONGO DA 2 a METADE DO SÉC. XVIII: 
MÁO-DE-OBRA, DIVISÁO DE TRABALHO, FORMAS 
DE PROPRIEDADE E DIVISÁO DO PRODUTO* 

Inés Amorím 

Professora Auxiliar na Faculdade de Leíras da Universidade do Porto, 
membro do Instituto de História Moderna da tnesma Facuidade 



A pesca, embora familiar para a gente da eosta, pareee adquirir uma dimensao 
crescente ao longo da 2 a metade do séc. XVIII. A pesca fluvial era um potencial que a 
Ria de Aveiro multiplicava, mas no litoral aumentava a extrac^áo do pescado, sobretu- 
do á volta da sardinha, suscitando interesses fiscais, conflitos de jurisdicao, sinais cres- 
centes dos proventos a receber perante uma implanlacáo, cada vez maior, das "artes no- 
vas" -a xávega, em 1751. Neste contexto organizaram-se Companhas, aperfeicoaram- 
sc técnicas c avan^aiam-sc capitais. As relacoes entre senhorios, arrais e pescadorcs 
tornaram-se cada vez mais complexas. A volta da actividade pesqueira organizam-se 
outras: o comércio e as rotas da sardinha. por barco ou a pé, atingem longas distáncias. 
as Beiras. o Douro, e mesmo o reino vizinho, até ás Astúrias. Mas, para a sardinha se 
conscrvar saudávcl, os métodos dc salga apcrfci^oaram-sc, scguindo o modelo gale- 
go/cataláo, é certo, merecendo divulga^áo através da Imprensa Régia'. 

R dentro deste contexto que analisaremos apenas uma das facetas desta empresa: 
a estrutura^áo das "artes novas" relativas a pescadores originários de Aveiro e articula- 
dos com outros dc duas localidadcs próximas, Esgucira c ílhavo, na 2 a mctadc do sé- 
culo XVIII. As fontes sáo retiradas dos livros notariais, sob o título de "contrato de obri- 
gacáo", "escritura de compra de uma rede" ou "contrato de sociedade". através dos 
quais tentaremos lancar pistas relativas ao recrutamento de máo-de-obra, a divisáo de 
trabalho, formas de propriedade e divisáo do produto. 

Antes, porém, teremos que definir o espaco da costa de Aveiro, localizar os centros 
piscatórios. justificando, ainda, a data<;áo da introdu?áo das "artes novas" nesta costa. 



* Trabalho claborado no ambilo do Projccto PCSH/C/HIS/1 08/95: Estruturas sócio-cconómicas c indus- 
triali/ncao no Norte de Portugal (sécs. XIX-XX). 

Siglas: AA - Alfándega de Aveiro; ADA - Arquivo Distrital de Aveiro; "ADA" - Revista O Arquivo do Dis- 
trito de Aveiro: AMA - Arquivo Municipal de Aveiro: ANTT - Arquivo Nacional da Torre do Tombo: BAJ 
- Biblioteca da Ajuda de Lisboa; Cx - Caixa: DP - Desembargo do Paco; JC - Junta do Comércio; LR - Liv- 
ro de Rcgisto; LV - Lívr> dc Vereacócs: MR - Ministcrio do Rcino; SN - Sccvao Notarial. 

1 Estes aspectos. contextualizantes. foram por nós desenvolvidos no trabalho Aveim e sua Pruvedoria no 
séc. XVIII í 1690-1814) - esltulo económ'uo cle um espaco histór'u o, Porto, Faculdade de Letras, \9 ( )d, [dis- 
sertacao de doutoramento]. cap. 7.3. "Actividade piscatória". 



159 



Copyrighted material 



I PARTE 

1. Definicáo do espaco - a Costa de Aveiro 

A costa de Aveiro insere-se num quadro espacial institucionalizado, a Provedo- 
ria dc Aveiro, quc se mantevc ao longo da cpoca modcrna. e quc igualmcntc originou, 
grosso modo. as reformas administrativas do séc. XIX 2 [Ver mapa em Anexo]. 

Os recursos do litoral tcm marcas dc tcrritorialidade difcrcntcs: do ponto dc vis- 
ta jurisdicional, laica c eclcsiática c do ponto de vista dc accssibilidade das comunida- 
des piscatórias. Assim, deveremos distinguir os diferentes tipos de apropriacao: 

• do ponto de vista jurisdicional, laico. a costa dividia-se entre diferentes senho- 
rios, numa complexidade crescente ao longo da época moderna: de Espinho até S. Ja- 
cinto (N tt S a das Arcias), pcrtencia á Casa da Fcira/Casa do Infantado; de Aveiro paia 
sul, atc Mira, aos difercntes scnhorios locais c á Casa das Rainhas 3 ; 

• do ponto de vista da jurisdicáo eclesiástica, dividia-se pelas diferentes fregue- 
sias que lutavam, muitas vezes, para a cobranca dos dízimos 4 . 

Já em termos de recursos, a costa dc Aveiro era um espaco rcconhccido pela sua 
individualidade, náo apcnas pclos pescadores que bordcjavam a costa, usufruidorcs des- 
tas águas, mas também por outros, como os da Póvoa de Varzim e de Vila do Conde, 
que reconheciam e acediam ao seu potencial piscatório. Mas o alcance geográtíco e o 
conceito de mar de Avciro é, neste último caso, mais lato - tratava-sc da pcsca do alto. 
no "mar da pedra" 5 , que se prolongava desde a Galiza até muito adiante da barra de Lis- 
boa, ou só até á Figueira no dizer de outros'', designando-se também por "mar da car- 
tola", a área específica, frente a Aveiro até á barra da cidade do Porto 7 . 



2 Por legislacáo de 1 835 foram abolidas as provedorias e comarcas e criados os distritos. O de Aveiro se- 
guiu. aproximadamente. o antigo limite da Provedoiia. AFFREYXO. Jaime: "Pescas nacionais - A regiáo 
de Aveiro". A Tradicao. Serpa. n.° 4. 1902. p. 1 18-120: indica os limites litorais do distrito de Aveiro: de 
Fspinho a Mira. 

' AMORIM. Inés: Aveiro e sua Provedoria no séc. XVIII..., op. cit., p. 532-533. 

4 A costa dividia-se. até 1774. entre duas Dioceses: a do Porto e a de Coimbra; a partir de entao entre a 
do Porlo c a dc Avciro; os conllitos cstalaram quando os provcntos piscatórios c as altcracóes dc tcrritório 
se alteram, como se pode ler em AMORIM. Inés: Aveiro e sua Provedoria no séc. XVIII..., op. cit., p. 53- 
57 c 533. 

5 LOBO, Constantino Botelho Lacerda: "Memória sobre algumas observacóes feitas no ano de 1789 re- 
lativas ao estado da pescaria da Província de Entre Douro e Minho". in Memórias Económkas da Acade- 
mia Reat das Ciéncias de Lisboa, 1789-1815, t. 4. Lisboa, Banco dc Portugal. 1991, p. 290. 

6 AREIAS. Mário: "Os pescadores poveiros nos 'mares' de Aveiro". Boletim Ctdtural da Póvoa d<> Var- 
zim, Póvoa de Varzim, v. 16. n.° 2. 1977. p. 287. 

7 CADILHE. Joao Pinheiro: "As 'conhecencas' dos pescadores poveiros". Boletim Ctdtttrat da Póvoa do 
Varzim, Póvoa dc Varzim. v. 9. n.° 1, 1970. p. 162. Esta prcscnca dos povciros na cosla l'rcntc a cidadc dc 
Aveiro foi mesmo institucionalizada pelos podcres públicos locais, em 1816, que os prctendiam instalar na 
cidade de Aveiio, com as suas lanchas. dinamizando nao apenas a "pesca no mar alto". como ainda. e por 
bom conhecimento de águas mais profundas, auxiliarem na pilotagem da barra: vid. AMA-LV, n.° 9, f. 
439v-440 ss. 20/3/1816. 



160 



Copyrighted material 



Mas a pesca no mar alto nao era a regra para as comunidades psicatórias instala- 
das ao longo da costa da Provcdoria. As caractcrísticas dcstc litoral náo contcmplam 
elementos favoráveis ao estabelecimento de armacoes fixas, impedindo que os pesca- 
dores estendessem a sua pescaria a grande distáncia da costa, por : 

• o litoral ser uma linha rectilínca c arenosa. sem grandcs pontos dc oricntacjío, 
de tardio povoamento; 

• junto ao litoral náo se abrigarem espécies sedentárias; 

• o fundo do mar ser de areia limpa (náo atractiva para uma fauna rica e variada), 
e em ligeiro declive, até 15 Km de distáncia da costa, onde as sondagens apenas atin- 
gem 50 metros de profundidade; 

• entre as latitudes do Rio Douro e do Cabo Mondego. o manancial de pescarias 
se afastar mais da costa; 

• inexisténcia de portos de abrigo essenciais para os pescadores se aventurarem 
no alto mar 8 . 

Náo admira, por conseguinte, que a pesca fosse uma aventura árdua e de alto ris- 
co humano e malerial. Assim, só restava "uma exploracáo costeira de espécies nóma- 
das, e restringir-sc a processos de captura muito especiais, visto que nem os barcos po- 
dem ter um largo campo de accáo, nem as armacóes fixas sáo aqui suseeptíveis de em- 
prego. nem a riqueza piscícola da costa dá ensejo a mais arrojadas tentativas de outro 
género" - a sardinha é, assim, pratieamente, o grande manancial 1 '. Desova em Dezem- 
bro, Janeiro c Feverciro, procurando os lugarcs arenosos e pouco profundos da costa, 
movimentando-se de Inverno, de Norte para Sul, e de Veráo, de Sul para Norte; na Pri- 
mavcra c Outono pairando do mar para tcrra c vicc-vcrsa'°. 

2. Os núcleos piscatórios da Costa de Aveiro, quantos sáo e qual o seu signifícado 

Uma estimativa da populagáo piscatória portuguesa dificilmcnte se constrói. Os 
dados que Constantino Botelho Lacerda Lobo reune, em 1789, nas suas diferentes me- 
mórias, pretendem ser a resposta a um inquérito feito de observacáo localizada, mas a 
verdade é que sáo escassos e vagos para o espaco em questáo' '. Elaboramos um pe- 
queno quadro com csscs dados quc vai em Ancxo (I), donde ressalta o quasc vazio dc 
informacáo relativa á Costa de Aveiro. 



H AFFREIXO, Jaymc: "Peseas nacionais - A regiáo dc Avciro'", op. cit., p. 102 a 103. 
g Id., Ibid., p. 104 e 114. 

10 SILVA, A. A. Baldaquc da: Estado actual das pescas, Lisboa, Imprensa Nacional, 1892, p. 40. 

1 1 Lamcntc-sc o faclo dc náo possuirmos. para Portugal, um trabalho comparávcl ao quc na Espanha da 
"Ilustracao" se produziu: o Diccionario hisiórico de los artes de ía pesca nacional, elaborado pelo comissá- 
rio rcal de guerra da marínha, Don Antonio Sanez Reguart. publicado em 1791 e 1795, em 5 volumes, com 
profusáo dc dcscnhos. fcitos por Don Juan Bautista Bru. conhccido por Juan Bru dc Ramón. Ou cnláo. o tra- 
balho franccs como o Traité Général des Pesches, et Histoire des Poissons..., cm 3 volumcs. produzido cm 
Franca. em 1769. por M. Duhamel du Monceau. da Academia Real de Ciéncias. Constantino Botelho Lacer- 
da l.obo, já citado anteriormente, dedica algumas notas ás características técnicas. mas, diluem-se, na sua te- 
sc dc dccadéncia das pcscarias. scm aprcscntar qualqucr gra\ ura ou dcscnho. Comparávcl aos trabalhos es- 
panhol e francés. só o muito tardio de Baldaque da Silva: Estado actual das pescas, de 1892. já citado. 



161 



Copyrighted material 



Em 1821. Adrien Balbi, preconizador da estatística em Portugal apresenlou. pe- 
la primeira vez. uma "Tábua das pescarias", donde exciui os dados relativos á comarca 
de Lisboa. Os defeitos desta fonte sáo múltiplos, a come^ar pela apresentayáo de dados 
segundo as "diferentes divisoes financeiras", a que chamou comarcas, mas que o náo 
sáo efectivamente, além de que, os topónimos indicados sáo, em muitos casos, inco- 
rrectos. Além disso, náo distingue pesca fluvial e marítima, tipo de barcos e as catego- 
rias profissionais envolvidas na pesca. Assim sendo, estes dados tém o valor que tém, 
servem apenas para avaliar a rela^áo entre os números relativos á costa de Aveiro e os 
restantes núcleos piscatórios. 



QUADRO I 

Tábua das pescarias. segundo Adrien Balbi-1821 



Comarcas 


N." barcos 


N.° Pessoas 


% 


Algarve 


355 


3622 


20.5 


Selúbal 


140 


184 


1.0 


Torres Vedras 


89 


671 


3.8 


Santarém 


217 


703 


3.9 


Tomar 


159 


518 


2.9 


Leiria 


254 


1385 


7.8 


Coimbra 


53 


1 19? 


6.7 


Aveiro 


311 


4411 


25.0 


Douro e cima Douro 


387 


2944 


16.7 


Prov íncia Minho 
(Viana para norte) 


194 


721 


4.0 


TOTAL 


2 1 59 


17614 


100 



Fonte: BALBI, Adrien: Essai Statistique..., op. cit., p. 40. 



A constata^áo simples é a da concentra^áo de um quarto da popula^áo piscatória 
portuguesa estar localizada na costa de Aveiro. Tal facto leva-nos a pensar que entre o 
laconismo de Lacerda Lobo, em 1789, e os expressivos números de Balbi, em 1821, ou 
houve um espectacular crescimento da actividade. ou, como nos parece mais plausível. 
Lacerda Lobo descurou csta costa, porque náo a visitou. ou os scus critérios dc obser- 
vacáo cram outros. A única referéncia ao litoral resumc-se a indicar que cm quase to- 
dos os lugares da costa da província da Beira, desde a Barra do Porto até á da Figuei- 
ra, náo se observavam outras redes senáo as artes que se limitariam a operar a uma pe- 
quena distáncia da costa. em certos meses do ano. sendo a pesca da sardinha, 
consumida localmente, o quase único resultado 12 . 



12 LOBO. Constantino Lacerda: "Memória sobre a decadéncia das pescarias de Portugal". in Memórias 
Económicas da Academia Real das Ciencias de Lisboa, 1789- 1815, t. 4, Lishoa, Banco de Portugal, 199 1 , 
p. 265-266. 



162 



Copyrighted material 



Esta breve descri^ao contrasta com a informagSo que outras fontes, da époea, nos 
transmitem, idenliíicando núcleos em pleno crescimento, envolvendo mesmo notáveis 
percentagens da populacao. 

Com efeito, em 1758, algumas Memórias Paroquiais 13 relativ&s ás freguesias que 
bordejam a costa dáo-nos breves referéncias: SILVALDE - "entram os moradores no 
mar, quando está manso, a pescar tainhas, robalos e alguns peixes pequenos"; PARA- 
MOS - "pescam sardinha e varios peixes, de que pagam dízimo á Igreja, e rayáo ao sen- 
hor da terra"; ESMORIZ - "a pesca principal é a da sardinha, e mais alguma variedade 
de peixes"; CORTEGACA - pescam, embora "a fortuna Ihes tem sido adversa"; OVAR 
- "desde o Espírito Santo até o més de Novembro de cada ano dáo exercício á sua pes- 
ca do mar os moradores de Ovar no sítio da Torreira '; "meia légua distante da vila es- 
tá a costa do mar; é brava e sem enseada ncm pedras; [...] e com maior abundáncia pes- 
cam sardinhas"; ÍLHAVO - "os moradores de ílhavo [pescam] no sítio das Areias". 

Contudo, outras fontes assinalam a presenca na costa de gente oriunda de fre- 
guesias que náo davam com o mar, mas possuiam um bom núcleo piscatório, caso da 
freguesia de MURTOSA 14 e de RIOMEÁO 15 . A sul de barra de Aveiro, para as areias 
da Gafanha, ia, naturalmente, gente de VAGOS, porque facilmente comunicava K \ en- 
quanto desde a década de 70 a costa de MIRA reunia as primeiras companhas, exigiam- 
se tributos, edilicava-se capela de devocáo 17 . 

De entre estes núcleos destacam-se dois: OVAR e ILHAVO, por ser mais marca- 
da a sua vocacjio marítima e o seu característico efeito irradiador. Comecemos por 
Ovar. É conhecido o processo de dispersáo e povoamento do litoral pelos pescadores 
OVARENSES, desde o rio Douro, no séc. XVI, onde pescaram, mas náo se fixaram (só 



13 As Memórias Paroquiais de 1758 tbram escritas em resposta ao Inquérito promovido pela Coroa e di- 
rigido aos párocos das difcrentcs fregucsias do Rcino, eom o apoio dos rcspcctivos bispos, comparávcl. 
grosso tnodo, ao CatasttO de Ensenaüa em Espanha. 

14 A gente da Murtosa acorria. também. a costa. embora quantitativamente seja difícil de avaliar. Em 1 762 
um pescador do lugar de Pardelhas. da freguesia da Murtosa. pede cleméncia a el-rei. através do Desem- 
bargo do Paco. por se ter envolvido em rixas no "sítio da Torreira. que é termo de Ovar, entre 100 homens 
quc andavam pcscando". Pclo mcnos dcsdc 1 777, o rcndciro da dízima do pcscado fcz instalar, no lugar de 
Pardelhas, um importante mercado de peixe onde melhor controlava as vendas, dando origem á chamada 
"Pracadc Pardelhas': ANTT-DP, Bcira, n.° 132. 

15 AMORIM. Pe. Aires de: Esmoriz e a sua história. Esmoriz. Comissáo de Melhoramentos. 1986. p. 
308-309. 

REZENDE, Pe. Joáo Vieira: Monografia cla Gafanha, 2" ed., Coimbra, Instituto para a Alla Cultura, 
1944, p. 32-33. A 4 de Marco de 1786. uma provisáo régia proibia a construcao de armazéns na costa de 
Vagos. sem autorizacáo régia: AMA, n.° 1682, L. registo, f. 428v. 

17 O pároco da freguesia de Mira exige dízimos sobre o pescado: cf. GASPAR. Joáo Goncalves: A Dio- 
cese de Aveiro no séc. XV///. üm inqitérito de 22 de Setembro de 1775, Avciro. 1974, p. 43. MARQUES. 
Maria Alegria Fernandes: As Terras de Mira, perspectiva histórica, Mira, Cámara Municipal de Mira. 
1993. p. 68: refere. para o ano de 1780. a existéncia de um documento relativo á construcáo de uma cape- 
la para as companhas que andassem na costa; mas a primeira notícia explícita á constituicáo de uma com- 
panha com gente de Mira é de 1790 - companha do Cacáo. 



163 



Copyrighted material 



o fazendo nos sécs. XVII e XVIII. na Afurada, margem esquerda do Rio Douro), até a 
Caparica, e mesmo mais a sul, até Olháo. Sabe-se que emigravam, sazonalmente, para 
o Tejo, como aconteceu aquando do célebre terramoto de Lisboa de 1755, "andando a 
trabalhar na cidade de Lisboa duzentos homens no mcsmo dia, em que se viu morrerem 
tantos, os desta freguesia escaparam todos á morte" 18 , migra^áo refor^ada ao longo da 
l a . metade do séc. XDC 19 . 

Ainda em 1 763, uma Relayáo dos Rendimentos da Comarca da Feira especiíica: 
na costa de Ovar [Furadouro] "trabalham ao presente 16 artes"; "tem mais as Artes que 
pescam no distrito de N a S a das Areias |S. Jacinto| e náo costumam ter núrnero certo"; 
"lem mais as Artes que pescam no distrito da Costa acima [Espinho]" 20 . Mesmo que se 
trate de chinchorros, que documentos da época (Memórias Paroquiais de Paramos e de 
Esmoriz) indicam ter de 30 a 40 homens. diríamos que, só frente a Ovar, no Furadou- 
ro, trabalhavam entre 480 a 640 homens. fora as dc Espinho e S. Jacinto. Em 1801 já 
se estima perto de 666 pescadores, exclusivamente na freguesia de Ovar, sem contar 
com os portos a norte 21 . 

Relativamente ao núcleo de ILHAVO está-lhe associado a sua responsabilidade em 
alimentar fluxos migratórios na funda^áo de novos núcleos piscatórios ao longo da cos- 
ta, nomeadamente no sítio de N a S a das Areias, actual S. Jacinto. Efectivamente. esta ca- 
racterística terá. talvez. induzido o próprio poder. em 1774. a alistar e a apalavrar pesca- 
dores ilhavenses para formarem campanhas de pesca, no Algarve, em Vila Real de S. An- 
tónio. A lista somou ccrca de 103 pescadorcs, embora fossem pedidos 200 22 . Tais 
núcleos, de início, náo seriam povoa^oes fixas, mas abarracamentos para guardar mate- 
rial de Inverno quando náo trabalhavam na pesca 2 \ como acontecia um pouco por toda 
a costa 24 . A abertura da Barra de Aveiro em 1808 afastou, dos circuitos habituais os de 
Ilhavo. atendendo á dificuldade dc atravessar a embocadura para S. Jacinto, através dos 
ventos e correntes 23 , atirando-os, provavelmente, para outras paragens, originando novas 



MP de Ovar. 

19 LAMY. Alberto Sousa: Monografia de Ovar. Da Idade Média á Repúhlica, ¡026 a /9/0, Ovar, Ed. Cá- 
mara Municipal de Ovar, 1977, v. 1. p. 157. AMORIM, Pe. Aires de: "Das migracoes dos vareiros", in 
Achegas para o estudo da história iocai, Esmori¿, 1989, p. 405-407. 

20 AN'IT - Rclacáo das Rcndas da Casa da Fcira. 1763, Tombo Ovar, tbl. 304. 

21 Aquele mímero correspondia a 5.7% da populacáo activa da comarca, como se lé em AMORIM. Inés: 
"Descricáo da Comarca da Feira- 1 80 1". Revista da Faculdade de Letras-História, Porto. 2" S.. v. 11. 1 944. 
p. 268. Vid. ainda LARANJFIRA, Eduardo Lamy: O Furadouro, o Povoado, o Homem e o Mar, Ovar. Cá- 
mara Municipal dc Ovar, 1984. p. 68, scm citar a lontc sobrc quc sc bascia. indica, para o ano dc 1800, 10 
campanhas com 2000 homens. 

22 ANTT. MR. maco 609. cartas de Abril e Maio de 1774. 

23 NEVES. F. Ferreira: A Memória sohre Aveiro do Conselheiro José José Ferreira de Cunha e Sousa. 
"ADA". Aveiro. v. 6, 1940. p. 178. 

24 BRITO, Raquel Soeiro de: Palheiros de Mira, 2" ed., Lisboa, Centro de F.studos Geográricos. 1981 , p. 
37, em que refere a presen^a da populacáo piscatória apenas nos meses de pesca, peU) menos até 1872. 

25 SOUSA, José Ferreira da Cunha e: Suhsídios para a História de ílhavo, Gafanha e Costa Nova. 
"ADA". Aveiro, v. 41, 1975, p. 272, 



164 



Copyrighted material 



concentracóes piscalórias, para sul, como sejam, a Costa Nova 2 ", Palheiros de Mira 27 , 
Buarcos 28 e outras áreas, bem para sul 2 '\ até á costa Algarvia. num movimenlo que en- 
cerra gente de ílhavo, mas também da Murtosa e Aveiro 30 . 

3. O núcleo de pescadores de Aveiro 

A cidade de Aveiro náo acede, directamente, ao mar, tem uma rede de canais de 
água, mais ou menos abertos, que a ligam á Barra, cuja localizacáo oscilou ao longo do 
séc. XVIII. A costa que Ihe estava mais próxima era a de S. Jacinto designada igual- 
mente por N a S a das Areias. 

Relativamente á actividade piscatória deste núcleo vigoraram um conjunlo de 
ideias pré-estabelecidas, de que destacamos duas e que dominam a historiografia, mes- 
mo até aos nossos dias: 

• a prosperidade da frota pesqueira aveirense pertence ao passado, aos tempos em 
que, ainda vila, somava 70 navios aplicados nos bancos da Terra Nova: esta informacáo 
foi originada por uma conhecida Corogralia, a do Padre Carvalho da Costa, de 1700, e 
repetida por Lacerda Lobo em 1789 3 '; 

• o perfil, quase perverso, dos pescadores de Aveiro que fariam "consistir toda a 
sua astúcia e habilidade no emprego das chinchas e dos botiróes". sistemas proibidos, 
e " reputado pelos pescadores de Aveiro como a última e a mais elevada expressáo de 
arte! O que náo admira, porque enquanto as redes (os botiróes) mergulhados n'água 
exercem a sua ac<¿áo destruidora, eles dormem, descancadamente, no barco ,,;i2 . 

A primeira ideia é, habitualmente. invocada na bibliograíia recente, plena de sau- 
dosismo de sucessos passados. Rezam as crónicas habituais que Aveiro teria vivido e 



2 " RFZENDF, Pe. Joáo Vieira: Monograjia da Gafanha..., op. cit., p. 195-196. Ver também, sobre a di- 
vcrsidadc dc dcslinos: CACHIM. Dr. Amadcu Furípcdcs: Os flhavos, o mareaRia. Estarreja. Eslante Edi- 
tora, 1988, p. 16-21. 

27 BRITO, Raquel Soeiro de: Palheiros de Mira..., op. cit., p. 31 e ss. 

28 CRAVIDÁO. Fernanda Delgado: A popuiacao e o povoamento da Gándara (génese e evolncao). 
Coimbra, Comissao Coordenadora da Regiao Centro, 1992, p. 67 e ss. 

-'' CORREIA. António: A accao dos pescadores de llhavo na Costa da Caparica. "ADA", Aveiro. v. 33, 
1967, p. 5 e ss., onde explica a origcm do povoado na lixacao eonjunta de pescadorcs, provcnienlcs de Ilha- 
vo e Algarve, fazendo vida separada com costumes divei-sos e rivalidades acentuadas. Vid. ainda CRUZ. 
Maria Alfreda: Pesca e pescadores em Sesimhrci, Lisboa, 1966, cap. 6: refere a transposi^ao de téenicas, 
tradieionalmcntc. conhccidas por "rcdcs dc ílhavos". 

,<( EOPES, Ana Maria Simóes da Silva: () vocahulário marítimo portugués c o prohlema dos mediterra- 
neísmos. Scp. Revista Portugtiesa de Filologia. Coimbra, v. 16 e 17. 1972-74 e 1975-76, p. 267 a 270. quc 
verifica o reflexo da migracáo daquelas gentes. através da tecnologia utilizada na pesca. no Algarve: Fuse- 
ta, Quarteira, Faro, Albufeira e Eagos e Olhao; c depois na costa ocidental, em Sines, Sesimbra, Peniche, 
Ericeira e Nazaré. 

" LOBO, Conslanlino Bolclho Laccrda: Memória sohre a decadéncia das pescarias..., op. cil., p. 260. 

NOBRE. Auguslo. AFREIXO. Jaime, MACEDO. José de: /i Ria de Aveiro. Relatório oficial do Regn- 
lamento da Ria, Lisboa. Imprensa Nacional. 1915. p. 24. 



165 



Copyrighted material 



sentido uma presenca fundamental nos bancos da Terra Nova. até quase finais do séc. 
XVI, tempos de D. Joao III e D. Sebastiáo, monarcas que regimentaram neste sentido 33 . 
Ainda em 1572, a propósito das isen^óes de sisa sobre sardinha, pescado e bacalhau, se 
refere a seca do bacalhau a que os de Aveiro sc dcdicavam, vcndcndo-o, dcpois, para 
outros lugares 34 . No entanto, na altura em que Carvalho da Costa escreveu, tinha já pas- 
sado o maior esplendor. destruída a frota pelas necessidades da guerra, nomeadamente 
as embarcacóes de melhor calado, como indicam algumas passagens dos livros de 
Acórdáos da Cámara de Aveiro, de 1580 35 . Cem anos depois, em 1684. queixam-se os 
de Aveiro do "trato da Terra Nova que os ingleses tomaram" e ainda que "as lojas estáo 
cheias de bacalhau que trazem os ingleses" v \ As razóes para este afastamento estáo, 
por certo, na perda duma frota considerável, desviada pelos conllitos em que Portugal, 
dependente. se envolveu, e na aíirmacáo crescente da Inglaterra que desenvolveu uma 
cuidadosa legislayáo, a fim de firmar o seu domínio sobre os bancos da Tcrra Nova 37 . 
Além disso, a pesca longínqua exigia grandes recursos de capital, tanto na organiza^áo 
e financiamento das operacóes de pesca. como nas operacóes de comercializacjio, a re- 
aver a longo prazo, pois que os resultados de vendas só seriam apurados, um ano a ano 
meio após o apetrechamento das expedicóes 38 . 

Ora, em Portugal, a pesca longínqua só renascerá a partir do segundo quartel do 
séc. XIX, envolvendo pescadores, náo apenas de Aveiro, mas das freguesias mais pró- 
ximas, como ílhavo e Murtosa, e suscitando uma série de pareceres. opinióes e diag- 
nósticos dos problemas daquele sector ,,> . Eníim, se houve uma verdadeira actividade de 



33 AZAMBUJA. Jacob Frcdcrico Torladc Pcrcira d': Memória sobre a pesca do bacalhau, Lisboa. Com- 
panhia de pescarias Lisbonense. 1835. p. 3. 

14 MADAIIIL, A. Gomes da Rocha: Milenário de Aveiro. Colectánea de Documentos Históricos, v. 2. 
Aveiro, F.d. Cámara Municipal de Aveiro, 1959. p. 20. documento de 21 de Outubro de 1572 (treslado de 
26deAbril de 1603). 

15 NEVES, Francisco Ferreira: Livro dos Acordos da Cámara de Aveim de 1580, Aveiro. Ed. Cámara Mu- 
nicipal dc Avciro, 1971. p. 64-66: vid. acta dc 9 dc Abril dc 1580: "os scnhorios das naus quc cstao prcstcs 
para a Terra Nova disseram (...) que á vinda uma provisáo dos senhores govemadores e defensores deste Rei- 
no para se tomarem nesta vila todos os marinhein)s e grumetes que nela houver [...] seria grande opressáo 
para este povo e haveria grandes quebras nas rendas que todas dependiam na navegacáo na Terra Nova". 
36 MADAHIL, A. Rocha: Milenúrio de Aveiro..., op. cit., p. 265 a 328. 

<7 Vid. AZAMBUJA, Jacob Frederico Torlade Pereira d*: Memória sobre a pesca do hacalhau..., op. cit., 
p. 4 a 13, cm quc rctcrc a importáncia do Tratado dc Utrccht. succssivamcntc consolidado pclo Tratado dc 
Paris (Amiens). com a Franca e. depois de 1783. com os Estados Unidos. 

w Cf. FISHER, H. E. S.: De Methuen a Pombal. O comércio anglo-portttgués de 1700 a 1770. Lisboa. 
Gradiva. 1984. p. 109, e IIANSON. Carl A.: Economia e Sociedade no Portugal Barroco, 1668-1703. Lis- 
boa. Publicacoes D. Quixote, 1986, p. 223, que acrescenta alguns aspectos pertinentes para explicar o de- 
clínco da pcsca nacional do bacalhau "a dcplct;í1o da indústria dc pcsca local, falta dc máo-de-obra c dc ca- 
pital. e. obviamente. a formidável concoiréncia estrangeira. Além disso os piratas mouros assaltavam re- 
pctidamente a frota de pesca. [...] Muitos pescadores, na realidade, pescavam pouco e em vez disso 
utilizavam os seus barcos no transporte de carvao, géneros alimentícios, mchas para paredoes marítimos e 
outros artigos quc nada tinham a vcr com a sua ocupacáo". 

3y Vid. MOUiiNHO. Mário: História da pesca do bacalhau. Lisboa. Ed. Estampa, 1985. p. 24 a 29. c 
AMZALAK. Moses Bansabat: A pesca do bacalhau, Lisboa. 1923. p. 22-25. 



166 



Copyrighted material 



pesca longínqua, ao longo do séc. XVI, é difícil de provar 40 . A verdade é que ela este- 
ve desactivada até. pralicamente, aos inícios deste século. 

Relativamente ao segundo axioma, o da preguica do pescador aveirense e a 
adop^áo de métodos pouco ecológicos na sua pesca, reduzindo-o a uma actividade in- 
dividualista, haverá mais a comentar. O primeiro desmentido parte do regulamento da 
Confraria de N a S a de Sá. confraria que reunia pescadores quer de Aveiro quer da vi- 
zinha freguesia de Esgueira, existente, provavelmente. desde inícios do séc. XIII que 
demonstra, através dos seus estatutos, a diversidade de funcoes marítimas e fluviais: 
pescadores da Ria, do mar e mareantes 41 . E para o séc. XVIII, ao longo de 2 a metade, 
encontramos, como aprofundaremos, gente de Aveiro a entrar em companhas, desde o 
Douro á Costa da Nazaré, pescando na Ria ou na costa, ao lado ou associada a gente de 
ílhavo e Esgueira. 

Resta acrescentar, no desfazer daquele preconceito que, para o aveirense, a pes- 
ca náo era a única actividade disponível. Ofereciam-se-lhe várias oportunidades: ora 
pescava na Ria ora no mar, ora trabalhava no sal, ora colhia e transportava molico pela 
Ria, ora na agricultura, além de que acedia a uma diversidade de sectores na indústria 
e no comércio, muito maior do que os restantes núcleos piscatórios 42 . 

II PARTE 

1. A introducao da xávega na Costa, a "arte nova" 

Tem-se considerado que a chegada á costa de Ovar de um francés de Languedoc, 
Joáo Pedro Mijoulle, por volta de 1773, e o seu processo de salga da sardinha 43 , teria 
provocado a utilizacáo das arles grandes, da xávega, da arte catalá 44 . Esta, pelo menos, 



40 Uma tese de doutorattiento, defendida recentemente por utrta investigadora luso-canadiense na Uni- 
versidadc de Toronto, accrca da história da pesca do bacalhau por pescadores portugucscs até 1700, de- 
monstra a falta de documentos acerca daquela niatéria. Relativamente a Aveiro, resumem-se as fontes im- 
pressas no Milenário de Aveiro, publicado por Rocha Madahil. que, embora escassas. confirmam o com- 
prometimento dos pescadores aveirenses e. mesmo. do porto de Viana, na pesca do bacalhau; veja-se 
FERREIRA. Darlene Abreu: "Portugal in Nevvfoundland". Portuguese Studies Review, v. 4. n.° 2. Univer- 
sity of Ncw Hampshire, 1995-1996. p. 1 1 a 33. 

4 1 NEVES. Francisco Ferreira: A confraria dos pescadores e mareantes de Aveiro ( 1200- /855). "ADA", 
Aveiro. v. 39. 1973. p. 241-271: "os confrades que fossem ao mar a pescar cada um sobre si que dém á di- 
ta confraria de doze peixes um: e se forem ao Rio dois homens e trés e quatro 011 mais. que dém a dita con- 
fraria meio quinhao do que lhe Deus der. e se estes confrades andarem em navios paguem em cada um més 
dcz rcis brancos ou scu dircito valor; se andarcm a carangucjos paguem cada um dcz rcis cada mcs". 

4 ~ AMORIM. Inés: Aveiw e sua Provedoria no séc. XVIII..., op. cit., ver cap. 5. 6, 7 e 8. 

43 OLIVEIRA. Aurélio de: "Póvoa de Varzim e os centros de salga na costa Noroeste nos tíns do séc. 
XVIII. O contributo da tccnica franccsa", in Actas do Colóquio Santos Graca de Etnografia Marítima, Tec- 
nologia e Economia, Póvoa de Varziin, 1985, p. 103-107. 

44 PINHO, Joao Frederico Teixeira de: Memórias e datas para a história da vila de Ovar [ I87(P\ Ovar, Cá- 
mara Municipal de Ovar, 1959. p. 82, aponta a data de 1776 para a introducáo da xávega e salga da sardinha. 



167 



Copyrighted material 



desde meados de XVIII, teria sido introduzida nos riquíssimos mananciais das rias ga- 
legas, fazendo capturas mais substanciais do que as tradicionais pescarias 45 . 

Estas "artes novas" variam, relativamente ás anteriores, pelas grandes dimensoes 
da rede e pela utiliza^áo de uma malha bem apertada 46 que. ao ser puxada e apertada a 
viés. torna-se muro impenetrável para qualquer peixe, por mais pequeno que seja o seu 
tamanho 47 . 

O número de homens, envolvidos numa operagáo desta envergadura, teria de ser, 
necessariamente, superior. Mas a varia^áo de elementos que a compunham era fre- 
quente, dependendo do tamanho da barca e da rede, oscilando entre 08 15, 18. 20, 22 
ou mesmo 33 como se praticava na Andaluzia c, cspecialmente, em Málaga, cnquanto 
em terra, necessitava de outros tantos 48 . 

A nossa dúvida é esclarccer, verdadeiramente, através das fontes disponíveis 49 
-contratos notariais- com que tipo de "arte" estamos a ser confrontados, ao longo do séc. 
XVIII, e quando, efectivamente, se introduziram, na costa de Aveiro, as "artes novas". 

É nossa opiniáo que esta técnica pode ter sido introduzida, aproximadamente, na 
mesma altura que na Galiza, por um conjunto de razóes, trés, que passaremos a expli- 
citar 50 . 



43 LÓPEZ LINAGF., Javier e CARLOS ARBEX. Juan: Pesquerías tradi< ionales y conflictos ecológicos, 
1681-1794. Madrid. Ministerio de Agricultura y Alimentacion. 1991. p. 17-19. 

16 LARANJEIRA. Eduardo Lamy: O Furadouro, o Povoado, o Homem..., op. cit, p. 399-403, aprcscn- 
ta as dimensóes de uma xávega: A largura da malha da rede vai estreitecendo, cada vez mais, desde o "cla- 
ro" até a "cuada": 25 cm a 7.5 cm. 

saco: 70 mctros de circuntcréncia 

40 m de profundidade 

8 m dc largura no fundo ou "cuada" 
niangas: 230 m de comprimento 
20 a 25 m de largura 

17 CALO LOURIDO. Francisco: As artes de pesca. Santiago de Compostela. Museo do Pobo Galego. 
1980. p. 40-42. 

4K SANE7. RF.GUART, Don Antonio: Diccionario Históríco de las Artes de pesca nacional..., v. 1, op. 
cit.. p. 391; LARANJEIRA. Eduardo Lamy: O Furadouro, o Povoado, o Homem..., op. cit., p. 393: AF- 
FREIXO. Jayme: "Pescas nacionais - A regiao de Aveiro". op. cit.. p. 1 34. Estima-se. para a costa de Ovar. 
entre 43 a 46 homens. conforme se trata dum barco de 2 ou 4 remos (8 pessoas em cada remo). mas, ain- 
da mais gente. em terra. para puxar, colher e transportar redes. despejar o saco. etc. 

49 Veja-se o que escreve LARANJEIRA, Eduardo Lamy: O Furadouro, o Povoado, o Homem..., op. cit., 
p. 43 1 : "infelizmente náo há livros de actas das Companhas da costa. Apesar das nossas indagacóes as res- 
postas eram sempre as mesmas: tinham sido inutilizados os livros ou vendidos como 'papel velho'". 

50 Parece-nos que as redes maiores. "artes novas". poderiam ter chegado á costa de Aveiro já em meados 
dc XVIII. o quc náo scria incdito para a costa portugucsa visto quc. para o Algarvc. c possívcl cbtar. para 
a 2* década de XVIII, a presenca de catalács. quando a pesca de arrasto foi interdita na Catalunha, trazen- 
do consigo capitais, técnica de arrasto e salga. e encarregando-se ainda do circuito de distribuicao, nos seus 
próprios barcos, pelas costas mediterránicas; este aspecto foi visto por MAGALHÁES, Joaquim Romero: 
O Al\>an e Económico, 1600-1773. Lisboa. Ed. Estampa. 1988. p. 208. 



168 



Copyrighted material 



Em primeiro lugar, porque é bem provável que a semelhanca com as redes de 
arrasto, existentes na costa, entre as quais se conta o chinchorro, fosse favorável á in- 
trodu^áo da xávega 51 . Aliás. Laccrda Lobo, refere as redes de arrastar "chamadas em 
uns lugarcs xávegas em outros artes, nas quais a dcmasiada pcquencz da sua malha c a 
causa de com elas se pescar a sardinha", e acrescenta um documento de 1542, dado á 
Cámara de Setúbal por D. Joáo III, impedindo a utiliza^áo de "xávegas", que provaria 
a sua ancestral implanta^áo em Portugal 52 . Na costa de Aveiro existem índicagoes da 
utiüzacáo do chinchorro cm Csmoriz e Cortegaca e de redes dc arrasto, sem cspecificar 
quais, em Ovar, nas MP de 1 758. 0 objectivo das redes de arrasto ou varredouras é cer- 
car e alar, para terra, o peixe, sendo semelhantes á xávega. Eram constituídas por uma 
parte principal, saco, designado por "bocada", de extremidades, "caloes", atados a ca- 
bos. "calas"; as partes da rede eompreendidas entre a "bocada" e os "caloes" tém o no- 
me de "mangas"; as variantes entre as diversas redes, destc género, estáo no seu com- 
primento e, naturalmente, no número de bracos humanos necessários no arrasto: 



QUADRO 2 
Estrutura das redes de arrasto ou "varredouras" 



Tipos 


Mangas 
(metros) 


Saco 
(metros) 


N° homes 


mugeiras 


40 


8 


15 a20 


tarrafas 


35 




15 a 20 


chinchorros 


30 a 32 


4 a5 


3 a4 


chinchas 


12 


3 


3 a4 



Fonte: LARAN.IEIRA, Lamy: A Ria de Aveiro..., op. cit.; 
AFEREIXO, Jaymc: "Pescas nacionais. A rcgiáo de Aveiro". op. cit. 

A manobra destas redes faz-se deixando, em terra. o extremo de uma das calas. 
o rc^ociro, c indo a batcira, ao largo, fazer o lancc, trazcndo depois o extremo da outra 
cala, a "máo-dc-barra", para a mcsma praia. A gente da companha vai juntando-as, pou- 
co a pouco, á medida que a rede vem vindo, e quando as mangas comecam a sair e a 
pescaria tem entrado já para o saco unem-nas, completamente. e assim prosseguem na 



51 I.OPES, Ana Maria Simóes da Silva: O vocabuiário maritimo portugues..., op. cit., p. 237 e 245. atir- 
ma que a percursora da arte xávega foi. em Sesimbra. o chinchorro. sendo esta largamente utilizada na ria 
de Aveiro, estabelecendo ligacáo aos fluxos migratórios. Considera que o espaco onde se usava a verda- 
deira arte da xávega ia de Vieira de Leiria até Espinho. Também GALIIANO. Eernando B.: Notas sobre a 
pesca üa xávega em Mira. Sep. Actas do Corigresso Internacional de Etnografia, v. 5. Lisboa. Junta de In- 
vcstigacao do Ultramar, 1965, p. 2, rcf'crc quc o principal tipo dc pcsca utilizado ncsta cosla dc Mira cra a 
xávega. que substituiu, há muito, os chinchorros "já usados por ali, no séc. XVII". 

52 Cf. LOBO, Constantino Lacerda: Memória sobre a decadencia das pescarias em Portugai..., op. cit., 
p. 283-284. 



169 



Copyrighted material 



faina até o saco íicar em seco. Por vezes empregam duas bateiras, uma para íicar com 
o recoeiro e a outra vai fazer a manobra: mas é, sobretudo, no caso das redes maiores, 
que chegam a ser precisas até 3 bateiras, para aliviar as mangas e levantá-las. a fim de 
náo mcrgulharcm, com o pcso do pcscado, apcsar da existéncia dc bóias dc corti^a pa- 
ra as manter á superfície v \ 

A segunda razáo prende-se com a forma como se introduziram os novas técnicas 
de pesca na Galiza. Com efeito, o reinado de Filipe II foi o período de maior esplendor 
pcsqueiro da sardinha da Galiza. Acerca desta intensa actividade estacional (costeira, 
outonal) os contemporáneos deram notícia: abundáncia do recurso, valor da sua co- 
mercializacáo e processos de organizacáo na sua extraccáo. A comprová-lo está a saída 
de sardinha proveniente da Galiza para Portugal e mesmo para a costa da Catalunha. 
Logo os cataláes, quando chegam áGaliza, sabem bem da riqueza deste pescado e, após 
tcrcm tcntado implcmcntar as suas novas "artes" de arrasto, nas costas meditcrránicas, 
dirigiram-se para onde sabiam existir um espaco sardinheiro abundante: as rias baixas 
galegas*' 4 , trazendo consigo as suas novas artes de pesca "xavega", mais rentável, as no- 
vas formas dc salga da sardinha e a organizagáo gremial diferenciada^ 5 . 

Quando os cataláes chegaram á Galiza sabiam, também, da rela^áo ancestral dos 
galegos com a costa de Aveiro. perfeitos conhecedores e transportadores, ao longo dos 
sécs. XVII e primeiro quartel de XVIII. do sal das marinhas de Aveiro para Vigo, Pon- 
tevedra, Grove. etc. 56 Eram os próprios galegos a alirmarem o seu conhecimento pro- 
fundo da entrada em Aveiro através da Ria, comparável ás suas "rias bajas". Logo. após 
a Restauracáo da Independéncia de Portugal do Rcino de Espanha, em 1640, um anó- 
nimo de Aveiro refere-se ao perigo duma invasáo, por ser de "tanta importáncia ao ini- 
migo por respeito do sal que padecem Galiza, Biscaia, Astúrias e o Reino de Leáo, que 
por falta de náo terem sal podcráo comctcr a Vila quc táo dcscuidada está": "e se o ini- 
migo entrar na Vila Ihe pode vir socorro por mar todos os dias dc Galiza, Biscaia, e os 
galegos e biscainhos e asturianos sabem muito bem a Barra e de Veráo entram com seus 
navios e pina^as e lanchas sem haverern mister de Piloto" 57 . 



53 AFFREI.XO. Jayme: "Pescas nacionais - A regiáo de Aveiro". op. cit.. p. 49: REGALLA. Francisco Au- 
gusto da Fonseca: A Ria de Aveim e suas iitdtístrias. Memória justificativa e projecto de regulamento. Lis- 
boa. Imprensa Nacional. 1888, p. 43-44. LARANJEIRA. Lamy: A ria de Aveiro. Barcos e artes de pesca, 
Aveiro, Portuccl. Is.d.J. p. 60-61. 

M LÓPEZ LINAGE, Javier e CARLOS ARBEX, Juan: Pesquerías tradicionales y conflictos ecológi- 
cos.... op. cit., p. 17 a 19: tradicionalmente a decadéncia das pescarias galegas viu-se associada á pene- 
tracáo catalá. Ora. é hoje sabido que a pesca galega se encontrava. em meados de XVIII, em situa<;áo crí- 
tica e decadente. depois de ter atingido o seu auge na 2 a metade de XVI. por razoes ainda por apurar, mas 
náo pcla chcgada dos catalács. apcsar da cxistcncia dc tal crisc scr uma das causas quc vai propiciar a sua 
chegada. 

55 Vid. ROBERTO FERNÁNDEZ (ed.): España en el siglo XVUl. Homenaje a Pierre Vilar. Barcelona, 
Ed. Crítica. 1987, p. 487 a 489. 

5,1 AMORIM, Inés: "O comércio de sal de Aveiro até meados do séc. XVII - relacóes comerciais com o 
Norte da Europa c Gali/a'". Boletim Cultural da Cámara Municipal de Aveiro. Avciro, n.° 17, 1991, p. 9-15. 

57 BAJ. 5 1 -IX-7( 2 1 1 )-Representacao de guerra- 1 640( ?). 



170 



Copyrighted material 



Muito claro é este documento: presenca familiar de galegos. biscainhos e asturia- 
nos, que, habituados ás Rias Baixas de Galiza, facilmente circulavam, mesmo em por- 
tos que criavam problemas á navega^áo como Aveiro. Náo seria, por conseguinte, de ad- 
mirar que os cataláes, associados ou náo a galegos, possam ter-se deslocado a estas cos- 
tas conhecedores das suas potencialidades e conliantes na similitude da navegacáo. 

Finalmente, a terceira razáo baseia-se numa multiplicaciio de contratos, datados 
do ano de 1 751 , na vila de Ovar e Aveiro, que reunem um conjunto de expressoes indi- 
cadoras da novidade, tais como: uma "rede nova chamada arte com o título de...'\ ou 
entáo, "queriáo fazer hua nova arte*', que "dependia de gastos", contratando-se as vá- 
rias redes, com um "mestre das redes chamadas artes". para "os emsignar dentro dos 
tres annos de tudo o que nessesario for pertensenle a dita rede chamada arte e a lhes de- 
clara todo o segredo que tiver e for preciso para a dita rede haver de pescar ,,<ss . 

Percorrendo os livros de notários de Aveiro, ao longo do séc. XVIII, a primeira 
escritura datada de 6/6/1 75 1 , trata dc um "contrato e obrigacao'\ rclativo á constitui^áo 
de uma companha "das INTRODUZIDAS DE NOVO nesta vila chamadas ARTES 
com todos seus aparelhos necessários e com seu barco, para com ela sc pescar na cos- 
ta do mar desta vila'" 59 . Refere-se a uma pesca diferente, nova, a que chamam "Arte" 60 , 
que antecipa, em 20 anos. a data, até agora aceite, da introducáo da xávega, em Ovar, 
pelo franccs Mijoulle. com o auxílio dos cataláes. 

Mesmo que náo se aceite a nossa hipótese de que as xávegas podem ter sido in- 
troduzidas na costa de Aveiro á volta do ano de 1751/52. temos contudo a certeza de 
que o francés Mijoulle já se encontrava. em Novembro de 1771. contratado com pes- 
cadores de Esgueira, núcleo vizinho a Aveiro, como veremos mais á frente, o que ante- 
cipa, em alguns anos, o interesse do francés pela exploragáo da sardinha nesta costa. 

2. Organiza^áo das companhas na segunda metade do sée. XVIII: máo-de-obra, 
divisáo de trabalho, formas de propriedade e divisáo do produto 

Prelende-se, aqui, reunir um conjunto de dados que englobe todos os processos 
ulilizados na exploracáo dos recursos piscatórios: orgánica das campanhas. investi- 
mentos e rendimentos ( ''. 



58 ABA-SN-Ovar. n.° 332. 

» ADA-SN-Aveiro. n.° 274, f. 75v-78v. 

60 "Artcs Novas" - "proccsso novo dc pcscar, com trainciras. arrastócs. etc"; ver SOUSA. Arlindo dc: Vo- 
cabulárh Je Entre Donro e Vouga-I. Artes Je Pesca Mart'tima. Sep. Revista Je Portugal, Série A: Língtta 
Portuguesa, Lisboa. v. 30. 1965, p. 15. 

"' Indicam-sc como cstudos parciais, mas quc tcnlaram dcmonstrar o comportamcnto das companhas dc 
pesca, os seguintes trabalhos: AMORIM, Pe. Aires de: Comportamenlo grupal Jas rompanhas Je pesca Je 
arrasto, Je Espinho a Ovar, até ao séc. XIX. "ADA". Aveiro, v. 41, 1975. p. 3 (diz respeito. sobretudo. ao 
séc. XIX). O outro trabalho, recente, é mais um estudo da sobrevivéncia da faina de pesca, vid. LOPES e 
Helena LOPES. Paulo Nuno: A Safra, Lisboa. Livros Horizonte, 1995. 



171 



Copyrighted material 



O núcleo documental com que partimos é constituído por uma série de registos 
notariais de Aveiro, relativos apenas a pesca marítima 62 (ver Anexo 2). 



QUADRO 3 

Companhas referidas nos livros de notário de Aveiro 



Ano 


Mes 


Nomc 


N.° Hms. 


Orieem 


Destino 


Anos 


1751 


6 


_ 


21 


Aveiro 


Costa 




1763 


1 


_ 




Aveiro 


Nazarc 


-\ 


1 7h4 




Eiixada 


rO 


Aveiro 




1764 


4 




29 


Aveiro/ílhavo 


Nazaré 




1765 


4 




25 


Aveiro 


Nazaré 


3 


1765 


5 


Enxada 


38 


Aveiro 


Costa 




1766 


1 


- 


22 


Aveiro/Ilhavo 


S. Jacinto/Torreira 




1766 


8 


Enxada 


38 


Aveiro 


Costa 




1767 


3 


Branco 


27 


Aveiro/Ilhavo 


N a S J Areias/Costa 




1769 


4 


Mantas 


12 


Aveiro/ílhavo 


Toda Costa 


3 


1771 


11 


Tamanca 


12 


Esgucira 


S. Jacinto/Costa 


I 


1772 


1 




31 


Aveiro 


Costa 




1774 


5 


Enxada 


43 


Aveiro 


Costa 




1792 


6 


Companha Nova 


9 


ílhavo 


Costa 




1798 


1 


Enxada 


62 


Aveiro 


Costa 




1801 




Lnxada 




Aveiro 


S. Jacinto 





Fonte: ADA-SN, Aveiro, ANTT-DP Í, \ 



Sáo apenas 16 contratos para mais de 50 anos, e desequilibradamente disüibuí- 
dos: uma certa frequéncia, entre 1751 e 1774, c depois, um longo vazio que náo podc 
ser sinónimo de interrupcáo da actividade. A explica^áo poderá estar numa falha de liv- 
ros, de notários "sobreviventes", ou entáo, uma predomináncia de oralidade, como ti- 
vemos oportunidade de verificar 64 . 



62 Parece certo que os pescadores. quer de Aveiro. quer de Ovar. eram. igualmente. pescadores de rio e. en- 
trc 1725 c 1759, pcscavam sávcis c lamprcius. no río Douro c na sua Foz, vid. AMORIM, Pc. Aircs dc: "Para 
a História dc Ovar", Aveiro e o sett Distrito, Avein). n.°9, 1970. p. 27-28. Ainda em Janeiro de 1761. um con- 
tratt) notarial assinala a associacao dc 22 pescadores dc Avciro na pcsca no rio Douro: ADA-SN, L. n.° 293. 

63 ADA-SN. L. n."-. 274, 293, 294. 296. 297. 298. 299. 301. 304. 308, 313, 327. 335. 355; A escritura de 
1801 recolhida no ANTT. DP-Beira, maco 23. n.° 2185. 

M Na vcrdade, em 1 798, a propósito de conflitos entre companhas de ílhavo, os queixosos apelam para o 
Desembargo do Paco. solicitando justi^a, porque *nao há escritura pública e para o provarem por teste- 
munhas e ser válida esta prova", El-Rei Ihes "mande passar pnwisao para prova do Direito Comum": 
ANTT-DP, Beira. maco 19. n.° 1702-2/3/1798. 



172 



Copyrighted material 



Vejamos, agora. como se processavam estes contratos. tomando nota dos senho- 
rios (prestamistas de capitais) e arrais, apenas para a série mais contínua, de 1751 a 
1774: 



QUADRO 4 

Organizac,áo de algumas companhas (1761-1774) 



Ano 


Més 


Senhorio 


Capital 


Quinháo 


Arrais 


1751 


6 


Esteváo da Mota 


157900 


3 


Eusébio dos Santos Bailo 


1763 


1 


José Simóes Estriga 


57600 


1 


Eusébio dos Santos Bailo 


1764 


1 


José Barrcto Fcrraz 


131500 


2 


José Simóes Estriea :: 


1764 


4 


José Simóes Estriga 


57600 


1 


Manuel da Silva Faria 


1765 


4 


José Simóes Estriga 


51600 


1 


Eusébio dos Santos Bailo 


1765 


5 


José Barreto Ferraz 


129600 


2 


José Simóes Estriga" 


1766 


1 


Tomás Lourenco de Aguiar 


144000 


1 


André da Cruz 


1766 


8 


José Barreto Ferraz 


133500 


2 


José Simóes Estri«a :: 


1767 


3 


António Simóes dos Reis 


28800 


1 


Manuel FBranco 


1769 


4 


Manuel Francisco, o Novo 


40000 


1 


António Domingues 


1771 


11 


Joáo Pedro Mijoulle 


126800 


6+ 


António da Maia 


1772 


1 


Luis Pedro Nolasco 


144000 


1 + 


Manuel da Cruz, Patacáo 


1774 


5 


José L.C.M. dc Quadros 


152700 


1 + 


José Simócs Estriga* 



* Eusébio dos Santos Bailo encontra-se entre os mcmbros da Companha; 

"Náo faz parte da campanha Eusébio dos Santos Bailo, mas um Eusébio de Deus, mas 
integram-se Cristóváo dos Santos Bailo e Joáo ou José dos Santos Bailo, naturalmen- 
te paientes; + mais 1 peixe dos melhores por dia. 



A. Oiigem dos capitais e estatuto social dos senhorios 

A partir deste quadro apercebemo-nos da frequéncia de alguns nomes, quer co- 
mo senhorios, quer como arrais. Observando a actividade de uns e de outros talvez pos- 
samos tirar algumas conclusoes: 

• Esteváo da Mota, cabo da esquadra da Companhia sediada em Aveiro: 

• José Barrcto Ferraz, um dos maiores proprietários de Aveiro, almotacé, verea- 
dor, recebedor das sisas" 5 ; 

• Tomás Lourenco de Aguiar. capitáo da Ordenaca da freguesia de Espírito San- 
to, da cidade de Aveiro, no ano de 1 765 66 ; 



ANTT-MR, n.° 386; AMA-LV, n.° 7: cxcrccu lais t'unif'ñcs no pcríodo dc 1759 a I76S. 
AMA-LV, n°6ss. 5/6/1765. 



173 



Copyrighted material 



• José Simóes Estriga, arrais, náo de Aveiro mas de ílhavo" 7 : 

• António Simóes dos Reis. fintador e repartidor das sisas, recebedor das sisas e 
décima 68 ; 

• Joáo Pedro Mijoulle, o frances que instalou a fábrica de conserva de sardinha 
em Ovar, como já se referiu; 

• Luis Pedro Nolasco, homem de negócio. almotacé em 1768 69 ; 

• José Leandro da Costa Monteiro Rangel de Quadros foi almotacé, vereador, re- 
cebedor sisas da cidade 70 . 

Os elementos reunidos sáo escassos para tra^ar o perfil dos senhorios. Náo obs- 
tante, é óbvio que os capitais sáo oriundos de diferentes meios sociais. que organiza- 
mos em trés grupos. Num primeiro grupo estao nomes ligados ao negócio, á empresa 
capitalista: 

- para Mijoulle as pcscas seriam a forma de obter a matéria-prima esscncial pa- 
ra o seu negócio de salga e um dos sectores das suas múltiplas actividades, articuladas 
com os meios comerciais nacionais (no Porto e em Lisboa 71 ) e estrangeiros, ao expedir 
mercadorias pela barra, fretando barcos a exportar sardinha para Bilbau e S. Sebastien 
em troca de "carga de ferro" 72 . O suportc a esta multifacetada capacidade residia em 
bons alicerces institucionais, o ser vice-cónsul de na^áo francesa, no Porto e em Avei- 
ro 7 \ o ter apoio junto do poder central que recomendou á vereaváo de Aveiro, o recon- 
hecimento, por uma carta do Intendente Geral da Polícia, Pina Manique, em 1781, da 
ac^áo do francés pela "pronta extracgáo das pescarias que muitas vezcs sc perdia pclas 
praias por falta de compradores" e ainda por se "empregarem os mesmos moradores no 
trabalho das mesmas fábrieas" 74 . 

• Luis Pedro Nolasco, era negociante de grande trato, entrando em sociedades de 
fretamcnto de barcos em posi^áo maioritária 75 , figura dc governa^áo como almotacé 7 ''. 

Um segundo grupo inclui nomes da oligarquia local, ligada á nobreza da cidade, 
significativos proprietários de marinhas de sal, que obteriam, desta forma, uma apli- 
ca^áo paia a sua produ^áo, ou cntáo, a possibilidadc de fazer rentabilizar o capital, 
construindo o seu património numa diversificacáo de sectores. Veja-se: 



" 7 ANTT-MR, maco 609. 

M AMA-LV. n.° 7 e 8: exerceu tais funcoes entre 1763 e 1771. 
"" AMA-LV, n.° 7-1768. 
7n AMA-LV. n.° 8-1780. 

71 ld..Ibid..p. 105-106. 

72 ADA. SN-Aveiro, L. 314. f. I05v a 107, doc. 19/10/1777 - escritura notarial entre aquele e o mestre 
dum hiate, que se encarregava de, em 12 dias, levar alguns barris de sardinha para Bilbau e S. Sebastien e 
trazer "carga de ferro". 

71 AMA-LR, n.° 95, nomeado para este cargo no ano de 1780. 
74 BMA-s/n/, s/f/. 

73 ADA-SN-Aveiro. n.° 35 1 . 29/9/1 808. 
76 AMA-LV. n.° 7. ano de 1768. 



174 



Copyrighted material 



• José Barreto Ferraz, após a sua morte e da de sua esposa, em 1774, deixa uma 
fortuna avultada 77 , de que se destaca, entre as dívidas activas (o crédito, cerca de 55% 
da sua fortuna), uma "rede na Costa", avaliada em 148800 réis, cerca dc 10% do valor 
daquclas. 

• José Leandro da Costa Monteiro Rangel de Quadros, pertencente á nobreza lo- 
cal, era, em 1784, um dos maiores proprietários de sal de Aveiro. 

Finalmente. um terceiro grupo é constituído pelos arrais. o que pode sugerir que. 
entre pcscadores e senhores de capitais, o corte náo era táo radical como, por vezes, se 
escreve. Concretamente, José Simóes Estriga aparece a fazer empréstimos, para rede, 
nos anos de 1763, 1764 e 1765. Poderíamos pensar que estava a servir de intermediá- 
rio. pelo facto de, nos anos de 1764 e 1765. ser arrais num contrato, senhorio no outro, 
porém, os homens que compóem as duas campanhas sáo completamente distintos. Es- 
te facto indica que a figura do arrais se distingue, no conjunto dos pescadores, náo ape- 
nas pelo seu papel técnico e de direccáo da companha, mas também pelo seu poder eco- 
nómico, embora os investimentos sejam mais modestos e pré-datados, náo mais de 3 
anos. A coníirmar o seu papel dirigente, refira-se a contrata^áo de arrais em Ilhavo, 
quando do recrutamento de pescadores para o Algarve, em 1774, em que aqueles ne- 
goceiam o preco da sua deslocacáo - demonstra^áo cabal do seu peso estratégico, da 
sua posicáo vantajosa, isto se a morte náo os impedisse, entretanto, de acumular algu- 
ma fortuna 78 . 

Um século depois, ou mesmo já nos inícios deste, a situayáo parcce ter sido al- 
terada: "subir de companheiro ou simples arrais a dono de empresa da pesca, só pelo 
trabalho da pesca, náo é cousa viável nesta regiáo [eosta Aveiro|" 79 . Contudo, a diver- 
sidade impera, de praia para praia. relativamente ao íinanciamento das empresas: 

"em Espinho, Paramos e Furadouro, Mira, cada campanha pertencc ordinaria- 
mentc a um grupo de cinco, seis, oito, dcz e mais indivíduos, cujas profissóes fazem ás 
vezes o conjunto mais disparatado que é possível fantasiar-se, mas contando-se sempre, 
entre eles um que conhece a arte e é competente para gerir os negócios da sociedade e 
mesmo o trabalho na praia"; 



ADA-SN-Aveiro. n.° 309, f. 113-1 19. 12/2/1774. numa fortuna cujo montante era o seguintc: 



bens móveis 


296960 


11% 


ouro c prata 


154910 


6% 


bens raiz 


730000 


28% 


dív. activas 


1443314 


55% 


Tolal 


2625184 


100% 


dívidas passivas 


-346416 


-13% 


Saldo 


2278768 





7S ANTT. MR. maco 609. cartas dc Abril c Maio dc 1774. 

7y AFFREIXO. Jayme: "Pescas nacionais - A regiao de Aveiro", op. cit.. p. 136. 



175 



Copyrighted material 



• "na Torreira, sáo as campanhas propriedade de capitalistas transformados em 
arrais"; 

• "em S. Jacinto e Costa Nova. perto d'Aveiro, sáo propriedade de simples capi- 
talistas" 80 . 

B. Estrutura das companhas 

A análise dos diferentes contratos permite-nos, de momento, estabelecer algumas 
características que, sublinhamos, sendo próprias deste espaco e deste tempo. náo legi- 
timam a genereralizacáo a outros núcleos. 

1° Composicao da companha 

A companha era, segundo os documentos que temos em análise, constituída pe- 
lo senhorio, o arrais e os companheiros, constatando-se alguns tracos que merecem 
apreciacáo: 

i. - manuteneáo, ao Iongo de muito tempo. do mesmo nome. para a companha, 
embora mudassem de senhorio e de pescadores. Assim aconteceu com a "Enxada": 

• em 1764, 1765 c 1766 era senhorio Josc Barreto Fcrraz e, ainda cm Fcvereiro 
de 1774, na partilha de seus bens, se mantinha na família; em Maio deste mesmo ano 
pertencia a José Leandro M. Rangel de Quadros e em 1801 a Manuel de Sousa Ribei- 
ro da Silveira, que a doou "de hoje para todo o sempre" a um seu escudeiro a quem de- 
via favores 81 . Náo conhecemos ligacáo familiar (Ferrazes, Quadros e Silveiras). mas 
tém em comum o facto de pertencerem a famflias ancestrais e da nobreza de Aveiro 82 ; 

ii. - o arrais parece ser o clo de ligacáo de uma companha, apesar de alguns dos 
seus elementos rodarem, nos diferentes contratos, caso de Eusébio dos Santos Bailo que 
era ora arrais, ora integrava, como simples pescador, outras companhas (veja-se Qua- 
dro 4); 

iii. - nota-se uma grande mobilidade dos diferentes pescadores entre as várias 
campanhas 8í ; 

iv. - finalmente, refere-se, episodicamente, a existéncia de um grupo indetermi- 
nado de auxiliares, entre os quais os mestres de fazer redes ou mesmo "ajudadores" sem 
se especificar funcoes 84 . 



80 Id., IbiJ.. p. 136-137. 

8 1 ANTT-DP. Beira. maco 23. n • 2 1 85. 

*- Procuramos tais ligacóes a partir do trabalho sobre famílias de Aveiro, NEVES. Francisco Ferreira: Ge- 
nealoghts de famílias twbres aveirettse, Aveiro, Coimbra Editora. 1957. p. 1 13 e 200. 

* ' Fazcntlo uma listagcm dc lodos os nomcs rcfcridos nos contratos dc 1 761 a 1 774. alguns dclcs sao co- 
muns a várias companhas: António de Matos. António Rodrigues. Francisco André Cochicho, Francisco 
Simocs Estriga, Francisco Tavarcs, Joao Andrc da Loura, Joao da Faustina c outros. 

84 ADA-SN-Aveiro, n.° 294, Maio de 1765 e Janeiro de 1766. 



176 



Copyrighted material 



A conjugacao de todos estes elementos nao permile distinguir a composicáo in- 
dividualizada das diferentes companhas. Em Aveiro existiam, pelo menos. duas redes 
no ano de 1774, dirigidas, precisamente, por "José, de alcunha o Estriga" e "Manuel da 
Cruz de alcunha o Patacáo", arrais de Ilhavo. que, contactados naquele ano, para diri- 
girem redes de pescadores a instalarem-se, em Vila Real de S. António, informam que 
"andam em Aveiro trabalhando ou governando duas artes de pessoas particulares" 8 \ 
Ora o primeiro anda em Aveiro, pelo menos desde 1763, e o segundo aparece na cons- 
tituicáo da companha de 1766 e, como arrais, em 1772, agregado áquela que nos pare- 
ce ser a segunda rede de Aveiro 86 . 

Pode-se ainda admitir que, periodicamente, se formava outra, ou desmembrava. 
se pensarmos nos anos de 1764, 1765 e 1766 em que nos surgem tres campanhas: a de 
José Barreto Ferraz, a do arrais Estriga e a de Tomás Lourenco de Aguiar. Note-se, po- 
rém, que as vcrbas emprestadas. pelo arrais, sáo mais limitadas c por um prazo de 3 
anos, o que pode indicar uma solugáo momentánea, para substituicáo de material de 
pesca (a rede, como é o caso) e náo a constituieiio duma companha. 

Além destas, existiria outra constituída por gente de Esgueira, ao servico de Mi- 
joullc, e outra ou outras, com gente de ílhavo e Aveiro. 

A mobilidade dos pescadores, a variacáo de combinacoes, coloca-nos dificulda- 
des na avaliacáo da composi^áo mínima duma companha e, ainda, se todos os seus 
membros eram nomeados na escritura 87 . As listagens que fizemos assinalam grandes 
variacoes, desdc os 12 elementos, até aos 62 homens em 1792. Repare-se que, nos anos 
em que temos, simultaneamente. duas campanhas, 1764, 1765 e 1766 (nos dois pri- 
meiros de Ferraz e Estriga, e no terceiro. Ferraz e Aguiar), conta-se com 66 homens ern 
1764, 63 em 1765 e 61 em 1766, em média 30 homens para cada uma. Num outro cál- 
culo, mantendo-se a da "Enxada' em 38 homens. a do Estriga á volta de 25 e a de 
Aguiar de 22 homens, no total, as 3 redes, envolveriam entre os 85 e 100 homens. 

No entanto. tendo em conta as características da pesca, descritas acima, sabe-se 
que cada companha era constituída por gente que ia no barco e por um forte contingen- 
tc de outros que ficavam em terra, para puxar as redes 88 . Mesmo em finais do século pas- 
sado. quando já eram puxadas por juntas de bois. dispensando grande parte da máo-de- 
obra, necessitava-se, além dos 8 ou 16 no barco, mais 18 auxiliares em terra, ou seja, no 



* 5 ANTT, MR, maco 60y, cartas dc Abril c Maio dc 1774. 

H '' Numa Mcmória dc mcados dc XIX diz-sc havcr apcnas duas rcdcs cm Avciro. "ficaram cm S. Jacinlo 
as duas companhas de Aveiro. a Enxada e a Canária. quanto as entáo havia e por muito tempo houve", vid. 
SOUSA, José Ferreira da Cunha e: Suhsídios para a história de ílhavo, Gafanha e Costa Nova. "ADA", 
Aveiro, v. 41, 1975, p. 275. 

87 Esta irrcgularidadc dc rcgisto. sobrctudo quando cxistcm dois documcntos sobrc a mcsma Companha, 
surgindo nomes no primeiro que náo no segundo. parece confirmar este aspecto. como veritícou MAR- 
QUES. Maria Alegria Eemandes: As Terras de Mira, perspectiva histórka..., op. cit., p. 69, nota 1 1. 

HK Vid. LAMY. Alberto Sousa: Monografia de Ovar..., op. cit., p. 172: fala em arrais da terra e do mar, 
sendo o primeiro resptmsável pela orientacáo da gente que puxava as redes em terra. Vid. ainda PINIIO. 
Joáo Frcdcrico Tcixcira dc: Memórías e datas para a Históría de Ovan... op. cit., p. 80. cm quc refcrc a 
grande quantidade de "homens e rapazes afora a turba de mulheres que preparam a sardinha". 



177 



Copyrighted material 



total, entre 26 e 34 homens 89 . Nao se entende, entáo. a razao por que no contrato com 
Mijoulle, em 1771, apenas sáo citados 12 homens contando com o arrais. Corresponde- 
rá aos chamados "remadores de pé" (ccrca dc 12), característicos duma xávcga dc 2 rc- 
mos. como dcsenham alguns üabalhos recentes? 1,(> Assim sendo, podemos aceitai" que o 
niímero de indivíduos registados seria a ponta duma lista, muito mais vasta e difícil de 
contabilizar. Como consta da escritura de Mijoulle, declararam os pescadores, nela pre- 
sentes, aceitar as condicoes "por si e em nome dos mais companheiros dc que se compoe 
aditarede" 9 '. 

2° Rcgulamcnto intcrno 

A forma como a campanha se estruturava seguia normas que dependeriam mais 
da tradiváo oral do que da escrita. A Memória Paroquial de Esmoriz refere que "se re- 
gulam em tudo por estatutos, entre si estabelecidos, por antigo costume" 92 . Contudo, os 
contratos que reunimos permitem-nos retirar os seguintes aspectos: 

• a aplica^áo de uma forte disciplina que impunha respeito, em primeiro lugar, ao 
arrais c, depois, mutuamente, sob pena de multas: "seráo muito obedientcs ao dito arrais 
a todos os seus mandatos e náo armaráo bulhas e pelejas uns com os outros mas antes 
se conservaráo em boa paz e uniáo uns com os outros como Deus manda, como bons 
companheiros"; 

• a substitui^áo do arrais, por acidcnte ou morte: "eles companheiros cntre si to- 
dos, elegeráo um delcs o mais capaz para a dita ocupa?áo"; 

• a possibilidade de sair ou entrar companheiro, com as devidas contrapartidas: 
"será obrigado a entregar logo na máo do dito arrais o dinheiro que importa do seu 
quinháo (do capital emprestado) e náo levará dinheiro algum de corpo e rede [...], 
adiante queira entrar na dita rede será admitido satisfazendo primeiro a parte que Ihe to- 
car do acrescentamento da dita rede": 

• o controlo das faltas ao trabalho: "estando qualqucr dos companhciros doentc 
sangrado, trabalhando a rcde sc lhe dará o seu quinháo inteiro dc corpo e rede, porém 
náo estando sangrado se lhe dará só o seu quinháo de rede"; scriam justificadas no ca- 
so de "ser padrinho", "náo ser avisado" do embarque repentino, "ir a Romaria" para pa- 
gar promessa, garantindo o recebimento do respectivo quinháo de rede 93 . 



1,9 AFFREIXO. Jayme: "Pescas nacionais - A regiao de Aveiro", op. cit., p. 134. 

9 " Vid. LARANJHIRA, Hduardo Lamy: O Furadouro, o Povoado, o Homem..., op. cit.. p. 455-458. c 
ainda CASTRO, D. Jos¿: Estudos Etnográficos - Aveiro, V. I, t. 2, Lisboa. Instituto para a Alta Cullura. 
1943. s.p. 

9 1 ADA-SN-Aveiro. n.° 3 1 3. f. 32v. 

v2 Vid. Metnória Paroquial de 1758 da I'reguesia de Esmoriz publicada por BASTOS, Manuel Pires: () 
concelho dc Ovar nas "Memórtas Paroquiais" (1758), Ovar, Ed. da Paróquia dc Ovar, 1984, p. 37. 

93 ADA-SN-Aveiro, n.° 297, 2/1/1763. 



178 



Copyrighted material 



3° A distrihuicáo dos rendimcntos: reccitas g dcspcsas 

A companha era dividida em quinhóes. variando o número atribuído a cada uma 
das partes. Em 175 1 declara-se que o senhorio tinha direito a 3 quinhóes de "rede e sen- 
horio", ou seja, 1 de senhorio, I de corpo (como se estivesse presente) e 1 de rede 1 ' 4 , 
mas daí cm diantc os scnhorios apcnas representavam quinhócs dc "corpo c rede". En- 
tretanto, em contralo de Maio de 1765, na entrega da parte do senhorio poderia este no- 
mear homens, auxiliares da rede, que lha fizessem chegar ao local aprazado, a quem o 
arrais deveria dar "meio quinháo como ajudadores da dita rede, assim como é costume 
fazcrem-no a todos aquelcs quc os ajudam" 95 ou mesmo 1 "quinháo de corpo" 96 , 

Na generalidade verifica-se que o senhorio recebia entre 1 a 2 quinhóes, excepto 
no caso de Mijoulle, que pede 6 quinhóes (6 redes?) e ainda 1 peixe de cada dia de "cal- 
deirada" (de pescaria) g7 . A partir deste contrato, os seguintes (1771, 1772, 1774, 1792) 
passam a exigir um peixe, dos mclhorcs da safra diária. Acrcsccnte-se quc, o facto de 
Mijoulle estabelecer 6 quinhóes, mais acentua a suspeita de se tratar de mais do que 
uma rede 4 '*: 

Por princípio, o senhorio recebia a percentagem acordada. em pescado, mas, pe- 
lo menos desde o contrato de Janeiro de 1766, acrescenta-se a condicáo de que, se a 
pescaria fosse fora da costa estipulada, receberia em dinheiro, mas só depois de vendi- 
do o pcixc' J,J ; a única exccpcáo c o contrato dc Mijoullc, quc prcferc o peixc colocado, 
á custa da campanha. nos seus "armazéns" ou "em alguns dos seus barcos". 

Ü arrais normalmente recebia um quinháo como todos os restantes companhei- 
ros, mas em 1765 e 1766, no contrato da rede "Enxada", José Simóes Estriga ficava 
com "um quarto dc quinháo além do scu dc toda a pcscaria quc Dcus dcsse pclo gran- 
de trabalho que o dito arrais unha" lüü . Estas condicóes náo mais se explicitam, embo- 
ra seja previsível que, devido á sua responsabilidade, fosse contemplado com paga- 
mento competente. 

As despesas englobavam os "conscrtos c cncascar" a rcde, arranjos do barco e 
fornecimento do vinho, fundamental á vida dura da faina. "Encascar" correspondia a 



' M ADA-SN-Aveiro, n.° 274, Junho de 1 75 1 . 

95 ADA-SN-Aveiro, n.° 294, Maio de 1 765. 

96 ADA-SN-Aveiro. n.° 299, Janeiro de 1 766. 

97 ADA-SN-Aveiro. n.° 3 1 3, Novembro de 1 77 1 . 

" K ADA-SN-Aveiro. n.° 313, f. 32v: "obrigados em seu nome e de todos os mais companheiros a contri- 
buir ao comprador senhorio de hoje até o fim da safra do presente ano ATÉ SE RECOLIIER AS MAIS 
REDES a dar-lhe 6 quinhoes de tudo o que se pescar na costa de S. Jacinto". 

99 ADA-SN-Aveiro, n.° 294, Maio de 1 765. 

100 ADA-SN-Aveiro, n.° 294, Maio de 1765; n.° 301. Agosto 1766. 

"■" LARANJEIRA, Lamy: O Furadouro..., op. cit.. p. 569: "cncasquc: opcracao dc encascar. usando-sc a 
casca de sabugueiro ou de pinheiro. numa caldeira com água, que fica a cozer durante algum tempo. Ter- 
minada a cozedura, a infusao resultante é um líquido roxo que se utiliza para tingimento da rede; após es- 
ta operacao, a rcdc é colocada cm cima dc borddcs, ficando a sccar"; AFFREIXO. Jaymc: "Pescas nacio- 
nais - A regiao de Aveiro", op. cit., p. 1 34. 



179 



Copyrighted material 



uma operacáo de infusáo das redes numa locáo de casca de sabugueiro 011 pinheiro 101 . 
0 vinho era de tal forma indispensável que, pelo menos do contrato de 1772 em dian- 
te, a multa pccuniária, por briga, passou a ser substituída por retirar a ra^áo de vinho ( 1 
a 3 almudes por pessoa, conforme a reincidéncia) 102 . 

Resta saber quando se dividem os lucros e as despesas. E a esta dificuldade se jun- 
ta outra, que é a de avaliar por quanto tempo se estabeleciam os contratos, ou seja. quan- 
do era que o senhorio reavia o capital emprestado. No contrato de 1751 abria-se a pos- 
sibilidade do senhorio levantar a sua parte antes do lim do tempo aprazado. mas "fazé- 
lo saber ao dito arrais dois meses antes" 103 . Nos restantes casos nem sempre se declarava 
um prazo (veja-se o Quadro n.° 4) e os estipulados eram, normalmentc. por 3 anos e cm 
"satisfazendo-se 0 dito dinheiro ficará a rede livre para eles ditos companheiros". Isto 
signiíica que o prestamista recebia, anualmente, o seu quinháo ou quinhóes, como juro, 
e, no final do contrato, os pescadores deveriam pagar a dita importáncia, ou entáo. apre- 
sentar a rede pronta e bcm conservada, o que, na prática, podia significar a renova^áo do 
empréstimo e o prolongamento de uma forma de renda para o prestamista. Observe-se 
que só no caso de Mijoulle se declara explicitamente que o contrato era por um ano, no 
final do qual as redes e diversos aprestos deveriam estar aptos e bem conservados. Este 
regime podia scr o mesmo para os rcstantes casos náo dcclarados. 

As despesas só nalguns casos eram assumidas, parcialmente, pelos senhorios, co- 
mo aconteceu em 1751. 1763, Abril de 1764. Abril de 1765. Maio de 1765, mas nou- 
tros casos livravam-se de qualquer despesa. como passou a suceder desde o contrato de 
Janciro de 1766 (dc 1771, 1774 e 1798); noutros contratos náo se especifica este as- 
pecto(1769, 1772 e 1792). 

Infelizmente, nenhum dos documentos é claro na fórmula como se saldavam as 
contas. Uma escritura de contrato de um chinchorro constituído por pescadores da Mur- 
tosa, no ano de 1713, é dilo muito claramente que o que se ganhasse na safra do mar 
seria "metade para a rede e metade para o corpo, na forma do estilo que se costuma nes- 
ta costa, e o dinheiro da rede e custo dos ditos quinhóes se irá pagando pelo que a rede 
ganhar" 104 , ou seja, em cada ida ao mar o proveito era divido em quinhóes proporcio- 
nais, metade ficaria para cobrir o capital e despesas, o restante para consumo do pesca- 
dor. Mas isto era em 1713 e, até agora, náo encontramos qualquer outra escritura que 
refira, claramentc, esta gestáo dc rccursos e encargos. 

CONCLUSÁO 

A recolha de reflexóes mais recentes acerca da organiza^áo das companhas acen- 
tua a diversidade de modelos e mesmo uma certa indefini^áo. Em meados do século 
passado e nos inícios deste escreve-se: 



102 O grande consumo de vinho dava mesmo origem a dívidas que empenhavam as campanhas, como se 
percehe por um contrato, já de 1810: vid. ADA-SN-Aveiro. n.° 355, Julho de 1810. 

I0 * ADA-SN-Avciro, n.° 274, f. 75v, 5/6/1751. 

104 CUNHA, José Tavares Afonso e: Notas murinhoas, Murtosa. Ed. do Autor, 1994. p. 33-34. 



180 



Copyrighted material 



"as velhas companhas, obrigadas a recorrer a usurários que lhes emprestavam o 
capital necessário para as despesas de explorayáo sempre crescentes, sucumbiram. Su- 
cedeu-lhes a companha de ter^o ou senhorio, na qual o capitalista associado cobrava um 
terco da produ^áo, e, finalmente, a companha moderna em que o pescador é simples as- 
salariado, recebendo soldada, ou vencimento diário, caldeirada, e« desde data mais re- 
cente, uma percentagem sobre o apuro bruto do arrasto" 105 . 

- "n'umas [praias] - Costa Nova do Prado e S. Jacinto, dum e outro lado da ba- 
rra d'Aveiro - paga-se um salário fixo, [diário], conforme o mar é bom ou ruim. N'ou- 
tras praias |Espinho|, cada indivíduo que se matricula tem uma soldada fixa por safra, 
maior ou menor. Nas outras finalmenle - Paramos. Esmoriz, Furadouro, Torreira e Mi- 
ra, há salário fixo por toda a safra e uma percenlagem - diminuta é certo, mas real - pa- 
ra cada um, sobre o produto bruto da pesca, deduzidas as despesas do fisco, do vinho 
preciso para a racáo dc um quartilho a cada um dos da barcada, por vez que váo ao mar, 
e mais algumas estipuladas na ocasiáo da matrícula" 10 ". 

- "as companhas constituiam um tipo rudimentar de cooperativas; o peixe era 
partilhado em quinhoes; barcos, redes venciam um certo número deles; os restanles 
eram divididos por arrais e pescadores, em conformidade com os usos e costumes lo- 
cais" 107 . 

Parece-nos que os contratos que encontrámos náo se encaixam em nenhum dos 
modelos apresentados e, com todos, tém alguma afinidade. Nunca nos deparámos com 
a chamada companha "do senhorio e do ter^o", que alguns autores indicam ser prática 
em Ovar desde 1 776, associada á instala^áo de Mijoulle e ás novas técnicas de pesca e 
salga naquela localidade 108 . Porém, os 6 quinhoes que exigia eram percentagem ex- 
pressiva, tendo em conta que o capital empregue náo estava acima do normalmente in- 
veslido por outros. Redes maiores. logo colheita maior? Talvez 109 . 



105 CÜNHA, S. R. da Rocha c: Nottcia sobre as indústrias marítimas..., op. cü„ p. 9. 
kk. AFFRF.IXO. Jayme: "Pescas nacionais - A regiáo de Aveiro", op. cit., p. 136. 

107 CUNHA. S. R. da Rocha e: Notkia sobre as indústrias marilimas..., op. cit., p. 8. 

108 LAMY, Alberto Sousa: Monografia de Ovar..., op. cit.. p. 162. As condicóes eram as que a Monogratía 
do Furatlouro dcscrcvc: LARANJEIRA. Eduardo Lamy: O Furadottro, o Povoado, o Homem..., op. cil.. p. 
495-497: pressupondo que uma bateira de 6 pessoas. incluido proprietário. apurou na venda do pescado X 
vinho para 6 tripulantes, 6 quartilhos Y 

Total a partilhar: X+Y=T 
Proprietário o terco T/3= T" 
Parte dos Corpos: T-T'= T" 
Cada Corpo: T"/6= C 
Mcio quarto: T74=Q 

Q/6=Q' 
Importáncia por corpo: C+Q' 
Importáncia ao proprietário: T'- Q. 

" w Francisco Rcgala. cm 1888, a propósito das rcdcs dc pcsca lagunar, cstabclccia o númcro dc quinhócs. 
de forma proporcional - quanto maior a rede. maiores custos. maior número de quinhóes para o senhorio: 
rcdc chincha c chinchorro. 1 quinhao (3/4 homcns); rcdc tarrata, 3 quinhócs (6/8 homcns); rcdc murgcira. 
5 quinhóes ( 15/20 homens). vid. REGALLA. F. Augusto da Fonseca: A Ria de Aveiro..., op. cit., p. 57. 



181 



Copyrighted material 



Gostaria. contudo, de lancar algumas dúvidas e problemas náo resolvidos: 

• nao tenho absoluta certeza de que o estatuto sóeio-profissional do pescador da 
costa dc Avciro tcndcssc a cvoluir, ao longo dos scc. XIX c XX para uma situa^áo de 
maior precaridade relativamcnte ao passado. Com efeito, em 1713 o senhorio de um 
chinchorro, na costa da Murtosa, ficava com "a ter^a da dita rede", ou seja, de 30 
quinhoes, 10 eram para si. muito superior ao que se verifica nos contratos que analisá- 
mos ou mesmo em contratos posteriores; 

• náo tcnho, igualmentc, ccrtczas quanto a um agravamcnto dos custos da xávc- 
ga relativamente ás redes de arrasto, entre as quais o chinchorro, que se conheciam na 
costa; o que sabemos, de certeza, é que as artes novas captaram finaciamentos de ori- 
gcns bcm divcrsificadas. 

Parecc, contudo, de momcnto bcm claro que nestcs contratos quc analisámos o 
seu regulamento evoluiu no sentido duma maior disciplina de trabalho, fixacáo de pes- 
cadores á rede, perante diferentes solicitacoes, noutras paragens (lembremos o Algarve 
e a política pombalina). Seria o espírito empresarial em accáo ou a exploracáo de um 
rccurso cm pleno dcscnvolvimcnto, ainda náo suficicntcmcntc oncrado por taxas rcgias 
ou locais, alcm das quc mandava a tradi^áo? Dc tudo um pouco - a investigacáo fica cm 
aberto. 



182 



Copyrighted material 



ANEXÜS 



CENTROS PISCATÓRIOS 




DA COSTA DE AVEIRO 
-SÉC. XVIII- 



183 

Copyrighted material 



— 

C/J 



7 2 2 2 

i§ 1 1 



n c 

B -1 



o 5, 
2. S 

_* _ Qfl 
í/i g- 

2. 2. a 

S S P n 



I 

5 



i 

a. 



(1 W !) 

I 5 = 
_>• t: 2. 



i n 



0 o. 

-1 <u 



_ 



5 - 

> r> 

ft o 
ti 5 

S- B 



e 

C S£_ 



_- 
_ 



_: 

' — 



f P 
-_. ? 

o 

c 

H 

f 

33 

M 



7 



3 

S" 
g" 

3 

o 

o 

B 

3 

o 

5 
— 

© 

"P 

K> 
p 
Ú_ 
'._ 



00 

_> 



<Q 
«© 



5' 



o E? 
3 g. 

7 
-H 

_■ 
<-. 
— 

_ 



rr 
___; 

C- 



— j 
r j 



3 



c 
— 

rr 

_5 



-r 



t— 
_- 

= 

> 

_■ 



o 
_- 

t— 
C' 

51 



> 



5! 



O 



> 

sc 



_■ 

cT: 
> 



5' 
— 
■- 



_ 



o 

í 



_ 



3 

c 

n 



rr 
C 

■B 

j~ 

> 



g 

B 



8- 



s 



_> 



n 



s— 
s 

■~ 

c 

5_ 
— 



> 
r— 

e 

>- 

E 

c 



184 



Copyrighted material 



> 

X 



cj 
y. 
Q 

1) 

I 
<-> 

0) 



cs 



O 

u 

c3 



- 

U 

<s. 
O 

c 

0» 



« 
sz 
zz 
a 
c 

E 

o 
U 



C/3 

o 

Z 



U 



o 

55 



C/3 
UJ 

£3 



r— 



O 



2 

O 



UJ 

o 

52 
o 



e 



g 

'o 



C/3 

o 

=5 



r- 
r^l 



3C 



aí 



ca 

e/l 

o 



o 

T3 



03 

C/3 

2 

c/n 

■9 
g 
1E 

3 

UJ 



c/3 
— 
O 



O 

OÜ 
O 
X 

z 

c/j 



£3 

o 



o 

irt 



UJ 



oo 

•c 

í/5 

üJ 



>o 
E 



2 

o 

1 
ca 



O 



r3 
— 

CO 
X 

p 

UJ 



C/3 
<UJ 



</-, 



c 





>l) 














c/5 













oo 


u- 


' c 




y. 




UJ 




•-/> 




l> 




o 




E 
















O 


s 



■c 



r l 



CC 



r3 


r3 


=U 


01> 


'C 


•c 


■-/■i 




UJ 


UJ 














_E 


.'1 


'c^ 


C/3 


>u 


>-j 



- 



ac 

c<*i 



cs 

Otl 



Cfl 
<4J 



— 

■-— - 



t 
i 



rvi 

r i 



OO 
< 



C1 



■ 
fc 

,4> 
U_ 

g 

- 

CC 



r i 



.2 



r l 



uJ 



o 



i— 



3 



o 



- 

- 



3 

O/J 



-3 

o 



c 

— 

u 



o 

u 

-á 

z 

e 



C l 



r~» 
r» 



;ij 



— 

=¡ 

O 

-j 
-3 



r— 



so 
S 
ri 

r> 
ri 

ri 



B 

rl 



r 1 



8 

< 

Q 



185 



)pyrighted material 



righted material 



A ARTE XÁVEGA NA COSTA CENTRO E 
NORTE DE PORTUGAL: 
PROCESSOS DE ADAPTA£ÁO E MUDAN^A 



Paulo Nunes Lopes e Helena Lopes 



INTERROGACÓES 

Em 1993 e 94 acompanhámos os pescadores da arte xávega da costa norte de 
Fortugal durante quase duas temporadas de pesca e desde entáo mantivemo-nos em 
contacto com alguns patróes de companha. Este trabalho resultou num livro intitulado 
A Safra, publicado em 1996. e estamos agora a acabar um filme documental e a prepa- 
rar uma exposicáo sobre o mesrno tema. 0 filme conta com apoio da Comissáo dos 
Descobrimentos e a exposicáo é organizada conjuntamente com o Espaco Oikos, em 
Portugal. 

Vindos da área do jornalismo, náo demos a este trabalho rigor académico nem 
empreendemos uma investigacáo sistemática e abrangente. No entanto, a vivéncia e 
conversas com os pescadores suscitaram-nos algumas reflexoes que gostaríamos de vos 
transmitir. 

Assistimos durante estes anos a uma fase de declínio desta pesca, com a escas- 
sez do peixe, éxodo dos pescadores e abandono da utilizacáo dos bois. A variedade de 
reaecoes e tormas de adapta^áo que os pescadores adoptam nas diversas praias é sur- 
preendente. E a questáo que levantamos é esta: como é que o processo de mudanca se 
desenrola no dia-a-dia destas comunidades e dos pescadores? O que suscita duas 
questóes relacionadas com esta: como é que se teráo difundido novas técnicas e práti- 
cas de pesca nos primórdios desta arte? E que tra^os comuns é que se podem discemir 
na maneira de ser, na vida e cultura dos pescadores e comunidades desta arte, por trás 
das variantes de formas e práticas desta pesca? As duas últimas questoes ficaráo, para 
já, cm aberto. 

* * * 

INTRODUCAO HISTÓRICA 

Ao longo da costa portuguesa os pescadores da arte xávega largam as redes per- 
to da praia e ccrcam os cardumcs que andam ali á borda de água. Depois puxam para 
terra. Quando a pesca Ihes corre repetem dáo cinco ou seis lan^'os de redes ao dia. Mas 
só trabalham nisto de Abril a Outubro. porque de inverno os barcos ficam parados. 



187 



Copyrighted material 



É uma vida ingrata. Estámos há quatro anos a seguir a vida desta gente e. espe- 
cialmente. a de uma companha da Praia da Vagueira. na regiáo de Aveiro. Em 93 o ca- 
rapau náo deu á costa e tiveram talvez a pior da última década. Em 94 o mar esteve qua- 
se sempre ruim durante o més de Maio. Em Junho deram uns bons lan<jos mas a venda 
foi fraca. Em meados de Julho deixaram de apanhar carapau, que é o peixe que se ven- 
de mclhor. Foram duas safras dc miséria scguidas. Os dois anos scguintcs já corrcram 
um pouco melhor. 

Mas a costa tem sido muito batida pelas traineiras e arrastóes, quc descarregam 
carapau barato nos rnercados. As autoridades dizem que esta pesca mata muito peixe 
mhído e estraga os fundos. entáo náo deixam montar novas empresas nem renovam as 
liccn^as dos barcos que váo sendo abatidos. E fazem-nos pagar o gasóleo dos tractores 
ao preyo dos carros. 

Com isto vai-sc perdcndo uma tradi^áo que foi a razáo de ser dc muitas praias. 
Em busca de novas paragens para largar as suas redes de airastar para terra, os pesca- 
dores espalharam-se pelo grande areal que vai de Espinho a Vieira de Leiria. Ergueram 
os seus palheiros nas praias e fundaram ali as primeiras povoaeóes. Emigrando para sul, 
estabeleceram-se nos areais entáo desertos da Costa da Caparica, perto de Lisboa, e 
Santo André, na costa do Alentejo. No Algarve também se usavam artes de arrastar pa- 
ra terra com redes scmelhantes, c csta pcsca csteve na origem do povoamcnto dc Mon- 
te Gordo e de Vila Real de Santo António. 

Em finais do século XIX üabalhavam na ai"te xávega mais de 7000 pessoas, náo 
contando o pessoal que ajudava a puxar as redes, as mulheres que carregavam o peixe, 
que o salgavam e vendiam pelos casais. os mercantéis, negociantes e demais que viviam 
á conta da pesca. Nas primeiras décadas do século XX os barcos do norte eram colos- 
sos de 16 metros que chegavam a levar 46 homens aos quatro remos. Só para carregar 
uma rede eram necessários mais de 20 homens. Cada companha, ou companhia, tra- 
balhava com 80 homens e 12 juntas de bois. 

Os pescadores tinham uma maneira de ser e um falar próprio. Uma história co- 
mum de fé e bruxedos, rixas e pancadaria, fomes. fogos e naufrágios. Quem via os fa- 
miliares em perigo no mar nunca esquecia. Ninguém esquecia os palheiros a arder so- 
bre as dunas, as invasóes do mar que levavam dezenas de casas... 

As companhas grandes acabaram nos anos 60. Entáo os pescadores mandaram 
fazer barcos mais pequenos com dois remos. Depois meteram motores nos barcos e co- 
mecaram a alar as redes com tractores. Hoje em dia os homens só se agarram aos re- 
mos para passar a primeira linha de rebentacáo. Mesmo assim, com mar picado dcmo- 
ram eternidades a furar as vagas, os barcos erguem-se ao céu e o mar sempre a dar-lhes 
para trás. Os acidentes náo sáo raros. Em 1994 morreram trés homens em Espinho. 

Ainda há mais de mil famílias a viver desta pesca, náo contando as peixeiras e 
comerciantes. Mas já náo se pesca assim na costa alentejana. No Algarve restam duas 
companhas dc vclhotcs. Em Vieira de Leiria inventaram uns barcos dc quatro metros 
em forma de meia-lua porque já náo se arranjava pessoal para trabalhar com barcos 
maiores. Em Pedrogáo há duas companhas e uma delas só vai ao mar de madrugada e 



188 



Copyrighted material 



ao fim da tarde, porque durante o dia o pessoal anda na fábrica. Nas praias a sul da Fi- 
gueira da Foz há barcos que só se aguentam á conta da rapaziada da escola que vem tra- 
balhar nisto durante as férias. Na Tocha há uma companha de gente nova que meteu ro- 
das no casco do barco, como se fosse um anfíbio, para poupar trabalho e pessoal a arras- 
tar o barco na areia. 

É nas praias do norte que se véem mais barcos e se apanha mais peixe. De Mira 
até Espinho contam-se 40 companhas, que trabalham com embarcacoes coloridas de 
cerca de 10 metros em íorma de meia-lua. Váo oito homens no barco e ficam uns 10 em 
terra. Nalgumas praias ainda usam os bois para puxai" as redes e o barco. 

Esta gente continua a lutar por uma vida que sempre foi a deles. No mar ganha- 
ram a coragem e a fé, aprenderam a sofrer e a esperar - ás vezes semanas a fio, que o 
tempo náo os deixa trabalhar e o peixe náo dá á costa. Mas da maneira que as coisas 
estáo. quanto tempo é que eles aguentam? 

* * .1= 

PROCESSOS DE ADAPTACÁO 

Abrindo um Traité Géneral des Pesches de Duhamel du Monceau, do século 
XVIII, a variedade de práticas e artes de pesca, nomeadamente de arrastar para terra, é 
surpreendente. Dá a sensacáo que os homens experimentaram todas as formas possíveis 
e imaginárias para apanhar peixe. 

A evolu^áo das redes de arrastar para terra na costa portuguesa também revela 
um processo de adaptacáo constante. Desde a utilizacáo de pequenas redes lancadas á 
botda de água e puxadas por meia dúzia de homens, aos chinchorros largados de um 
barco, ás artes novas ou artes de xávega. A organizacáo das companhas varia de socie- 
dades em que todos os pescadores tém uma parte, a sociedades em que os proprietários 
sáo industriais ou comerciantes abastados. 

Os barcos variam de tamanho e de feitio ao longo da costa. Nas fotografias de ar- 
quivo de Espinho vemos barcos grandes a dois remos, enquanto noutras praias os bar- 
cos eram a quatro remos. Na Nazaré as netas de proa afiada sáo bastante diferentes dos 
meias luas usados nos outros pontos da costa ocidental, diferenca que talvez advenha 
da pesca na Nazaré ter tido uma origem anterior. No Algarve os barcos náo precisavam 
de ter a proa e popa elevadas porque o mar é mais calmo. 

Inicialmente as redes eram puxadas á for^a de bracos. As companhas do norte 
chegaram a empregar duzentos homens e mulheres para alar as redes. Depois introdu- 
ziram-se os bois. Havia companhas que usavam seis juntas de bois e outras que empre- 
gavam 12, para poder revezar as bestas. No entanto, em várias praias continuaram sem- 
pre a puxar á for^a de bra^os, ou por náo haver lavradores com bois possantes nas re- 
dondezas, ou por usarem redes mais pequenas. No Algarve, por exemplo, náo havia 
bois. Disse-nos um vclho de que na zona de Cabanas usavam burros ou mulas paia pu- 
xar as redes. 



189 



Copyrighted material 



As redes também variam de tamanho e provavelmente na forma como sáo cons- 
truídas. Julga-se que no Furadouro as companhas grandes largarem as redes até quatro 
ou seis milhas da costa. As monografias de outras praias indicam que as rcdes eram lar- 
gadas bastante mais perto. 

Segundo o autor de uma monografia do Furadouro, houve uma altura em que as 
companhas usavam dois barcos para dar o lan^o de redcs, carregando um dos barcos 
uma parte do cordame e o outro barco o rcsto da corda e a rede. Será verdade? Como é 
que eles coordenavam as operacóes no mar? Náo sabemos. No entanto, Baldaque da 
Silva, num levantamento exaustivo que fez sobre as pescas em Portugal no fim do sé- 
culo XIX, indica dois baicos para cada companha. 

O que se parece notar nestas observa^oes é um processo de adapta^áo constante 
que faz com que diferentes variantes de barcos e redes e práticas da mesma modalida- 
de de pesca cocxistam a qualquer momento. 

A própria construgáo de palheiros e cabanas dos pescadores varia consoante os 
materiais disponíveis nas redondezas, a exposicáo aos vcntos, o crescimento das co- 
munidades e talvez também o acaso. Na costa de arcal que vai de Espinho até Vieira de 
Leiria, conhecida como a "área da xávega'\ a constru^áo dominante era o palheiro, 
construído em tabuado, a madeira tratada com o sil extraído do óleo da sardinha. Em 
várias praias os palhciros cram assentes em palafitas c erguiam-se acima do solo para 
evitar que a areia se amontoasse contra as casas. Os palheiros da Tocha, que serviam 
apenas de habitacáo sazonal aos pescadores, eram diminutos. Já em Palheiros de Mira 
estas constru^óes chegavam a ter trés andares. No Algarve, onde a costa é mais abriga- 
da, os pcscadorcs rccorriam aos cani^ais para construircm as suas cabanas, com tcctos 
de colmo de duas águas. 

O declínio das companhas grandcs dá-se com a concorréncia da pcsca modcrna, 
quc atrai os pcscadorcs para as trainciras c arrastócs c faz cscassear o peixc na costa, c 
com a quebra de precos das conservas após a Segunda Guerra Mundial. Os patróes fa- 
zem o que podem para evitar fechar as companhas. 

O patráo da única companha a quatro remos da Vagueira, um comerciante que 
também controlava o transporte de barca na ria, vai aguentando a companha porque diz 
que a xávega atrai muita gente á praia e que o transporte de barca compensa. No íilti- 
mo ano ainda tentam meter um motor no barco. Mas cxperimentam o motor ao centro 
e como largam da borda náo podem arrancar logo a motor. Precisam á mesma dos re- 
madores para passar a primeira linha de rebentacáo. náo poupam em pessoal e a expe- 
riéncia náo dura mcia safra. A única solu^áo seráo os motores fora de bordo á ré do bar- 
co, mas esscs só aparecem mais tarde. 

O declínio é lento. Em 1970 ainda há um barco a quatro remos a trabalhar na To- 
rreira. Poucos anos mais tarde já alguns homens dc mar mais cmprecndcdorcs tinham 
mandado fazcr barcos mais pequenos, entrc 9 a 1 1 metros, a dois remos. Talvez os dois 
tipos de barcos tenham coexistido durante alguns anos, mas náo temos datas certas. 

Nessa altura viam-se muitos pcscadorcs dcscmpregados ncstas praias. No Fura- 
douro, por exemplo. homens e mulheres andavam a acartar areia ou a apanhar lenha no 



190 



Copyrighted material 



mato para sobreviverem. Os homens que mandaram fazer os novos barcos a dois remos, 
muitos deles tinham trabalhado nas companhas grandes. Eram homens que á custa do 
seu trabalho, espírito de luta e sacrifício tinhham juntado umas coroas para poder man- 
dar fazer um barco. Homens com iniciativa e capacidade de risco para montar a sua pró- 
pria empresa. Alguns deles acabaram também por montar o seu café ou restaurante na 
praia. ou fazer uma casa grande para alugar aos turistas durantc o Vcráo. Enquanto es- 
ta gera^áo se mantiver á frente das companhas, homens habituados a enfrentar a adver- 
sidade com espírito de luta e sacrifício, só váo desislir quando íicarem mesmo sem pes- 
soal para trabalhar. O que explica em parte o facto da arte xávega ainda existir hoje em 
dia. 

Voltando atrás: as companhas a dois remos alastraram rapidamente. Estes barcos 
mais pequenos, a dois remos, usavam redes mais pequenas e trabalhavam com menos 
pessoal. Eram companhas de vinte e poucas pessoas, muitas vezes unidades quase fa- 
miliares onde as mulheres também participavam. Os patroes náo tinham dinheiro para 
pagar salários, o pcssoal reccbia um quinháo do produto da pesca. 

Houve companhas que recomecaram a puxar as redes á for$a de bracos e só pas- 
sados uns anos, depois de verificarem que a coisa dava resultado, é que voltaram a me- 
ter bois. A introdu«;áo dos motores foi rápida. Era um benefício evidente, poupava pes- 
soal e muito suor aos rcmos, além dc permitir trabalhar com mar mais picado. Mas con- 
tinuavam á mesma a precisar de homens aos remos para manter o barco aproado ás 
ondas até passarem a primeira linha de rebenta^áo e ganharem embalo a motor. O que 
daí resultou foi uma forma híbrida: um barco a motor que arranca a remos. Depois de 
passarem a primeira linha de vagas amarram os remos, que ficam a planar sobre a água 
durante o resto da viagem. Mas se o motor falhar, como de vez em quando acontece, 
rccorrem aos remos. 

Avan^ando agora no tempo, ao olhar para o panorama da arte xávega em Portu- 
gal em 1994, e correndo a costa de norte a sul, deparámo-nos com o seguinte cenário: 

Nas praias mais a norte - Espinho, Esmoriz, etc. só trabalhavam com tractores. 
Na Torreira continuavam a trabalhar com seis juntas de bois. á antiga. Na Vagueira. a 
sul de Aveiro, havia várias companhas que usavam tanto os bois como os tractores. Is- 
to apesar de muitos dos homens mais novos e inclusivamente alguns dos sócios já te- 
rem trabalhado no estrangeiro, verem televisáo em casa e irem á discoteca... 

Na Tocha há uma companha de velhos que trabalha lado a lado com uma com- 
panha de gente nova que decidiu meter rodas no barco para arrastar mais o barco na 
areia scm tcr o üabalho de acartar varas e rolos. Na Costa dc Lavos, a sul da Figucira 
da Foz. há uma companha de um homern mais velho que trabalha á antiga e uma com- 
panha que só se aguenta com os miúdos durante as férias da escola. Nessa um dos só- 
cios, que já esteve emigrado, improvisou um reboque como rampa de lan^amento para 
meter o barco á água. 

Em Pedrogáo uma das companhas só pesca de manhá á noite porque durantc o 
dia o pessoal anda na fábrica. Em Vieira de Leiria mandaram fazer barcos mais peque- 
nos, com cerca de sete metros, á medida que o pessoal ia fugindo. Depois mandar fa- 



191 



Copyrighted material 



zer meias-luas de quatro metros. Em 94 havia umas companhas a pescar com os barcos 
maiores e outras com os mais pequenos. Uma vez trouxeram para a Vieira um barco da 
Nazaré mas a experiéncia correu mal e por isso respeilaram sempre a forma tradicional 
do saveiro, mesmo nos barcos mais pequenos. 

Na Nazaré restavam quatro companhas de velhotes, que iam ao mar com barcos 
rasteiros e continuavam a puxar as redes á for^a de bracos, com ajuda das mulheres e 
outro pessoal da praia, que depois leva um quinhao de peixe para casa. Em Melides há 
uns homens novos que come^aram a dar uns lan^os durantc o Vcráo com uma rede pc- 
quena de arrastar para terra. embora nao livessem licen^a. No Algarve ainda havia uma 
companha de velhotes, na zona de Faro. a trabalhar com um guincho fixo. 

Alguns dos inventos mais exóticos que encontrámos, como sejam o barco com 
rodas ou o reboque a servir de rampa de lancamento. podem ser considerados moder- 
nices rnarcadas pelo espírito de novidade dos tempos de hoje. Mas se bem que todas as 
pessoas tem uma certa resisténcia á mudanca, com o seu engenho e capacidade de in- 
vencáo o Homem está sempre a experimentar novas maneiras de fazer as coisas, intro- 
duzindo pequenas variantes no seu trabalho do dia-a-dia, num processo talvez algo pa- 
recido com as mutacoes aleatórias que dáo origem á evolucáo das espécies. 

Hoje em dia as praias da costa norte onde vivem os pescadores da arte xávega 
náo sáo comunidades isoladas. Os pescadores estáo sempre a falar da pesca, a espreitar 
o lanco dos outros, e se a companha ao lado pcsca mais do que elcs uns dias a fio estáo 
sempre a tentar perceber porqué. Tentam ver se deviam dar os lancos mais ou norte ou 
mais ao sul, ou mais ao largo ou mais a terra, se o outro tem a rede maior ou porque é 
que a rede do outro pesca mclhor. Quando a pesca náo lhes corrc bem durantc umas se- 
manas a fio e os outros estáo a apanhar peixe, sáo capazes de pegar no barco e mudar 
de zona de pesca, ir trabalhar para ao pé dos outros. Esta competicáo e rivalidade cons- 
lante. movida pela pressáo da sobrevivéncia, faz com que os pescadores da aite xávega 
estejam sempre predispostos a adoptar as práticas das companhas mais próximas quan- 
do véem que estas pescam mais do que eles. 

Se os pescadorcs dc Mira apanharam carapau, os da Vagueira sabem no mesmo 
dia por causa dos peixeiros. 0 boca-a-boca funciona como se houvesse uma rede de 
postos de vigia ao longo da costa, dc maneira que quando uns apanham carapau os das 
outras praias mais próximas tentam fazer-se ao mar logo que podem. Quando a com- 
panha de gente nova da Tocha meteu rodas no barco, os pescadores da Vagueira vém a 
saber e dizem que um dia háo-de ir lá ver se aquilo dá resultado ou náo. 

Náo devemos subestimar a resisténcia á mudanea. Um homem da Vagueira, con- 
hecido por Alberto das Barbas, por sinal um indivíduo com estudos, que hoje é escriváo 
e cresceu fora do mcio da pesca, conta-nos que os de Esmoriz comegaram a usar trac- 
tores muito antes deles. Um dia ele foi a Esmoriz ver como é que os outros trabalha- 
vam e voltou impressionado, a pensar meter tractores para a companha que ele tinha na 
altura. Come^ou a falar disso com os outros patrocs de companha, homens com muito 
mais experiéncia de mar do que ele, e todos lhe disseram: "Eh Alberto. és maluco, náo 
te metas nisso. As praias lá sáo outras. Isso aqui náo dá nada". Ainda por cima toda a 



192 



Copyrighted material 



gente se lembrava de uma experiéncia com um tractor do exéreito que tinha dado mau 
resultado porque as lagartas davam cabo das redes estendidas na areia. 

Mas o Albcrto tinha visto que os dc Esmoriz conscguiam dar muito mais lancos 
num dia com os tractores e arriscou á mesma. Claro que fez asneiras, nos primeiros 
tempos. Mas diz que nos dias quentes de veráo, enquanto as outras companhas davam 
dois lan^os ou trcs c ficavam com os bois csfalfados, clc dava aos quatro, cinco c scis 
langos por dia. "Era os vclhos todos nos cabecos, a olhar. Aquilo deu-mc um gozo... No 
ano seguinte as companhas todas meteram tractores". 

O que cstc cpisódio da introdu^áo dos bois na Praia da Vagucira ilustra é, por um 
lado, a resisténcia á mudanya face a notícias de praias distantes. por outro a rapidez de 
imitacáo da prática da companha ao lado quando essa prática dá resultado. 0 indivíduo 
que introduziu a nova prática é um homem que passou por outra praia e viu como é que 
elcs lá trabalhavam, um fulano com iniciativa e capacidadc de arriscar. Mas os outros 
patróes, mais velhos, sobretudo os que fundaram as companhas a dois remos após o de- 
saparecimento das companhas grandes, sáo muitas vezes homens com poucos estudos 
mas inteligcntcs, cmprcendcdores e com capacidade de risco. 

Esta resisténcia á mudan^a conjugada com a rivalidade e imitacáo de práticas que 
dáo resultado nas companhas mais próximas explicam que haja uma certa uniformida- 
de de práticas cm cada praia: nas praias ao norte todas as companhas usavam tractores 
em 1994, na Torreira ambas as companhas trabalhavam com seis juntas de bois á anti- 
ga, na Vagueira várias companhas usavam bois e tractores, em Mira todas as compan- 
has usavam tractores, e por aí fora. 

A companha do Joáo da Murtosa, na Vagueira, era das que trabalhavam com duas 
juntas de bois em 1994. Os bois ganhavam á parte, tal como o pessoal e os patróes que 
sáo donos do barco e das redcs. O Zé, quc tinha uma junta, estava farto de apanhar erva 
para os bois. E como a safra correu mal achou que os bois náo compcnsavam. Vcndeu- 
os no fim da safra para acabar as obras da casa. A Cláudia, que tinha outra junta, tam- 
bém estava farta de bois até á cabeca. Casou e vendeu a junta dela. Nessa altura o Joáo 
da Murtosa comprou um üactor grande, mais potcnte. Pelo menos os tractores náo dáo 
trabalho durante o inverno, enquanto os bois tém de se alimentar todos os anos. 0 ano 
de 1995 foi o último em que trabalharam com duas juntas de bois na Praia da Vagueira. 
A outra companha que também trabalhava com duas juntas seguiu o mesmo caminho. 

Em 1996 uma das companhas da Torreira desistiu dos bois e meteu tractores. Es- 
te ano de 1 997 a outra companha era para desistir também. Só náo desistiu porque a Cá- 
mara, a pensai' no turismo, lhcs ofereccu um subsídio para continuarem a bois. Mais 
uma vez o processo de mudan^a, uma vez iniciado por uma companha, teria sido logo 
imitado pela outra companha. 

E assim tcrmina era dos bois na arte xávega. Hoje em dia já há praticamente só 
uma companha a trabalhar com bois em toda a costa, e é porque reccbe um subsídio da 
Cámara para esse eleilo. 

Em rela^áo ao antigamentc, podcmos apcnas especular. Sabcmos quc antiga- 
mente havia comunidades de pescadores muito isoladas na costa centro e norte de Por- 



193 



Copyrighted material 



tugal. Mesmo assim. o comércio do peixe abria sempre linhas de comunicacáo cora o 
inlerior. As mulheres que iam vender o peixe pelos casais levavam as boas e más novas 
da pesca. Entre os aglomerados mais próximos as notícias espalhavam-se. Muitos dos 
pescadores da xávega eram pescadores-lavradores. Outros emigravam durantc o Inver- 
no para alimentar a família. Os povoados de palheiros espalhados pelo areal, que tive- 
ram origem na migra^ao dos pescadores da arte xávega. mantinham durante muito tem- 
po ligacoes com as comunidades de origem. Náo eram portanto comunidades fechadas. 
Ao que parece no século XVIII havia comerciantes da (ializa a vender peixe no norte 
de Portugal. 

O processo de difusáo de novas práticas seria porventura lento, mas mais cedo ou 
mais tarde a notícia de novas modalidades de redes e técnicas de pesca acabaria por di- 
fundir-se por toda a costa. A amea^a da fome e a luta pela sobrevivéncia pressionavam 
á adop^áo de práticas mais vantajosas. E é provável que algumas das caractcrísticas do 
processo de adaptagáo e mudan^a que observamos em tempos recentes também tives- 
sem influéncia antigamente na adop^áo de novas práticas. 

O que é que se passou ao certo com a introdu^Tio das "artes novas" e de técnicas 
de salga mais eficazes na costa norte de Portugal no século XVIII? Deixamos esta 
questáo em aberto. 



194 



Copyrighted material 



ARREDOR DO POLBO. DO MAR Á MONTAÑA 



Xosé Antón Fidalgo Santamariña 
Facultade de Humanidades: Área de Antropoloxía Soeial 
Universidade de Vigo: Campus de Ourense 



LASPECTOS MORFOLÓXICOS, BIOLÓXICOS E ECOLÓXICOS DO POLBO 

L Aspectos morfolóxicos do polbo común 

O polbo (do grego polys + pous > polypous > lat. polipu > gal. polbo) da espe- 
cie Octopus vuígaris é o que máis consumimos en Galieia'. Capturado polos nosos pes- 
cadores de baixura e preparado e servido polas polbeiras tradicionais polas feiras, ro- 
marías e festas do interior do País, esta clase de polbo chegou a converterse nun expo- 
ñente signifieativo da tradición culinaria da Galicia rural. 

Desta clase de polbo existe un número semellante de machos e femias. Os ma- 
chos teñen o terceiro brazo da dereita máis curto 2 e presentan no segundo e terceiro pa- 
res de brazos de cada lado unha ventosa, polo xcral a oitava, dun tamaño máis grande 
cós demais. As femias carecen desta ventosa dos machos e os seus brazos rematan to- 
dos en punta afiada. 

A esta especie de polbo dáselle polas zonas costeiras galegas nomes variados, 
dos que citarei os ofrecidos na obra A pesca en Galicia, onde se constata que na zona 
da Guarda (Pontevedra) lle chaman "polbo da praia" e "polbo da costa"; en Mugardos 
recibe o nome de "pulpo cuberto" ademais dos anteriores; polas zonas costeiras de 
Bueu, Península do Morrazo, Portonovo. O Grove, Cambados, Vilanova de Arousa, 
Aguiño, Mogor, Muros. chámanlle simplemente "polbo"; "pulpo da pedra" na zona 
costeira de Noia (A Coruña) e tamén na de Foz (Lugo), onde igualmente recibe o no- 
me de "pulpo cuberto"; na zona costeira de Ribadeo (Lugo) esta especic de polbo ta- 
mén se denomina "gullón" (Cf. VARIOS, 1983:163). 

Como calquera outra especie de cefalópodo, o corpo do polbo común presenta si- 
metría bilateral e pódese dividir en dúas partes: a anterior, chamada cefalopodio, que 



1 ó seu lado atópanse outras especies de polbo igualmente abundantes como as Octopus salutti, que se 
coñece comunmente co nome de "pulpón"; os exemplares presentan uns tentáculos máis longos e delga- 
dos cós da cspccic vulgaris. A cspccic Eleilone cirrosa, coñccida popularmcntc co nomc dc "polbo cabc- 
zudo" e tamén cos de "pulpo blanco" e "pulpo de altura". esta especie presenta un tamaño máis curto có 
das especies vulgaris e saltitti e uns tentáculos delgados e afiados nas súas extremidades, que están pro- 
vistas dunha soa fila de ventosas. A especie Eledone moscltata, que é menos abundante que a antertor e 
conta coma ela cunha soa fila de ventosas nos brazos. Hai aínda outras varias especies de polbo que pobo- 
aban as costas dos océanos. entre as que se achan: Ocíopus macropus, Octopus dejüippl, Octopus maya, 
Octopus hriareus, Octopus jouhini c outras varias. 

2 Contando co animal disposto en sifón. isto é. co lado ventral cara a abaixo. 



195 



Copyrighted material 



consta dunha cabeza e dunha coroa de apéndices móbiles (brazos); e a posterior, ou vis- 
ceropáleo. que comprende o manto e as vísceras. () polbo agrúpase nunha única orde, 
a dos octópodos (oito brazos), e as características morfolóxicas máis significativas do 
animal poden quedar sintctizadas como segue: 

a) Unha cabeza cun par de ollos ben desenvolvidos, situados lateralmente, provis- 
tos dun cristalino e unha estructura córnea que os recobre. Unha boca situada na base 
dos brazos, que nos exemplares adultos vai provista de dúas mandibulas quitínosas ou 
pico, coas que corta as presas ou as inmobiliza proporcionándolles unha dentada nas zo- 
nas vitais. O polbo común (octopus vulgaris) presenta tinhas mandíbulas co bordo ante- 
rior dentado, no que os dentes presentan unha forma cónica. Na boca a rádula traballa 
coa mandíbula actuando como unha lima para fura-las cubertas dos crustáceos e molus- 
cos de que se alimenta e tamén facendo de transporte dos alimentos da boca ó esófago. 

b) Trala boca ábrese un aparato dixestivo no esófago, que, unha vez no viscero- 
páleo, se abrc nun buche ou directamcnte no estómago, c dcspois está o cego e o intes- 
tino, que se abre no ano, situado na parte ventral anterior do manto. 

c) Un sistema circulatorio cerrado, que consta dun corazón capaz de impulsa-lo 
sangue a través das principais arterias do animal; e un sistema nervioso formado por 
distintos acúmulos neuronais (os lóbulos cerebrais), capaces de controla-Ias luncións 
motoras, de análise da información, memoria e decisión necesarios para captura-las 
presas, e para vivir no seu medio. 

d) Unha cor de pel que pode chegar a ser moi variada dependendo da cor dos cro- 
matóforos que posúa o animal e do tipo de dieta prioritaria que caracterice a alimenta- 
ción habitual do polbo. 

e) Un manto protector c soportador dos órganos c vísceras do animal. E a carne 
do polbo, que consta de cinco capas de tecido distinto, que tecnicamente se denominan: 
epitelio externo, túnica externa, tecido muscular, túnica interna, servicio visceral. Co 
calor aumenta o espesor do manto á custa de encollerse no sentido Ionxitudinal. É por 
isto polo que o vemos encollido e espeso cando as polbeiras o mostran como reclamo 
de acabado de cocer. A composición química do manto está ben estudiada polo equipo 
de A. Guerra, do instituto de Investigacións Mariñas de Vigo, e caracterízase por un al- 
to contido en auga. Arredor do 78% de auga, o 17%, de proteínas, o 1,2% dc lípidos, o 
1,2% de minerais e 0,8% de glícidos. 

2. Aspectos biolóxicos da especie: o ciclo vital do polbo común 

Cando están maduros, os machos e as femias achéganse á costa para a copula- 
ción e posta de ovos. Dado que xa viven preto dela non precisan facer grandes despra- 
zamentos para desovar. Pódese dicir, en liñas xerais, que os machos son máis precoces 
que as femias en chegar á madurez sexual. Üs informes dos biólogos mariños falan de 
maehos maduros cando pesan menos de 200 gramos, mentres que as femias maduran 
máis tarde, posiblemente despois de supera-los 800 gramos de peso. 

Tódalas áreas de posta aparcccn Iocalizadas preferentemente en zonas próximas á 
costa, aínda que tamén poden afastarse, estendéndose ata os 80 e 85 m de profundidade. 



196 



Copyrighted material 



No tocante á época de desova, sábese que varía un pouco segundo as zonas e pa- 
rece influír sobre todo a temperatura e a salinidade das augas. Na costa de Galicia abar- 
ca un longo pcríodo quc vai dc fcbrciro ata outubro, ccntrándosc a fasc dc maior acti- 
vidade sexual a finais da primavera e verán (GUERRA, 1984:346). Este período de de- 
sova acúrtasc un pouco nos caladoiros do Mcditcrránco catalán, ondc abarca dcndc 
marzo ata setembro, constatándose que "a época de maior actividade sexual coincide 
cos mcscs dc maio. xuño c xullo" (GUERRA. 1975:410). Trátasc dun pcríodo similar 
ó que establece J. Tanaca para as poboacións de polbo común (Octopus vulgaris) da 
costa este da península de Bósó en Xapón (TANACA, 1958:601-607). En canto ó pol- 
bo común do banco sahariano, sabemos, por un traballo de García Cabrera. que os 
exemplares máis precoces adiantan a marzo o empezo do período de maior actividade, 
e a xuño os máis atrasados, sendo abril e maio os meses centrais (Cf. GARCIA CA- 
BRERA, 1969:75-103). 

No quc atinxc á fccundación, nos machos os cspcrmatozoidcs producidos polo 
testículo son empaquetados en espermatóforos producidos polas glándulas asociadas ó 
tcstículo ou glándulas cspcrmatofóricas c son almaccnados na bolsa dc Ncdham, ondc 
permanecen ata ser expulsados no momento da posla. Nas femias o ovario desemboca 
nun ou dous oviductos ós que pode ter asociadas glándulas productoras de substancias 
que envolven o ovo, que serven para pegalo ó substrato onde se fixa. A fecundación 
adoita ser externa, depositándose os espermatóforos en distintas partes das femias me- 
diante un brazo modificado do macho chamado hectocotilo. A posta realízase unha vez 
ó ano e unha vez na vida dos exemplares. Só excepcionalmente algunhas femias con- 
seguen recuperarse e madurar para desovar de novo ó ano seguinte. Debido á alta taxa 
de mortalidade, o número de ovos, aínda que variable. ten que ser grande. Chegouse a 
contar ata 402.000 ovos nunha fcmia madura, aínda quc c máis común valorcs infcrio- 
res comprendidos entre 130.000 e 260.000. Tamén se ten observado quc "un macho po- 
dc copular con varias fcmias c quc transfirc os cspcrmatóforos, dcndc o scu aparato xe- 
nilal ó da femia, ó traverso da canle do hectocolito e valéndose da língula. A cópula po- 
dc durar unha hora ou máis. pcríodo no cal o macho deposita. preto da saída dos 
oviductos, varios espermatóforos, a exaculación dos cales é intermitente. Unha vcz nos 
oviductos, e mediante contracións peristálticas. os espermatóloros pasan ás glándulas 
nidamaterias. onde ceiban ós espermatozoides que fecundan ós óvulos" (GUERRA. 
1 979:80). No período embrionario as femias non comen, e despois da eclosión dos ovos 
quedan en tal estado de extenuación que non se poden recuperar para desovar de novo 
no mesmo período; e morren polo xeral desovando unha soa vez na vida. 

Unha vez nacidos, os polbos dcbcn crcccr c madurar. A primcira ctapa dc vida 
é a máis crítica posto quc a mortaüdade nos cstados máis cedos adoita ser moi alta dc- 
bido á alta competcncia polo espacio, a alimentación necesaria e, sobre todo, a que es- 
tes cefalópodos novos adoitan ser voraces depredadores. 0 desenvolvemento do polbo 
pasa por varias etapas de crecemento, das que a primeira fase é embrionaria, tranfor- 
mándose posteriormente os embrións en larvas\ que nalgunhas especies de polbos pa- 



3 Unha larva (dc polbo) c, en senlido amplo. un cstadio dc dcscnvolvcmcnto dun cxcmplar xuvcnil an- 
tes de adquiri-los caracteres de adulto. 



197 



Copyrighted material 



récense máis ós ascendentes adultos ca noutras 4 . A taxa de crecemento durante o pe- 
ríodo embrionario e larvario resulta difícil de precisar, aínda que se sabe que é rápido 
debido a que nun ano poden alcanzar pesos por riba dos 3 quilos, chegando algííns 
exemplares a conscguir tallas moi grandcs 5 . As observacións lcvadas a cabo sobre es- 
ta especie por A. Guerra na costa Atlántica de Finisterre (Cf. GUERRA. 1981), e na 
do Meditcrráneo catalán por K. Mangold-Wirz (Cf. MANGOLD-WIRZ, 1963) e por 
A. Guerra (Cf. GUERRA, 1975:397-416), mostran que o proceso de desenvolvemen- 
to e maduración sexual do polbo común é similar en ámbolos biotipos, comprenden- 
do o devandito crecemento e maduración varias fases, que son nas femias as de: ín- 
madurez, Desenvolvemento-predesova, Madurez e Posdesova, e nos machos as de: In- 
madurez, con espermatóforos (ou madurez.) e posdesova. Por outro lado, sabemos por 
.1. M. e .1. Wells que factores ecolóxicos como a luminosidade. a temperatura e a sali- 
nidade das augas poden influír nestas fases de dcscnvolvcmcnto e maduración sexual 
do polbo común (Cf. WELLS e WLLLS, 1959:1-33). 

En relación coas femias, A. Guerra comprobou igualmente que a fase de inma- 
durez "corresponde a femias inmaduras onde os seus ovos son dun tamaño inferior a 
0,7 mm, o ovario moi pequeno e branco c as glándulas estreitas c sen zonación"; a fa- 
se de desenvolvemento-predesova represéntana "femias en desenvolvemento-prefeza, 
nas que os ovos miden entre 0,7 e 1 ,8 mm, o ovario é maior e as glándulas mostran un- 
ha típica rexión denticulada de intensa cor branca"; a fase de madurez é o período de 
desenvolvemento sexual das femias maduras no que o "seu ovario é moi voluminoso e 
o tamaño dos ovos oscila entre 1.9 e 2.4 mm; as glándulas oviductais son de maior ta- 
maño que nas etapas precedentes"; por último, a fase de posdesova representa ás fe- 
mias co ovario fláccido c sen ovos, que son "fácilmcnte recoñcciblcs porquc a súa gó- 
nada se atopa en clara regresión (Cf. GUERRA. 1975:409). En canto ós machos, a fa- 
se de ínmadurez comprendc o cstado cn quc o animal carece aínda de cspcrmatóforos; 
a fase eon espermatóforos ou madurez f> , que empeza a partir do momento en que o 
animal inicia o almacenamento de espermatóforos na bolsa de Nedham 7 ; e a fase de 



4 En varias especies de polbos de ovos grandes e larvas bentónicas. estas parécense moito ós adultos, e, 
en cambio, nalgunhas outras de ovos pequenos e larvas planctónicas. estas parécense moito menos ós as- 
ccndcntcs. Por csta razón a cstcs dcsccndcntcs chámascllcs "larvas planctónicas" c a aquclcs "xuvcnís bcn- 
tónicos", evitando aplicarlle-lo termo larva (Cf. GUERRA e PÉREZ GÁNDARAS. 1984:9). 

3 Constata A. Guerra que "o tamaño máximo | . . . | que pode acadar un polbo no Mediterráneo é de 30 cm 
de talla l lonxitude dorsal do manto) e arredor dos II Kg de peso. mentres que no Atlántico centro-oriental 
chcga ós 40 cm c 20 Kg. Os maiorcs polbos capturados no Mcditcrránco. c dcbidamcntc rcl'crcnciados. 
eran machos e nunca sobrepasaron os 12 Kg [...]. No Atlántico. nós mesmos poidemos observar un macho 
de 14 Kg. cunha lonxitude total de 1.60 m" (GUERRA. 1979:82). Pola miña parte engadirei que varios dos 
informantes pescadores de polbo manifeslaron capturar nalgunha ocasión, nas rías galegas, exemplares de 
polbo dc 7. 8 c 9 quilos de pcso. Aínda quc sc trata dc pcsos c tamaños quc aparcccn moi por dcbaixo dos 
que proporcionan os nosos científicos nas súas investigacións. xa son merecedores da nosa mención. 

'' Prescíndese do tenno "madurez" nos machos e subtitúese polo de "con espermatóforos", posto que se 
descoñece o número de espermatóforos mínimo que se necesita para que un macho estea realmente maduro. 

7 Dc acordo coa hipótcsc dc Ángcl Gucrra "os machos cstán maduros a partir do momcnto cn quc con- 
tan cuns poucos espermatóforos almacenados na bolsa de Nedham" (GUERRA. 1975:408). 



198 



Copyrighted material 



posdesova, quc corresponde á fasc cn quc os polbos maduros sc dcsprcndcron dos cs- 
pcrmatóforos por emparellar. 

Rematada a última fase de desenvolvemento sobrevén a morte do animal. Nas fe- 
mias a morle adoita producirse na fase de posdesova, despois da eclosíón dos ovos. En 
todo caso, as máis lonxevas non superan os dous anos de vida, e os machos poden du- 
rar algo máis quc as fcmias. 

3. Aspectos ecolóxicos: área xeográfica e hábitat mariño do polbo 

Aínda quc sc trata dunha cspccic estríctamentc litoral, o polbo c un molusco cos- 
mopolita moi abundante en augas temperadas do Atlántico oriental c occidental, do Me- 
diterráneo e do Pacífico oriental e occidental. É unha especie sedentaria que fai uns des- 
prazamentos curtos polo día e máis longos de noite, gregaria no sentido de que viven 
moi xuntos aínda quc indcpendcntcs uns doutros, c tcrritorialista, o quc os lcva a dc- 
fende-la súa zona impedindo que outros se mesturen. Tradicionalmente aparecían fa- 
cilmente en plena area (cunchais), alimentándose das diversas variedades de mariscos 
dos areais, pero hoxe co devastador arrastre dos barcos maiores non atopan un lugar se- 
guro onde desenvolverse normalmente. Os pescadores de polbo teñen que acudir ós si- 
tios areosos, rochosos e incluso semilodosos, ondc agora habitan. 

Polo que respecta ó polbo que nos é máis familiar, o Octopus vuigaris, trátase 
dunha especie "estrictamente litoral que rara vez baixa máis alá dos 150 m de profun- 
didade" (VARIOS. 1992:269). Esixe para vivir unhas condicións de salinidade que se 
cifran scmpre superiorcs ó 27/1000 c unha tcmpcratura dc non mcnos dc 6° C, situán- 
dose a óptima entre os 10° e os 20° C. Tamén precisa un PH e concentración de osíxe- 
no adecuados, que posúen as augas das rías e costas onde viven e se reproducen os 
membros desta especie. Pero condicións desta natureza posúenas numerosas augas ma- 
riñas que espallan a especie pola maior parte dos litoriais do mundo. Servíndose das 
achegas de varios investigadores e das súas propias, A. Guerra delimita do seguinte mo- 
do a árca xcográfica do polbo común. Escribc o invcstigador: 

No Atlántico oriental, o Octopus vulgaris pódese atopar dende 
as costas inglesas deica o cabo de Boa Esperanza (Rees, 1950), si- 
tuándose os lindeiros da súa distribución septentrional nas badfas de 
Dublín e Livetrpool, probabiemente en relación coa isoterma de 6"C na 
auga do fondo (Rees e Lwnbi, 1954). A especie é común nas costas me- 
ridionais inglesas e máis en toda a costa francesa. Ó sul do mar do 
Norde ten sido citada nas costas belgas, holandesas e alemanas, pero 
non se atopa nas costas danesas, suecas e noruegas (Rees, /950). Nas 
costas atlánticas españolas e portuguesas é común dabondo (Magaz, 
1934, Nobre, 1932), tendo sido así mesmo citado nas illas Madeira e 
máis na costa noroccidental africana, onde existe a pescaría desta es- 
pecie máis importante do mundo, que abrangue dendo o cabo liojador 
deica o cabo Rranco e da que se teñen tirado, entre ¡964 e arestora. 



199 



Copyrighted material 



de 80 a 100 miileiros de toneladas anuais. No Atlántico oecidental a 
especie exténdese dende as costas de Carolina do Norte deica o sur da 
Arxentina. Moi frecuente en todo o Mediterráneo. a historia da pesca- 
ría do polbo e mailos métodos de captura remóntanse ó teinpo dos gre- 
gos, sendo xa descritas por Aristóteles. As capturas máis abondosas lé- 
vanse ó cabo na conca central e máis na zona occidental do Medite- 
rráneo. No Pacífico ourental distribúese dende Alaska deica as costas 
do sul de Chile, se ben non constitúe pescarfas de importancia comer- 
cial. No Pacijico occidental, en troques, resulta abondante e péscase 
con fartura nas costas do Xapón e maila China, extendéndose deica 
Australia. No Océano Indico ten sido citada varias vegadas, pero non 
existen pescarías propias desta especie (Voss, 1973) (Cf. GUERRA, 
1979:76-77). 

Polo que respecta ás nosas rías e costa galegas, sabemos que o polbo que as po- 
boa non tolera variacións de salinidade moi grandes, e que non se atopa en augas con 
menos de trinta e cinco partes de sal por mil de auga, o que explica que soamente ache- 
mos polbo xunto ós demais cefalópodos -potas, luras. chocos-, cara á desembocadura 
das rías e no sector nerítico da nosa costa. Na ría de Vigo en concreto, onde a profun- 
didade máxima é de 45 metros, o polbo que saen captura-los pescadores vive entre os 
4 e 33 na parte central e externa da mesma, nos fondos de lodo con abundantes restos 
de cunchas, area, pedras e algas. Tamén aparece boa concentración de polbos nas ense- 
adas de Limens e de Barra, nas zonas norte do extracto central da ría, nas zonas rocho- 
sas próximas ás illas Cíes e en varios puntos situados ó leste da illa de Toralla (GUE- 
RRA, 1984:346). Trátase dun hábitat moi similar ó que caracteriza aqueloutro que ha- 
bita nas rías de Pontevedra e de Arousa, onde para capturalo seguen empregándose 
variados aparellos e insü-umentos de pesca tradicionais. 

O polbo é un carnívoro voraz. quc pode comer ó día máis dun 6% do seu peso 
corporal. Aliméntase preferentemente de crustáceos, moluscos, peixes, podendo darse 
incluso o canibalismo. A partir das observacións levadas a cabo con eles en condicións 
expei imentais, sábesc que a dieta alimentaria dos polbos componse fundamentalmente 
de crustáccos, pero tamén de peixcs e varios moluscos. e quc non varía sensiblemente 
nin co tamaño, nin co sexo, nin coa época do ano, pero si pode variar coa profundida- 
de e características específicas do biotopo en que habitan. Polo que respecta ó potbo co- 
mún, achámonos diante unha especie oportunista que, segundo os estudios de A. Gue- 
rra, pode actuar "tanto como depredadora de numerosos tipos de organismos, como de 
preeira cando as circunstancias lle obrigan" (Cf. GUERRA, 1978:162). 

Por último, píira pór remate a estas consideracións tanto morfolóxicas coma li- 
siolóxicas e ecolóxicas da especie, noméanse as principais pesquerías de polbo común. 
Seguindo neste punto a A. Guerra (Cf. GUERRA, 1979:75-94), as zonas de captura im- 
portantes, nas que traballan as flotas de barcos dedicadas exclusivamente á captura de 
cefalópodos, serían as seguintes: 



200 



Copyrighted material 



- As pesquerías das costas de África noroccidental, principalmente entre os 26" 
e 13° de latitude N. Aquí traballan as flotas de Corea, Xapón e España, con artes de 
arrastre de fondo, coas que se capturan moitas ducias de miles de toneladas anuais. 

- A pesquería do mar interior do Xapón. Nela practícase a pesca do polbo sobre 
todo coas artes de arrastre, pero tamén se fai con nasas, corricán, liñas e anzois. tendo 
cada arte o seu período de pesca. üs principais explotadores desta pesquería son os pes- 
cadores xaponeses. 

- A pesquería do Mediterráneo oriental e central. E unha zona onde o polbo se 
pesca coas artes de arrastre, con nasas e trasmallos de distinto tipo, con arpóns, anzois, 
etc. A esta zona van pescar polbo as flotas de España, Italia, Iugoslavia e Francia. 

- As pesquerías da costa atlántica americana (México. Brasil, Arxentina). As flo- 
tas que se dirixen a estas zonas empregan sobre todo as artes de arraslre na pesca do 
polbo. Pero interésanse tamén -e sobre todo- pola pesca doutras especies como por 
exemplo o camarón. 

- A pesquería das costas do atlántico nordeste (Inglaterra, Canal da Mancha, 
Francia, España, Portugal). Nesta zona o polbo tamén constitúe unha especie de im- 
portancia comercial; empréganse na pcsca as ailes de airastre e outras. 

- A pesquería do litoral galego, onde o polbo foi sempre relativamente abundan- 
te, e a súa captura coa arte da raña vcu sendo practicada dendc hai séculos polos nosos 
pescadores de baixura. 

II. ASPECTOS TECNOLÓXICOS: OS SISTEMAS DE PESCA DO POLBO 

1. Antigüidade e control da pesca do polbo 

Dende moi antigo a pesca do polbo estivo sometida a determinados controis c 
restriccións de lugar. tempo e artes de pcsca impostos polas Ordenanzas gremiais e os 
acordos de Xuntas de pesca destrictais que regulan cando, por onde e con que artes os 
pescadores podían saír capturalo. Dentro do ámbito da ría pontevedresa, nas Ordenan- 
zas do Gremio e Confraría do Corpo Santo e do Gremio de Mareantes de Pontevedra, 
recollidas por C. Sampedro (SAMPEDRO, 1896-1904), aparecen algunhas interesantes 
indicacións específicas sobre a pesca do polbo, que informan por onde e con que artes 
a levan a cabo os pescadores desta zona nos séculos XVI. XVII e XVIII. Xa daquela se 
lles restrinxían as zonas a onde ir capturalos, o tempo cando realiza-la pesca e os apa- 
rellos a empregar na captura desta clase de cefalópodo. 

No tocante ás zonas de pesca, na l a Ordenanza de 1552 prescríbese "por los vi- 
carios y mareantes. que ningún polveiro ansí de la villa de Pontevedra como de Maiín 
e toda terra de Morraco e Combarro e Samieira e Rajo e Sangenjo e Portonobo e Aldán 
no sean osados de andar a los polvos de seis bracas para dentro e toda la ría de Ponte- 
vedra e Aldán sopena de perder los aparejos e que se les queme el barco" (SAMPE- 
DRO, III, 1904:278); e a 19" das Ordenanzas dadas en 1564 insiste na mesma prescri- 
ción dispoñendo que "ninguna persona que anduviera a tomar y pescar pulpos no pue- 
da pescai" ni andai' a ellos salvo de altura de seis bra^as para tierra" (SAMPEDRO, III, 
1904:278). Tamén a Ordenanza 4 a de 1568 prohíbelles ós pescadores de polbo exercer 



201 



Copyrighted material 



"su oficio si no fuere de seis brazos para tierra; y ni aún dentro de los seis brazos si en 
el punto donde pesquen hubiera Cercos" (SAMPEDRO, III, 1904:279). Dando un sal- 
to de case dous séculos, a Ordenanza 25" das de 1750, de Sarmicnto, formula a pres- 
crición de saír pesca-Io polbo a seis brazas de altura. dende Cabicastro e Udra para den- 
tro. e dende Festiñáns e San Cremencio cara á ría. "mientras lo hagan los Cercos" 
(SAMPEDRO, 111, 1904:279). 

Tamén o tempo de pesca e as artes de pesca do polbo se atopan regulamentadas. 
No que atinxe ó tempo, pola 1" das Ordenanzas xerais prescríbese pesca-lo polbo con 
calquera tipo de artes durante os tres mescs de marzo, abril e maio, en que sc cstá crian- 
do a especie (SAMPEDRO, 111, 1904:279). Trátase dunha prolongada restricción que se 
mitiga na Ordenanza 4 a autorizando pescar durante eses meses de veda "llevando única- 
mente un cangrejo al exuemo del cordel", e na 5" permíteselles pescalos "echando en lu- 
gai' del cangrejo, una espiga de maiz, o bien choco, centolla u otro cebo semejante" 
(SAMPEDRO, 111,1 904:280). A 2 a refírese ó emprego da raña e a 3* ó da garabeta, cua- 
lificadas ambas de artes necesarias para a captura do cefalópodo. Aquela prescribe que 
"La raña, fuera de la temporada de veda, solo ejercerá su pesca en la costa, bajo pena de 
perderla con el pescado. para reparlir su valor entre los pobres del Gremio", e, en canto 
á garabeta, dise que "no ha de estar armada con más de un gancho, el cual tendrá, a lo 
menos, una pulgada de vuelta" (SAMPEDRO, 111, 1904:279-280). Pero aínda soportan- 
do todas estas restriccións de ordenanzas gremiais e de acordos das Xuntas destrictais, o 
polbo sempre foi abundantemente pescado nas nosas rías, obedecendo á importante de- 
manda desta especie por parte dos habitantes do interior. Tal como deixou constatado M. 
Lobo sobre os pescadores da segunda metade do século XIX, cstes facían "gran cosecha 
de pulpo que llevado a tierra no tienen más que curarlo al sol y enseguida venderlo a la 
Maragatería que toman a un ínfimo precio" (LOBO, fol. 165). Pero por esta época ex- 
portábase ó interior de León. Castela, Portugal, Arxentina e Brasil, ondc tivo importan- 
tes mcrcados, así como a algúns países mediterráneos, dos que é un exemplo Grecia, que 
mandaba mercadores face-la compra do noso polbo común. 

Moitos pescadores de polbo actuais continúan empregando os vellos botes pol- 
beiros* e as artes da raña e da garabeta, ás que se incorporaron outras novas buscando 



8 É moi frecuente ver hoxe a un único home nas embarcacións dedicadas á captura do polbo. que sae de 
mañá c rcgrcsa ás catro ou cinco da lardc. Pcro o dcscnvolvemenlo da larct'a non Ibi así tradicionalmcntc. 
Dende moi antigo á captura do polbo sat'use en pequenas embarcacións -chalajias. gamelas. dornas- tripu- 
ladas xcralmcntc por un mariñciro c un ou dous mozos quc sc cncargan dc rcmar lcnlamcntc, a lin dc quc 
os aparellos cos que pesca vaian rastrexando polo fondo de forma conveniente para chama-la atención do 
polbo c para pcrmitirlle ó pescador lanzalos e manexalos a conveniencia. Tradicionalmente estes pescado- 
res saían á captura do polbo nas anteditas "lanchas do polbo" ou "botes polbeiros". que miden 3 e 4 m de 
quilla c cmprcgan para a marcha rcmos mancxados polos marcantcs ou bcn a vcla cadrada ("vcla latina"). 
Varios pcscadorcs informantcs scgucn aínda conlirmando a boa adaplación para a pcsca do polbo dcslcs 
pequenos botes. Recoñecen a tradición das escasas "dornas polbeiras" que xa quedan, empregadas sobre 
todo polos pescadores da illa de Ons. Ribeira e Carreira no desenvolvemento deste oficio; tamén a tradi- 
cional "curuana", bote polbeiro empregado polos pescadores de Cangas, Baiona e A Guarda; e o chamado 
"botc polbciro" c "burro polbciro", cspccial para a pcsca con raña. quc cmprcgaban para cstc labor os pcs- 
cadores de Bueu. Pero hoxe xa quedan poucos botes destes tipos, absorbidos polos actuais modelos de pla- 
nadoiras con molorcs fóra-borda c dc barcos con motor incorporado. quc facilitan o transportc dc pcrsoal 
e aparellos así como o desenvolvemento do oficio sobre o lugar de traballo. 

202 



Copyrighted material 



unha maior eficiencia no desenvolvemento da actividade. Atópanse na actualidade dous 
procedementos complementarios encamiñados a satisface-la demanda actual desta es- 
pecie de crustáceo. Dun lado áchase a pesca de polbo que levan a cabo os nosos arma- 
dores en caladoiros das nosas costas e noutras moi afastadas, con series de nasas e pa- 
langres, e coas "artes de arrastre de altura", é dicir, co emprego de redes resistentes de 
arrastre (rapcta, baca) tiradas por un ou dous potentes barcos dc pcsca; c doutro lado cs- 
tá a pesca dc polbo que continúan practicando os nosos pescadorcs dc baixura nas no- 
sas rías e no litoral costeiro co emprego de pequenas embarcacións e os aparellos e ins- 
trumentos de pesca tradicionais. Aínda que estes pescadores de polbo de baixura seguen 
sendo abundantes, o volume de capturas de polbo é moi inferior ó alcanzado por aque- 
les que traballan nas pesquerías importantcs do Mediterráneo, do banco canario e do 
Atlántico sur, co emprego das modernas artes de arrastre actuais. Pero uns e outros pro- 
fesionais do oficio son cxperimcntados coñccedores das artes, aparellos e instrumentos 
de pesca do polbo, do manexo adecuado dos que empregan nas capturas, así como do 
compoitamento dos membros da especie naqueles caladoiros concretos ós que se diri- 
xen para pescar. 

2. Os vellos e os novos sistemas de pesca da especie 

Na procura de poñer orde á serie de datos de campo e de arquivo dispoñibles so- 
bre os artefactos que existen para a pesca do polbo, adóptase nun principio a vella dis- 
tinción que facía, no 1911, B. Rodríguez Santamaría, cando diferenciaba entre as artcs. 
aparellos e instrumentos de pesca que empregaban aqueles pescadores da costa norte e 
norocstc dc España nas primciras décadas do século actual. Nas "Advertencias necesa- 
rias" do inicio do seu Diccionario... de... Pesca, avanzaba este investigador que tódolos 
artefactos que emprcgaban para a pesca os mariñeiros da citada zona ían aparecer cla- 
sificados en: "artes, aparejos e instrumentos de pesca, denominándose artes todos aque- 
llos que para su confección emplean redes; aparejos aquellos que emplean el anzuelo y 
el cordel, e instrumentos, los que sin emplear la red ni el cordel con anzuelos sirven 
también para pcscar al facilitar cl medio dc poder hacerlo" (RODRÍCiUEZ, 1911:11). A 
sinxelcza da clasificación represcnta a mellor base sobre a que estructurármo-la organi- 
zación dos nosos materiais, de cara a sistematiza-los sistemas actuais de pescar esta cla- 
se de cefalópodos. Pero fixémonos máis detidamente en cada unha desas artes, apare- 
llos e instrumentos diferentes dos que dispoñen aínda hoxe os membros do amplo co- 
lectivo de mareantes e mariñeiros que desenvolven o oficio da pesca do polbo común. 

2.1. As artes de pesca do polbo 

O maior volume de pesca de polbo é o que se fai coas "redes de arrastre" (rapeta. 
baca), tiradas por un ou dous barcos que as levan rañando o fondo do mar (Cf. figura I ). 
Para fondos con cascallo e pedra emprégase unha rapeta que leva na súa parte antero-in- 
ferior unhas grandes esfcras de metal, os "burlóns", que ó rodar permiten salva-los obs- 
táculos que non sexan moi grandes. Pai"a fondos limpos pódense empregar outras redes 
de arrastre, como a baca. que non ten tales proteccións. 0 pasar estas redes polos "jo- 



203 



Copyrighted material 




Fig. 1 : Rcücs üc arrastrc tiraüas por un ou üous barcos. Aüaptación üc Artes de Pesca: Arrastre. Xunla üc 
Galicia, Conscllcría üc Pcsca, 



veiros" (niño, cama guarida), onde se atopan os polbos, estes entran na rede e permane- 
cen metidos no fondo da arte (que chaman "cope" ou "copo") ata que se extraian para o 
barco. Esta "arte de arrastre de allura" é a máis empregada hoxe polos grandes barcos 
arrastreiros que traballan nos caladoiros de altura mediterráneos, canarios e do Atlántico 
sur, que proporcionan a maior parte do polbo que se consume na actualidade. O polbo 
así capturado chámanlle a miúdo os meus informantes: "pulpo do Sahara", "pulpo ma- 
rroquf' e "pulpo de altura", que contrapoñen ó "pulpo da ría", pulpo gallego", "pulpo da 
costa gallega", que capturan os nosos pescadores de baixura. Para a pesca do polbo, crus- 
táceos (cigala, nécora, centola) e outras especics de fondo (lirio, linguado, rapante, ro- 
daballo, faneca, merluza ou pescada e outros), os nosos pescadores tamén adoitan traba- 
llar coa rede de trasmallo. O trasmallo tradicional eslá formado por tres lenzos ou panos 
de rede, de diferentes mallas (de aí o seu nome), nas que quedan prendidos os polbos e 
peixes ó acudir ó rcclamo do cebo. A rede do medio é máis cstreita, máis longa e de máis 
caída, para que ó querer vencela os polbos a leven consigo e se enreden nas máis anchas, 



204 



Copyrighted material 



que sempre son as exteriores. A arte fondéase fixa (ás veces solta) en fondos próximos á 
costa, e íano actualmente pequenas embarcacións de motor de 3 a 6 homes, que substi- 
tuíron á "dorna'\ "curuana" c "bote polbeiro" üadicionais". 

2.2. Os aparellos de pesca do polbo 

Á pai te das redes de arrastre e tramallos, os pescadores de polbo dispoñen de va- 
riados aparellos de pesca paia realiza-lo traballo. Tradicionalmente empregáronse as 
"liñas para polbo", que non son máis que uns finos fios dun calibre de 140 a 180 déci- 
mas, pois a máis delgada lastima os dedos, e no extremo instálanse os eebos que atra- 
en a atención do animal. Presentan distintas formas de disposición dos cebos, de aí os 
nomes diferentes que tamén adquiren. a saber: a raña ou rañeiro, a garabeta, o cotelo, 
a espiga, a gramalleira e a táboa do polbo, esta última foi empregada máis polos pes- 
cadores asturianos que polos galegos. 

a) A raña ou rañeiro: A raña é un aparello axeitado para traballar sobre fondos 
de area e de pouca profundidadc (Cf. figura 2). Consiste nunha peza de madeira (xeral- 
mente un pao) de aproximadamente 18 centímetros de longo e máis ou menos un e me- 
dio de groso, chamado "cambelo", sobre a que por medio de ligaduras se fixa unha pe- 
dra, algo oval (o "pandullo", "seixo" 10 ), que no seu centro por ámbalas caras ten un re- 
baixe, máis pronunciado nunha delas para que permita encaixa-la barriña de madeira. 
Sobre esta parte da pedra colócase un cangrexo ou nécora como cebo ("isco", "íieira '), 



'' No seguinte fragmento de entrevista obsérvase a difereneia entre quen sae a diario á pesca do polbo po- 
la ría de Vigo c aquelcs quc sacn pescalo fóra. neste easo a flota que traballa no ealadoiro marroquí. A in- 
fomiación provén dun segmento da entrevista mantida en 1992. na zona portuaria de Vigo. con dous in- 
fonnantes. un almacenista de peixe e outro distribuidor de polbo. Nun momento da entrevista o intercam- 
bio de comentarios entre eles transcorre do modo que se reproduce: 

Inf. I: "En la zona dc las rías gallcgas sc pcsca con nasa, pcro los barcos dc arrastrc lo haccn con rcd. 

Inf. 2: Yo no lo sé. Yo no sé con que lo hacen. 

Inf. 1 : Sí. sí. por aquí lo hacen con nasa. Van con nasa a la ría. pero los barcos de arrastre van con red. 
Tiencn unas mallas [pausa]. Ahora Marruccos. por cjcmplo, cambió cl tamaño dc la malla dc la rcd. Crco 
que lo pasó al tamaño 89 cn Octubrc. El tamaño 89 cs cl más pcqucño dc todos. Es el quc va de 0 a 200 
gramos de pulpo. ¡Claro!. se cogió mucho y entonces al quitar el pequeño. el grande disminuye. Hace mer- 
mar mucho la pesca. 

En cl caladcro marroquí dcbcn cstar ahora unos 900 barcos pcscando [pulpo], dc los quc 600 son ga- 
llegos. Este barco de pesca va de una marea. generalmente de dos meses. descarga en Las Palmas y vende 
generalmente para Japón, o sino lo manda para arriba [Vigo] en contenedores. Pero quien lleva el merca- 
do general del pulpo que se pesca con artes de arrastre es Japón; quien marca los precios es Japón. O sea 
quc si Japón compra cl pulpo subc muchísimo. Pcro tambicn dcpcndcmos dcl dólar. Sc dcpcndc mucho dc 
como vaya el dólar. porque al pagar Japón en dólares. también la cotización del dólar influye mucho en el 
prccio del pulpo [...]. Pcro los barcos de pesca de altura también utilizan las nasas y el palangre en pesca 
del pulpo" (Extraído da entrevista a D. Manuel Cabaco Mariño (distribuidorde polbo) e a D. Lorenzo Gon- 
z.ález. Gómez. (almacenista). Vigo, xullo de 1992). 

10 F. Eiroa del Río especifíca que "estas pedras son de forma oval, lisas e labradas pola acción do mar e 
a súa cor abrancazada. Os pcscadorcs galcgos coñcccnas por 'scixos'". pcro o scu nomc podc variar nos 
portos próximos entre si (EIROA DEL RÍO, 1986:83). 



205 



Copyrighted material 




Fig. 2.: A RAÑA é un antigo aparello de pesca-lo polbo. Actualmente as nécoras e os cangrexos substi- 
túcnsc a miúdo por OUtTOS ccbos máis cconómicos como os quc cmprcga cstc pcscador dc Can- 
gas (Pontcvcdra) 



coa súa parte plana cara a arriba, que se suxeita con fío á variña de forma que non lle 
cstorbe ás patas do cangrcxo c poida movclas con maior atracción. O aparcllo rcmata 
xcralmcnte cn dous "ganchos" ou anzois' '. Emprégase a ollo, c dicir, á vista dcnde cm- 
barcación a remos. O pescador de polbos vai vogando a modo e o aparello vai rastre- 
xando preto do fondo de forma conveniente. O movemento das patas do crustáceo, in- 
tentando fuxir sen poder, é o que alrae a atención do polbo, que, ó observalo, o rodea 
cos tentáculos xunto coa pedra á que vai atado. Cada pescador pode manexar comun- 
mcntc dous aparellos destc tipo, un cn cada man. na tarcfa dc pcsca-lo polbo: pcro o nú- 
mero a empregar non é uniforme, dándose o caso de levar, tres, catro e ata seis e máis 
aparellos o pescador na súa embarcación. 

Téñcnsc obscrvado difcrcntcs variantcs dc raña cmprcgadas polos pcscadorcs dc 
diferentes portos da costa galega e tamén formas variadas de levalas os pescadaores nas 
súas embarcacións cando saen ó mar. Na seguinte representación móstranse algúns tipos 
de rañas diferentes empregadas polos pescadores de diferentes zonas da costa galega. 

Cando se traballa con seis destes aparellos, o pescador lévaos amarrados: dous ás 
amuras, dous ós tolctcs do costado e dous pola popa. Os pcscadorcs da ría dc Pontcvc- 
dra c da illa dc Ons, recorda C. Sampcdro. largaban polo xcral sete rañas, tres por un- 
ha banda e catro por outra, que atan algunha vez ós toletes e ós bancos do barco (SAM- 
PEDRO, 1904:270). Cando o pescador nota que o polbo fixo presa na raña hálao con 
tcmpcro modcrado ata a supcrficic tcndo coidado quc non toquc o casco do barco, rc- 
cóllco co salabardo ou trucl, unha "especie de salabre hecho con un aro dc madcra del 



1 1 Estes anzois do aparello non son para que os trague o polbo. como ocorre nos aparellos de pesca dou- 
tros pcixcs. scnón para cnganchalos sc sc dcsprcndc do aparcllo. faccndo máis scgura a pcsca. A raña ta- 
mén pode levar anzois. e nese caso os informantes chámanlle "'cotelo". 

206 

Copyrighted material 



Figura 3 a 



PINGUEIRA 




GARABETA 



Figura 3 b 



que pende una manga cle red en La que cae el pulpo si llega a soltarse; todo ello sujeto 
a un mango, también de madera, de poco más de un metro de largo'* (BERNÁRDEZ. 
ca. 1930:568), e bótao sobre o barco. 

b) A garabeta: Trátase doutro tipo de liña con cebo 
pero que se diferencia un pouco do precedente (Cf. figura 
3a, 3b). Este aparello consiste nunha liña, que adoita ser de 
tanza, á que preto dun extremo vai amarrada unha pedra e 
na parte superior da mesma un cangrexo, e ás veces ó lado 
do cangrexo e tamén sobre a mesma pedra afírmase coa 
mesma ligadura un anaco de peixe de carne dura, por 
exemplo de chicharro. () anaco de liña que colga dende a 
instalación do cebo recibe o nome de "pingueira", e tal co- 
mo exprcsa sobre ela Eiroa del Río, en augas pouco pro- 
fundas adóitase amarrar á "pingueira" outro cangrexo po- 
las patas de atrás do mesmo; e se se traballa en augas máis 
profundas (máis de 15 brazas), no lugar do cangrcxo amá- 
rrase unha poteira de catro anzois, en previsión da posibi- 
lidade de que o polbo solte o cangrexo por ser maior a du- 
ración do tempo halado e quede enganchado nos anzois 
(Cf. EIRÜA DEL RÍÜ. 1986:87). No momento en que o 
pescador sente a presión do polbo na liña, hálaa sen pausa 
e con velocidadc moderada coidando que non se lle ache- 
gue ó casco da embarcación para que o polbo non poida 
adherirse coas súas ventosas. o que laría moi difícil a súa 
captura. ü te-lo polbo ó alcance do salabardo (truel, gana- 
pán), captúrase con este e métese a bordo. Xa dentro o pcs- 
cador crávalle o chamado en Aldán (Pontevedra) "espi- 
cho", entre ollo e ollo ou introducíndollo pola boca. 

Un complemento destes dous aparellos descritos é a 
estronca (Ons), cebeiro (Raxó) ou can, que ten por función 
desatasca-la raña e a garabeta que queden cnganchadas de- 
baixo dalgunha pedra ou nas aberturas entre elas. Consiste 
noutra liña atada a un pao como de trinta centímetros de 
longo e a este unha pedra regular, que baixan guiadas da li- 
ña da raña atascada. Déixase caer varias vcces co pcso da 
pedra sobre aqucla, c con este obrígallc a cambiar de posi- 
ción e a librarse do atascamento. 




GARABETA 



Figura 3 c 




COTELO 



c) O cotelo: E outro aparello a mencionar, axeitado 
para pescar nas zonas rochosas e fondos con cascallo (Cf. 
figura 3c). O cotelo vén a ser como unha raña sen anzois. 
Consiste nunha peza formada por un anaco de madeira 

(normalmente un pao) duns dezaseis centímetros de lonxitude. ó que se lle amarra un 
cordel que serve para halar. No centro vai un cangrexo que fai de cebo. enganchado de 



207 



Copyrighted material 



ESPIGA 



Figura 3 d f forma invertida á peza de madeira por medio dunha goma 

elástica cruzada. () carecer de anzois ou ganchos, o apare- 
llo ofrece maiores posibilidades de non engancharse nas 
rochas e cascallos do fondo. 

d) A espiga: Outro aparello moi empregado polos 
pescadores das rías galegas foi a espiga (Cf. figura 3d). 
Emprégase para pescar dende terra, e tamén en barco sobre 
fondos con cascallo e rochosos. Consiste nunha espiga de 
millo atada a un cordel dunha lonxitude adaptada ó fondo 
onde se pesea' 2 . Esta espiga de millo faise pasar por dian- 
te das rochas dende un barco parado ou marchando a mo- 
do por onde se sospeita que están os polbos, e cando o ani- 
mal ve a espiga agárrasc a cla scn soltala ata atoparsc a bordo do barco ou cn tcrra. No 
caso de que o polbo trate de abandona-la súa presa, se está preto da superficie trátase 
de capturar mediante un truel ou salabardo, ou tamén co bicheiro, que igualmente se 
cmpregaba con cste fin. 

e) A táboa do polbo: Este aparello usáro- 
Figura 3 e no tradicionalmente os pescadores de polbo dal- 

gúns portos asturianos (Cf. figura 3e). B. Rodrí- 
guez Santamaría describiuno deste xeito: "Se 
compone de una tabla de forma rectangular, dc 
dos ccntímctros dc grueso. dc cualquicr clasc dc 
madera, en la que se fija una planchuela de hie- 
rro por la parte de atrás, a fin de que la haga ba- 
jar al fondo, y cn la parte dclantcra o frcntc llc- 
va tres anzuclos dc los de mcrluza o congrio mi- 
rando hacia el fondo, fijándose en su parte alta 
un aro de alambre, al que se amarra un cordel 
largo. Se emplea desde un bote, en el que se va 
bogando poco a poco, y al halar del cabo hace arrastrar la ta- 
bla por el fondo, enganchando los pulpos en los anzuelos, a los 
cuales se les coloca de antemano un cangrejo vivo, que sirve 
de cebo" (RODRÍGUEZ. 1911:187). 

f) A gradella: Máis quc aparello para capturar polbos, a 
gradella é o recollcdor dos principais tipos dc "liñas do pol- 
bo"; os pescadores deste cefalópodo coñécena tamén co nome 
de "grade" (Cf. figura 3f). No momento de hala-las liñas, du- 
rante a pesca ou ben ó íinal do traballo, o pescador emprega 
este aparello para deixalas recollidas e dispostas para o seguinte uso. 





Táboa do Polbo 



Fijnira 3 f 




Gradella 



12 'Teño usado a raña, o bichero. a nasa para ir ós pulpos |...] si. si. si a espiga tamén se empleaba. os da 
partc de Montalbo baixaban das aldeas coa espiga leiteira para os pulpos" (Información de D. Reiner Re- 
qucjo Fscudcro. Pcscador dc baixura da ría dc Pontevedra. 77 anos. Combarro (Poio. Pontevcdra). Ano 
1995). 



208 



Copyrighted material 



2.3. Os instrumentos 

Como instrumentos dc captura do polbo pódcnsc mcncionar: o gancho c o bi 
cheirv, o espello, a lañeira, a nasa, o escaravetto e o palangre. 

a) 0 gancho e o bicheiro'. O gan- 

cho c un instrumcnto axcitado para pcs- Figura 4 a 
car en zonas de pouca auga e rochosas, 
isto é, para a "pesca a la vista" (Cf. fi- 
gura 4a). Consiste en "una varilla de 
alambre de uno o dos centímetros de 
grueso formando en un extremo una asa 
quc sirve para mcter la mano y agarrar 
la vara o gancho, y en el otro un anzue- 
Lo para que. una vez enganchado el mo- 
lusco no pueda escaparse, como preten- 
dc la mayoría dc las vcces" 
(RODRÍGUEZ, 1919:45). Sempre quc 
se usa este instrumento para engancha- 
los polbos nas covas ou entre as peñas 
do fondo vai acompañado dunha vara 
delgada áque os pescadores amarran un 
trapo, polbo, sardiñas ou desperdicios 
de peixes como cebo. 

O bicheiro emprégase xeralmente para pesca-lo polbo dende terra, introducíndo- 
sc o pcscador na auga c mctendo o instrumcnto co ccbo nas covas c cntrc as pcñas. Ó 
sentir que o polbo se agarra ó cebo para comelo, o pescador introduce o gancho, sa- 
cando con el da vara ó polho e extraéndoo para fóra, onde lle dá morte. Se o gancho e 
a vara van unidos nunha soa peza constitúcn outra varicdade de bichciro que nos dcs- 
cribc o ctnógrafo ourcnsán X. Lorcnzo como o composto basicamcnte dun pao de ma- 
deira cun gancho de ferro nun extremo. O pescador de polbos agarra este bicheiro po- 
la parte do gancho e noutro extremo envolve un trapo que mete entre as rochas' \ aín- 
da que para os pescadores da costa de Foz (Lugo) mellor cebo que o trapo é aínda outro 
polbo que utilizan a partir da primeira captura atándoo co trapo polo corpo. Nesta téc- 
nica, cando sae o polbo, o pescador dálle a volta ó pao e préndeo co gancho (Cf. LO- 
RENZO, 1979, 11:402). 

b) O espello: A luz artificial proveniente dun espello tamén se utiliza cando se 
traballa coa liña e mesmo co bicheiro (Cf. figura 4b). O espello é unha caixa de madci- 
ra que adquirc o aspccto dun tronco dc pirámidc, coa basc maior cn cristal. A súa altu- 
ra é de 60 cm e a súa base media de 40. Ten pola parte superior dous orificios que ser- 
ven para agarralo. A parte estreita serve de mira e na ancha é onde leva instalado o cris- 






1 * "En tempos de meu avó, e tamén cando eu era novo, para pesea-lo polbo ehegaba cun pañuelo branco en- 
volto nunha pcdra. üs polbos sc tiraban a aqucl pañuclo c logO co bichcro (gancho) xa sc cnganchaban" (In- 
formación de D. Reiner Requejo Escudero. Pescadorde Combarro (Poio. Pontevedra). 77 anos. Ano 1995). 



209 



Copyrighted material 



Figura 4 b 




ESPELLO 



tal, que vai dentro da auga. 0 mariñeiro ve o fondo 
mariño con claridade ata os dez metros. pero. como 
matiza Eiroa del Río, a súa efectividade "depende 
principalmente de la claridad de las augas y de la 
composición del fondo" (EIROA DEL RÍO, 
1986:39). En circunstancias normais das augas e en 
fondos propicios, o pescador vai observando o fondo 
a través do espello e comprobando onde se atopan os 
polbos. É entón cando se identifican e se capturan co 
gancho ou bicheiro 14 . 

c) A lañeira: É outro instrumento de captura do 
polbo en pouco fondo. Consiste nunha vara de tres ou catro metros, que leva no extre- 
mo un anaco de corda duns vinte centímetros, da que colga o cebo que pode ser néco- 
ra, cangrexo ou peixe duro como xurelo, agulla e outros, ós que se agarra o polbo. 

d) A nasa: Hai moitos tipos de nasas e para 
moitos fins. Con clas péscase o camarón, a cigala, a 
langosta, a nécora, a anguía e, nos últimos anos, ta- 
mén o polbo. A nasa do polbo emprégase como ins- 
trumento fixo en fondos areosos e próximos a fondos 
de rochas ou algas. Estas nasas poden ser abertas (Cf. 
fígura 5a) ou pechadas, e consisten xeralmente nunha 
especie de cesta rectangular ou de forma de pirámide 
truncada -tamén as hai cilíndricas ou troncocónicas- 
formada por un enreixado de varas de ferro (arame 
galvanizado...) ou ben de tipo vexetal (vimbio, xun- 

cos, etc). Entre os pescadores do asentamento mariñeiro dc Raxó (Poio, Pontevedra) 
empréganse ambas na pesca do polbo. Coa nasa aberta péscase no interior da ría e coa 
pechada cando se sae fóra da mesma 15 . Estes mariñeiros aínda fan referencia a outra 
nasa, actualmente prohibida na pesca do polbo; nomeárona nasa "que llamamos portu- 
guesa. Es una nasa que tiene unos pinchos que hacen sufrir a los pulpos que tratan de 



Figura 5 a 




NASA ABERTA PARA POLBO 



Un pescador informante comentou deste xeito o momento da identificación e a captura do polbo: "[...] 
Entonces vas ohservando el fondo a través del espejo y los distingues, los ves allí tt)dos tapándose con la.s 
piedras, v con el bichero los clavas y los sacas. Dan un poco de trabajo porque se detienden, pero nada más. 
Yo crco quc cs la forma más bonita dc pcscar cl pulpo" (lnformación dc D. José Manucl Pcrez. Pcscador 
de baixura da Ría de Vigo. Ano 1992): e outro informante da ría de Vigo falábanos así da técnica que em- 
pregaba para mater limpo o cristal do espello que empregaba: "cortO en rodaxas ou pola metadc unha pa- 
taca crúa e doulle ó cristal con ela para que o deixe limpo". A técnica. aínda que ben rudimentaria, fun- 
ciona, tal como tiven ocasión de comprobar. 

15 "Por aquí (Raxó, Poio) témo-la nasa aberta coa que se pesca dentro da ría, e outra nasa pechada can- 
do sc vai pcscar fóra da ría" (Información dc D. Fduardo (Lalo). Pcscador. 46 anos. Raxó (Poio, Pontcve- 
dra). Novembro de 1992). 



210 



Copyrighted material 



libcrarsc. Ahora no sc usa por cstar prohibida aquí"'* 1 . A nasa aberta tcn o csquclcto 
mctálico recubcrto totalmcntc, excepto pola parte superior, que está completamente 
aberta. No centro do fondo da nasa está depositada a carnada ou cebo nunha pequena 
bolsa dc rcdc quc tcn unha lonxitudc dc malla dc 14 milímctros. A bolsa cstá ascgura- 
da cunhas ligaduras dadas á vara ccntral c dispón dunha xareta para colocar ou rctira- 
lo cebo. En canto á nasa pechada que se emprega para o polbo, é similar á propia pa- 
ra o camarón pero de maior dimensión de malla e o funil ou entrada de maior lonxitu- 
de. Este tipo de nasa tamén é válida para a pesca da nécora, feito que impide utilizala 
durantc o tcmpo dc vcda dcstc crustácco. 

() pescador que emprega nasas cébaas con xurelo, sardiña. cabala; deposítanse en 
fondos de entre 5 e 30 brazas. Cando se traballa a pouca profundidade esta non afecta 
moito ó lastrado da nasa. pero a partir das 10 brazas de fondo faise necesario lastra-las 
nasas colocando sobre a parte baixa da nasa dúas pedras compensadas para favorece-lo 
seu afundimento e que se asente sobre o fondo nunha posición normal 17 . Actualmete a 
pesca de baixura, do polbo, levase a cabo con este instrumento. Como expresaron re- 
petidamente os informantes da ría de Vigo, "hoxe. o sistema que se usa é este da nasa. 
Hoxe cóllese moito polbo coa nasa. O pescador de polbo pon hoxe moitas caseas de na- 
sas. Unha casea componse de vinte ou trinta nasas, 
pero póñense moitas [caseasj. Póñense cincoenta. 
cen e máis nasas. Hai planeadoras que traen ata qui- 
nientas nasas. Con este sistema agora cóllense cinco- 
enta, sesenta, e cen quilos de polbo, que se vende na 
lonxa de Vigo, Bueu, Cangas e asf' (Informante da 
ría de Vigo. Ano 1996). 

c) () escaravello: É similar á nasa (Cf. figura 
5b). Segundo nolo describc un pcscador da ría dc V¡- 

go (Pontevedra), consiste nun recipiente, unha lata. escaravello 



Figura 5 b 




16 Inlormación dc Eduardo (Lalo), Pescador dc baixura. 46 anos. Raxó (Poio, Ponlevedra). Novcmbro 
de 1992. 

17 Con todo, varios pescadores informantes criticaban o emprego indiscriminado das nasas nas rías gale- 
gas. Unha dc tantas críticas emitidas foi csla quc sc rcproducc: "Por csta zona toda pcsca do polbo cra á li- 
ña. Os polbeiros de Bueu eran famosos: tamén os da illa de Ons. Eses toda a vida os pescaron á liña. e tra- 
ían 30. 40, 50. 60 ou máis quilos de pulpo. Aí por Bueu. Ons e tamén aquí por Raxó. Combarro. era onde 
máis pescadores de polbo había. Hoxe van pescalo coa rtasa que é a ruína do mar. Nas nasas enlra esa cría 
pequeniña que hai, a cría pequeniña que non a dei.xan pescar nin vender. Pero toda esa cría que vai ás na- 
sas trúena para a terra os pescadores, e véndena por a( por onde poderí' (Pescador de Combarro (Poio, 
Pontevedra). 77 anos. Ano 1993). Un problema diferente foi aquel que levou á prohibición do emprego das 
nasas nas nosas rías no scculo XVIII. Tal como apunta J. Cornidc no scu Ensayo de una historia de los pe- 
ces..., dc 1788, naqucla cpoca os mariñciros xa cmprcgaban as nasas furtivamenle nas rías galcgas, "car- 
gadas de piedras para que vayan al fondo". con ánimo de capturar crustáceos e varios tipos de peixes (ro- 
baliza. melgacho, congro, maragota. veUo, etc). E aínda que "está prohibido el uso de estas nasas dentro 
de las rías, porquc con las picdras dc su lastrc altcran cl fondo'", scn cmbargo, scguc apuntanto o autor, "los 
pescadores que las tienen no dejan de usarlas furtivamente" (Cf. CORNIDE. 1788:215-216). 



211 



Copyrighted material 



Figura 6 




PALANGRE DE LATAS PARA PESCA-LO POLBO 



un cacharro ou outro recipiente aberto por un lado que leva un cebo dentro para que se 
introduza o polbo 18 . Calado a unha profundidade adecuada sobre o fondo de area, o 
polbo entra nel tentado tanto polo cebo como pola síia tendencia a introducirse nestes 
ocos, especialmente se son de barro ou metálicos. 

f) O palangre: Tamcn é común o emprego do palangrc polos pescadorcs dc pol- 
bo (Cf. figura 6). Eiroa del Río descríbenos palangres para o polbo de dous tipos: un que 
se constrúe a partir de recipientes de folla de lata e outro con gomas das rodas de auto- 
móbiles (Cf. EIROA DEL RÍO, 1 986:86-9 1 ). O sistema de patangre de latas para o pol- 
bo consistc cn dcpositar sobrc o fondo do mar unha scric dc rccipientcs dc lata balciros 
abcrtos por un lado, quc servirán de habitáculo para os polbos, dado que a esta especie 
lle gustan estes ocos para vivir. Empréganse a miúdo os recipientes comerciais do acei- 
te para engraxamento dos coches, de 2.5 e de 5 litros, posto que o pronunciado brillo 
destas "latas de acente" serve de reclamo ó animal mariño. As latas podcn estai" total ou 
parcialmente abertas dun lado e a súa base perforada con dous orificios a fín de permi- 
ti-lo afundimento do recipiente. Fáiselle outro burato lateral na parte aberta con obxec- 
to de facer íirme o delgado cabo que fai de brazolada. Este únese a outro cabo que for- 
ma o palangre. Un palangre pode comprender varias decenas deste tipo de latas, que 
quedan instaladas permanentemente no mar xa que non lcvan cebo; a distancia cntrc os 
recipientes é duns 10 metros e o pescador vainos revisando cada un ou dous días ou ben 
á vontadc posto que os polbos permanecen cómodos por tempo indefinido no seu inte- 
rior. En canto ó palangre de gomas para polbo (Cf. figura 7), parcce que os pescadores 
galegos importárono de Venezuela hai aínda poucos anos. Segundo nolo describe Eiroa 
del Río, o sistema consiste na utilización de nasas construídas totalmente con cubertas 



,H "O escaravello é un cacharro, unha lata, ou outra cousa, que está aberto só por un dos lados conio se 
fora un cacharro cortado c leva un ccbo aí dcntro c xa cstá: o pulpo vcn c mctcsc dcntro" (bntrcvista a D. 
Manuel Rodríguez Cea. Pescador de baixura da ría de Vigo. Xullo 1992). 



212 



Copyrighted material 



Figura 7 




PALANGRE DE GOMAS PARA PESCA-LO POLBO 



de rodas de pneumático do automóbil, especialmente de turismos. As nasas pódense ha- 
bilitar de diferentes maneiras, pero en ningunha delas se introduce cebo para atrae-lo 
polbo. Cada palangre leva un número de gomas comprendido entre 25 e 30 unidades e 
os pescadores de polbo adoitan largar 4 ou 5 palangres deste tipo, que revisan cada un 
ou dous días. As nasas e palangres empréganse tanto na pesca de baixura coma na de al- 
tura. pero sempre con ánimo de facer abundantes capturas que se levan vender en fres- 
co nas lonxas ou xa se preparan e conxelan directamente nos barcos que saen pescar. 

III. OS CAMIÑOS DO POLBO CARA Ó INTERIOR OURENSÁN 
1. Do mar á lonxa 

Unha vcz quc o pcscador capturou o polbo cmprcgando algunha ai'tc. aparcllo c 
instrumento dos nomeados máis arriba, prepárase para descnvolver unha segunda serie 
de tarefas, que agora recacn sobrc o animal. Tratándose dos pcscadorcs de baixura es- 
tas tarefas son como mínimo as Ues seguintes: a de dar morte ó polbo, porque de non 
facelo o animal volverá para o mar gateando e botándose pola borda. A operación lé- 
vase a cabo nun intre introducíndolle pola boca ou cravándolle entre ollo e ollo un pao 
aguzado nun extremo, chamado "espicho" polos mariñeiros de Aldán (Pontevcdra). Un- 
ha vez morto o polbo hai que batelo ("mallalo"), proporcionándolle contra as pedras un 
número dctcrminado dc golpcs. A miúdo constátansc os quc dcbcn dárscllc, aínda quc 
non hai acordo no número fixo a proporcionar. O etnógrafo X. Lorenzo nas súas refe- 
rencias ó polbo recollc quc esc número é de "oitenta e oito golpes pra que quede en bo- 
as condicións" (LORENZO, 1979, 11:401). Pola contra, os mcus informantcs do ascn- 
tamento mariñeiro de Raxó (Poio, Pontevedra) rebaixárono a máis da metade. expre- 
sando que "trinta e tres golpes son os xustos". A outra tarefa a desenvolver no camiño 
é a de clasifiea-los e.xemplares capturados, que na pesca a grande escala se fai durante 



213 



Copyrighted material 



o tempo que duran as capturas. Unha vez capturados, a tripulación lávaos, límpalle-la 
cabeza e clasifícaos por tamaños e peso, antes de introducilos colocados en bandexas 
no túnel de conxelación. Cando se chega a porto. despois dunha prolongada "marea", 
descárgase preparado e listo para a primeira venda. 

O prezo do polbo tanto na lonxa coma no mercado de venda polo miúdo pode va- 
riar moito dependendo dunha serie de factores entre os que están o tamaño e o peso do 
exemplar, a calidade, a época do ano, a abundancia ou escaseza de capturas, a presión 
da demanda, o número de intermediarios do sector, etc. 

Polo que atinxe ó tamaño. o polbo sae ó mercado clasificado por números que va- 
rían dentro dunha escala progresiva T. que vai do 1 ó 9. Canto máis elevado é o núme- 
ro asignado na devandita escala. máis pequeno é o exemplar de polbo e máis baixo o 
prezo pagado por el. Polos datos recollidos dos informantes, os números intermedios da 
escala son os mellor aceptados. As polbeiras de Arcos consultadas expresaban que en- 
tre elas os tamaños T3, que se corresponden con polbos de entre 3 e 2 quilos, T4 ou pol- 
bos de enlre 2 e 1 quilo e medio, e T5, isto é, polbos de entre quilo e medio e un quilo 
de peso, son os preferentes porque, afirman elas, "é o pulpo máis axeitado" para o seu 
oficio. Por riba de T5 "é un pulpo moi pequeno" e por baixo de T3 "é demasiado gor- 
do e ten pouca aceptación" dos clientes que o solicitan nas feiras, lestas, romarías e de- 
mais enclaves de preparación e consumo tradicionais. 

O prezo final do polbo tamén varia de acordo co número de intermediarios polos 
que pasa dende o lugar de captura á mesa de consumo. A medida que un exemplar de 
polbo se achega á mesa do consumidor, pasando desde o sector pesqueiro á lonxa, e 
desta ó exportador, ó almacenista, ó retallista e ó consumidor, máis incrementa o seu 
prezo final. Un exportador pode adquirir unha boa partida de polbo ós prezos de refe- 
rencia que se indiquen. por exemplo. na lonxa de Las Palmas de Gran Canaria. pero 
transportala ata Vigo implicaralle "un incremento de vinte pesetas en quilo" 19 . A parti- 
da pasa en Vigo do armador a un almacenista, que dispón de potentes naves frigoríficas 
onde o almacena e o garda ata que o distribúe por outras naves secundarias que ten nos 
ascntamentos do intcrior dc Galicia 20 . O polbo sairá cun novo prczo destes cnclavcs dc 
distribución secundarios cara ós establecementos doutros retallistas e vendedores polo 
miúdo do ramo como supermercados, peixerías, tendas variadas de alimentación, esta- 
blecementos de preparación e consumo do mesmo: restaurantes. bares onde se prepare 
c sirva polbo, e, sobre todo, o colectivo de polbeiras e polbeiros que o comercian coci- 
do sobre os espacios de feiras e festas locais. 

No que se refire á calidade, os datos de campo indícannos unha sobrevaloración 
da calidade do polbo local fronte ó que procede de fóra do país. Nas referencias que fan 
á calidadc do polbo, quc tan bcn coñcccn, os informantcs consideran quc "existc un pol- 
bo bon" ou "de mellor calidade", que é o que procede das zonas de "Cangas, Bueu, Ons, 



19 O dato porporciónao un alinacenista vigués en xuño de 1992. 

20 Almacenistas de peixe vigueses como FREIRF.MAR, VEIRASA, CASA PESCA, BENITO AI.ONSO, 
GARSA, c outros, dispoñcn no intcrior dc Galicia dc grandcs navcs frigorífieas secundarias a ondc transpor- 
tan polbo e outras especies de peixe, para distribuílo desde eles ós comerciantes do ramo que viven na zona. 



214 



Copyrighted material 



0 Grove" e en xeral das rías e costas galegas; e outro polbo "máis malo" ou "de peor 
calidade", que chega a porto en barcos que saen capturalo ó Atlántico sur e mesmo den- 
de o banco canario. Destes polbos dise que "son máis ñoños'\ "máis tranquilos" e "me- 
nos agresivos" cós exemplares das nosas costas e que a calidade non é a mesma aínda 
que o prezo en lonxa sexa igual. 

2. Da lonxa ó interior: camiño de Oseira e de Arcos 

Se existe no interior do País galcgo algunha comunidadc quc tcña cstructurada a 
súa economía doméstica e o seu modo de vida arredor do polbo, esta foi a comunidade 
parroquial de S. ,a María de Areos, no municipio do Carballiño (Ourense). A tradición 
oral dc Arcos relata que o polbo chegou a esta parroquia ourcnsá, regada polo río Arcn- 
teiro. como consecuencia do tributo quc as xentcs do mar llcs pagaban ós monxes cis- 
tercienses de Oseira. Dise que noutros tempos os dominios monacais de Oseira chega- 
ban ata o mar de Pontevedra, onde os lieis pagaban os seus tributos á orde en polbo se- 
co. A partir de aquí a versión popular asígnalles ós arrieiros o transporte do polbo ata 
Oseira e ós monxes o comercio e difusión como alimento entre os labregos que traba- 
llaron as granxas comprendidas no seu dominio. Esta versión popular, que recibín dos 
polbeiros anciáns da comunidade de Arcos, comenteilla en certa ocasión ó profesor Xo- 
sé Filgueira, obxecto deste coloquio. quen me animou a investigar por esta vía co ob- 
xecto de fundamentala e validala cientificamente. Durante unha conversa sostida con el, 
avanzoume outros variados datos sobre a referida hipótese. entre elcs estes que se re- 
producen: 

A poboación que levaba as terras do priorato de Marín pagaban 
as súas rendas en especie, sobre todo pescado. Empregaban como pa- 
go sobre lodo o polbo seco por canto podían almacenalo para face-lo 
pago, e doutro lado tratábase dunha especie de pescado pouco valora- 
da. Ó recibirse en Oseira maior cantidade deste pescado que é nece- 
saria para consumii; os relixiosos distribuíana entre os pobos de arre- 
dor en forma de alimento. Estos campesiños souberon facer dun pes- 
cado que non tiña valor unha comida e unha tradición 21 . 

Animado por tan versada opinión. tentei obte-la documentación hislórica que va- 
lidara esla hipólese da difusión do polbo dende Oseira ás terras do interior ourensán, ta- 
refa aínda non rematada na actualidade. Con todo, as fontes documentais consultadas 
semellan coníirma-los datos provenientes tanto da tradición oral como da cultura do 
querido interlocutor. Nela compróbase que o mosteiro de Oseira recibiu do priorado de 
Marín rendas en diñeiro (reais. marabedís, ducados), en especie ( ferrados de centeo, tri- 



21 Información proporcionada no transcurso da visila quc llc lixcn solicilííndollc intbmiación sobre o te- 
ma. Pontevedra. 3 de febreiro de 1993. 



215 



Copyrighted material 



go, maínzo, vifio); gando ovino (ovellas), cabrún (carneiros, cabritos), aves (galiñas), 
etc, e sobre todo peixe (sardiñas. congro, merluza. polbo...); e incluso en servicios, xa 
que, de non acudir á chamada. dcberán pagar dous reais. Din que os marincnses enüe- 
gaban as rendas en especie e en diñeiro por San Miguel -o 29 de setembro- e por San 
Martiño -o 1 1 de novembro-. e, no tocante ós peixes, os monxes recíbenos por "carnes 
tolendas". Tal c como rcvclan os documentos, o polbo facía parte dos pagamcntos ó 
convento polo usufructo das casas, as cortiñas, as viñas, etc. 22 . Outras clases de peixe 
mercábanse, tal como nos revela un documento conservado no concello de Marín, do 
libro Tumbo do século XVI. no que sc podc lcr quc no "ano dc 1583 tódolos pcscado- 
rcs do porto de Marín compromctcronsc por si c os scus succsorcs a dar todo o pcixc 
fresco de congro e merluza que fora mester para advento e coresma a un prezo de 6 ma- 
rabedís cada libra" 23 . Un tal contrato feito cos pescadores. que posibilita consegui-la li- 
bra dcstas clases de pcixc frcsco a scis marabcdís. posibilitaría non soamcntc consumi- 
las, senón, por baratas, traficar con elas, cabendo a posibilidade de que o peixe que che- 
ga a Oseira por esta época non se limitase soamente ó consumo senón tamén á venda. 
e de que o interese manifesto do mosteiro dc Oscira polo Couto de Marín fora debido 
á posibilidade que este priorado lle ofrecía de consumo de peixe en épocas determina- 
das, como a Coresma, en que os monxes non poden comer carne, e de comerciar con el 
nesas datas e durante todo o ano. En canto ó polbo. moi probablemente fose incluído 
neste comcrcio dc peixe como unha especic máis, o que repercutiu na súa disüibución 
e difusión polo espacio xeográfico ourensán. Así recibido en Oseira, procedente de Ma- 
rín, pasaría a comerciarse pola zona, especialmcnte para scrvir de alimento polas gran- 
xas do convento e no momento das concentracións de campesiños nas feiras e merca- 
dos locais. 

Unha destas feiras que debeu inlluír na coníiguración e permanencia do colecti- 
vo dc persoas quc dcndc as parroquias ourcnsás dc Santa María dc Arcos c .San Xoán 
de Arcos (O Carballiño) viñeron dedicándose ó comercio de polbo cocido, polos luga- 
res máis espallados da provincia de Ourense e lindeiros, foi a localización na actual vi- 
la do Carballiño, a partir da segunda metade do século XVII, dunha feira potenciada po- 
lo convento de Oseira, na que o consumo de polbo curado estivo sempre presente. A fei- 
ra foi trasladada desde Cea a esta localidade, debido fundamentalmente a que os frades 
de Oseira, un pouco celosos dos beneficios que proporcionaba a feria de Maside, pen- 



22 Temos eonstancia deste tipo de pagamentos en fardos de polbo seeo que facían ó convento de Oseira 
no século XV, reeollidos por M." José Portela e outros. Velaquí dous exemplos como proba: "1483 Lópe 
Sánchcz dc Moscos Condc dc Altamira aforó a Gonzalo Ríos, marcantc, y a su mujcr Constanza Ríos. la 
heredad de Raposeyra por el tiempo que lo tiene de Oseira. por dos liazas de polvos y otros servicios" (Cf. 
Reperíorio, 230, en PORTELA et al. 1993:387). E este outro referido á mesma familia: "1487 el Abad Sue- 
ro de Oca afora a Gonzalo Ríos y su mujer Constanza Ríos una casa, corral. cortiña, la viña de Raposeyra 
y 20 carballos por 120 maravedís y una liaza de polvos" (Cf. Repertorío, 230, en PORTELA et al. 
1993:387). 

23 Tumbo o Libro de donaciones regalias e ymmmidades que el monasterio de Ossera ti/ene en el Cotto 
de Marín. Arquivo Concello de Marín. Eolio 251. 



216 



Copyrighted material 



saron pórlle competencia situando estoutra na súa xurisdicción, á beira do camiño real. 
ondc sc foi crcando o actual Carballiño. Dcbido a quc o cspacio fciral sc achaba tamén 
en dirección a Oseira, o polbo e peixes chegaban a aquí desde o mar transportados po- 
los arriciros do convento c aqucloutros que os traían para vcndcr á xcntc congrcgada na 
feira local. O polbo procedía sobre todo da zona costeira do Grove. Arousa, Mugardos 
e outros portos costeiros que o capturaban para curalo e mandalo a estas zonas do inte- 
rior dc Galicia. ondc, como nos confirma J. Cornidc, sc dcspachaba cocido nas fciras, 
nas que era "apetitoso regalo para arrieros y traginantes, que lo cuecen de nuevo en sus 
estómagos'" (CORNIDE, 1778:185). As principais cncargadas dc cocclo para os fciran- 
tes e demais aistentes nos espacios feirais foron por tódalas partes as mulleres, tarefa 
que aínda realizan na actualidade con preferencia ós varóns. Nos libros do Catastro del 
Marqués de la Ensenada, relativos a Santa María e San Xoán de Arcos, cando recollen 
este oficio fálase de "polbeiras" fronte ó oficio de proporcionar un ingrediente funda- 
mental do aderezo antes de servilo, como é o oíicio de "aceiteiro". Pero da revisión dos 
datos ofrecidos, sobre todo polo "Real de Legos" e o "Interrogatorio" do citado Catas- 
tro, elaborado en 1752, dedúcense outros aspectos de interese sobre a existencia da ac- 
tividade de polbeira nestas comunidades rurais. Así, entre os campesiños da parroquia 
de Santa María de Arcos que din que exercen un oficio ou actividade que combinan coa 
de Iabrador áchanse precisamente os de "aceiteiro", nomeado tamén "tralante de aceite", 
e o dc "polbeira" 2 ' 4 , todas cstas actividadcs moi vinculadas co oficio dc vcndedorcs dc 
polbo cocido que practica un grande número de familias acluais desta comunidade. No 
tocante ós habitantcs dc San Xoán dc Arcos, dos 102 cabezas dc familia quc sc rclacio- 
nan no "Real de Legos" relativo a esta freguesía. 48 deles tamén se dedican a exercer al- 
gún oficio que combinan coa actividade xeneralizada de labrador 25 . Se observamos máis 
en detalle a serie de oficios que se relacionan no "Interrogatorio" desta freguesía e as 
persoas que os exerccn, scxan ou non cabczas de familia, comprobamos como o núme- 
ro delas que practican algunha actividade ou oficio exercidos a tempo completo ou a 



21 Unha constatación dos oficios. e a súa frecuencia. que teñen os 45 cabezas de familia e outros mem 
bros, con oficio, censados nesta parroquia de Santa María de Arcos, pode quedar así: 



Accitciro 5 

Costureira 1 

Curtidor 4 

Panadeira 1 

Polbeira 1 

Tratante de peixe 4 

"Tablejero" 2 

Zapaleiro 2 



Fonte: Elaboración propia a partir dos datos extraídos de: "Real de Legos", en Catastm del Marqués 
de la Ensenada. Santa Man'a de Arcos. 26/1 1/1752. 

25 Cf*. "Rcal dc Lcgos", en Catastro del Marqués de la Ensenada. San Xoán de Arcos. 1/01/1973. Arqui- 
vo Histórico Provincial de Ourense. 



217 



Copyrighted material 



tempo parcial ascende a 90 persoas 26 , sen computa-las 19 censadas no "Real de Legos" 
como "criado" e "criada". Comparando as actividades escollidas polos residentes en 
ámbalas comunidades apréciase que os membros de cada unha mostran preferencias di- 
ferencidas á hora de escolle-la actividade artesá a desenvolver a tempo parcial; mentres 
en San Xoán de Arcos 27 abundan os curtidores (39 persoas), zapateiros (19 persoas), te- 
cedoras (13 persoas), polbeiras de vender peixe nas feiras e pescadores (9 persoas), na 
pequena freguesía de Santa María de Arcos son estes tratantes de "peixe" (4 persoas) 
xunto cos tratantes de aceite (5 persoas) as actividades que máis destacan entre as de- 
mais de polbeira, estanqueira, costureira, xastre, carpinleiro, tendeiro, "tablejero", etc. 
que tamén exercen algúns habitantes. 

Sintetizando os datos sobre aquelas actividades quc se relacionan dalgún modo 
co polbo, atopamos en ámbalas freguesías 28 un grupo dunhas 19 persoas que se ocupan 



26 Obsérvese esta "rclación tinal de olicios" e a súa frecueneia, que se atopa no "Interrogatorio" do Ca- 
tastro del Muiqués de la Ensenada, relativos a esta freguesía: 

Carpinteiros 4 

Curtidorcs dc coiros mcnorcs c maiorcs 39 

Estanqueiros 1 

Cirurxián 1 

Pescadores de troitas 4 

Polbciras 5 

Xastres 2 

Tabcrneiro I 

Tecedoras 13 

Tendeiras 1 

Zapateiros 19 

Total = 90 

Fonte: Elaboración propia a partir dos datos extraídos do Calastro del Marqués de la Ensenuda: 'interro- 
gatorio". Freguesía de San Xoán de Arcos. 10/09/1752. Arquivo Histórico Provincial de Ourense. 

27 Quc c unha granxa dc Oscira. 

28 Revisados tamén os libros do Cutustro del Mun/aés de lu Ensenudu relativos a San Facundo. anexo de 
San Xoán de Arcos. non atopamos mención ó exercicio destes últimos oficios citados. Unha constatación 
da "Relación de tódolos olicios, artes c í'acultadcs que hai nesta treguesía" pódese presentar así: 

Carpinteiros 1 

Costureira I 

Curtidores de coiro 3 

Hstanqueiros 1 

Labradores-Xastres 2 

Labradores-Zapateiros 3 

Taberneiros 1 

Tecedoras 6 

Fonte: CatOStm del Murqués de lu Ensenudu: •'lnterrogatorio". Freguesía de San Facundo ( Anexo de San 
Xoán dc Arcos). 10/09/1752. En canto ós dcmais veciños. disc: "son labradorcs dc sus propias hacicndas 
sin salir a ganar". 



218 



Copyrighted material 



de pescar, tratar eon peixe, e con aceite necesario para a súa preparación. Moitos ape- 
lidos deste colectivo de profesionais son coincidentes cos que hoxe identifican a fami- 
lias de polbeiras e polbeiros de tradición residentes nestas parroquias de Santa María dc 
Arcos e de San Xoán de Arcos, o que leva a pensar nunha eontinuidadc. dendc a sc- 
gunda metade do século XV III ata hoxe, no tocante a este costume ancestral de comer- 
ciar co peixe curado nestas parroquias do interior ourensán. Entre a relación que se 
ofrece das "pulpeiras de vender peixe nas feiras", da freguesía de San Xoán de Arcos, 
aparecen os nomes dc "Pasquía Lorenzo", muller de Tomás Álvarez, "Alberta Valeiras", 
muller de Juan Sotelo 2< \ "Christina Felgueira", filla de Bartolomé; veciñas do lugar de 
Seoane; e "Francisca González", do lugar de Varón" 30 . Pola súa parte Santa María de 
Arcos conta cos tratantes de "aceite", "pescado" e "pulpo": "Rafael Pereira" 31 ; "Ana 
María García" 32 , "Bernardo de Outeiro" 33 , "una hija de Francisco do Pazo" 34 , todos 
eles do lugar de Rapariz; "Antonia de Gayosa" 35 . "Benito González" 36 , "Carlos Rodrí- 
guez" 37 . "Miguel Valierias" 38 , do lugar de Arcos; e "María Rodríguez" 3l \ do lugar de 
Framia. Todas estas actividades compartíanas estas persoas coa actividade principal. 
que era a de labrador. Na actualidade os apelidos Valeiras. González, Rodríguez seguen 
atopándose no sco das principais familias dc polbciros de Santa María e San Xoán dc 
Arcos, ós que cngadircmos, cun similar prcstixio profcsional, os de Baranda, Domín- 
guez, Pereira, Pérez, Otero, Ruzo, etc, ata completa-lo colectivo de polbeiros de tradi- 
ción actuais, que en días de feira, romarías e celebracións festeiras de especial activi- 
dade chcgan a monopoliza-lo traballo dun ccntenar dc membros da comunidadc. 



29 No folio 5 do "Real de Legos" dise deste Juan Sotelo, marido de Alberta, que é "pescador" e engáde- 
sc: "Edad de sctcnta anos casado con Albcrla Valciras dc sclcnta anos trafica cn pcscado ticnc dos hijas. 
una de mayor edad y otra menor". Aparece tamén. neste mesmo lugar de Seoane. outro Sotelo de noine Jo- 
seph. cos oficios de "truchero y tendero". e un pescador chamado "Juán Lorenzo". 

30 Catastro del Marqués de la Ensenada. "Interrogatorio" da Freguesía de San Xoán de Arcos. 
10/09/1752. A.H.P.O. A relación continúa constatando que "sc les regula una utilidad al año a quarenta re- 
ales vellón cada una y en todas componen doscientos reales". 

31 "Tralanlc dc accitc". 

32 "Su cdad cuarcnta años. Ticnc cn su compañia un hijo dc mcnor cdad y dos hijas. Ls tratantc dc pcs- 
cado". 

33 "Casado. tratante de pescado. su edad tr". a. y labrador. Uz a 48 R v .". 

34 "Casado. su hermano setenta años tiene en compañía dos hijastras. Su primogénita tratante de pesca- 
do". 

1¡i "Viúda ticncn cn su compañia un hijo dc mayor cdad. y una sobrina casada con Lorenzo Pércz. Trat. 
dc azt. y pcscado, c lab. Utiliza 30 R v .". 

36 "Labrador, casado su cdad trcinta y scis años y ticnc cn su compañía trcs hijas. Azctcro. Ut*. 30 R v .". 

37 "Soltero. Aceitero su edad veinte y tres años y labrador. Utiliza 28 R v ". 

3H "Casado labrador su cdad cincucnla años ticnc una hija dc mcnor cdad y una hija. Es trtt* cn azcitc. 
Utiliza 32 R v ". 

39 -'Viúda tratante en pulpos su heredad tre". a*.". 



219 



Copyrighted material 



3. O transporte do polbo ó interior 

Mentres non se adoptou o sistema de conserva-lo peixe por medio do frío, o pol- 
bo chega <ia costa ós enclaves de venda do interior ben sexa fresoo, é dicir, acabado de 
extraer do mar. ou semicurado e curado ó ar e ó sol. e en conserva enlatado en aceite, 
aínda que isto en menos cantidade. Precisamente o feito de que o polbo non se conser- 
ve fresco moito tempo esíxelles ós pescadores curalo no porto, ou ós arriciros e tratan- 
tes do ramo secalo nos asentamentos do interior para poder aproveitalo mellor e telo dis- 
poñible para cando se precisa. En circunstancias normais o polbo secábase fóra, ó ar e 
ó sol, colgando os exemplares en tendais confeccionados con paos transversais (Cf. fi- 
gura 8) ou con aramios e cordas dos que se penduran. O polbeiro profesional coida as 
condicións necesarias dun bo secado, mantendo o polbo o tempo suficiente ó ar e ó sol 
e protexéndoo da exposición á néboa. Nos tempos tradicionais acontecía a miúdo que o 
proceso de secado empezábao o pescador no litoral e rematábao a polbeira do interior 
nos pequenos tendais domcsticos dispostos para cste fin. Durante o proceso de curación 
o coidador dáballe as voltas necesarias ó exemplar para que secase igual por tódolos la- 
dos. Pero esta técnica, que perdurou viva ata ás últimas décadas, traía a consecuencia do 
mal olof desprendido polos tendais de polbo secando pendurado ó ar, que soamente os 
residentes acostumados podían soportar. A circuslancia deu orixe a series de atributos 
descualificativos para a xente destes lugares, dos que soamente se liberaron unha vez 
que se difundiu o sistema de conxelado do polbo, desprazando cste ó do secado natural. 




Fig. 8. Os pescadores de polbos tradicionais poñían un coidado especial en mante-las condicións máis idó- 
neas para conseguir un bo secado dos polbos capturados. 

Na imaxc. sccadoiro dc polbo á beira do mar. Exlraída dc José Suárez. Álbutn. Vigo. Ccntro dc Es- 
tudios Fotográficos, 1993 



220 



üs fardos de polbo eran conducidas ás comarcas do inierior polos arrieiros. que 
empregaban carromatos tirados por cabalerías para trasportalo, xunto con outras mer- 
cadorías, ou sobre as mesmas que eles conducían. Estes arrieiros mercábano seco, ou 
ben fresco para secar no interior. Aínda que existiron arrieiros dedicados soamente ó 
transporte de peixe. máis a miúdo a distribución do polbo polas localidades do interior 
forma parte dun sistema de intercambio de productos máis amplo, que era sostido en- 
tre as localidades da costa e as do interior a través destes arrieiros profesionais. O arrici- 
ro chegaba cos fardos de polbo e outros peixes secos ou salgados (bacallao, sardiñas...) 
e de marisco (amcixas, mexillóns, bcrberechos), mcrcadas nas localidades do litoral, e 
leváballes a estas as castañas (no tempo). fabas, carne de porco. embutidos (chourizos), 
queixos, manteiga de vaca e outros productos mercados no interior do País, que eles 
percorrían. () vello arrieiro iníormante que nos facilitou os datos detallados sobre este 
oficio que el mesmo practicou moitos anos, dedicouse sobre todo ó transporte do baca- 
llao, que mercaba nas localidades da costa e comerciaba na feira do Carballiño e nas da 
comarca. Pero, ademais, esta mercadoría trocábaa polas outras citadas máis arriba. que 
lle proporcionaban os habitantes das aldeas percorridas por el; tamén se dedicaha ó 
transporte de polbo que a dona vendía cocido nas feiras e festas da zona. Só unha par- 
te destes arrieiros citados nos informes de que dispoño sobre o terna 4 " se dedicaban ex- 
lusivamente ó transporte do polbo. Os demais tíñanse que contentar con transportar c 
traficar con varias mercadorías antes de consegui-lo diñeiro necesario para merca-la 
carga de polbo coa que emprenden o camiño de volta ó lugar de partida habitual 41 . 

Estes arrieiros eran os encargados de abastccc-los fogarcs propios, a súa familia 
e outras veciñas dedicadas á preparación e venda do polbo nas feiras e rornarías locais, 
faccndo pcriodicamcnte a mesma ruta dc ida c volta ó mar. Na ida o noso informantc 
en concreto "saía de Arcos en dirección Ribadavia pola actual estrada do Varón, e se- 
guía ata Porriño faccndo paradas en Melón, Quins, Camiña, as Lomas, Arbo, Salvate- 
rra. Ponteareas e Porriño", e desde O Porriño chegaba á costa. por onde facía outra ru- 
ta que o levaba a visita-las aldeas e localidades de mareantes e de preto da costa, entre 
as que cita "Redondela, Arcade. Moaña, Bueu, Marín, Pontevedra e Cambados". Esta 
ruta de ida lévaballe varios días percorrela, durmindo o noso arrieiro no mesmo carro- 
mato que, di el: "ía provisto dunha palla para utilizar de cama, e outra para alimenta-la 
mula". Tamén levaba "uns cobertores para arrouparse" e para "dormir alí onde se podía 
ata a mañá que arrincaba de novo", convertendo aquela actividade de arrieiro nun "mo- 
do dc vida máis duro do quc sc pcnsa". A ruta dc volta viña coincidindo, ncstc caso, coa 
celebración da feira do Carballiño, o 16 e o último día do mes, á que acudía ben pro- 
visto dc polbo e outras mercadorías traídas da costa. Describe que "cando voltaba den- 
de Cambados. viña vindo ata o alto do Paraño ou o allo do Regueiro, e alí facía noite". 
0 día seguinte "de madrugada continuaba para chegar á feira do Carballiño", onde ven- 



40 Como os •'Carrolas*' e os "Pitas" agora asentados en Monforte (Lugo), segundo o noso informante. 

41 Tal é o que se desprende da seguinte información do arrieiro, que dixo: "Facían falla cen pesos para 
comprar unha carga dc polbo na costa. üs quc como mcu pai quc non tiñan os ccn pcsos iban clcs por el. 
Levaban mercancías e vendíanas. Cos cartos que facían compraban a carga que traían para aquf'. 



221 



Copyrighted material 



día a "mercancía e o polbo". No caso de que o retorno fose desde a cidade de Ponteve- 
dra, entón este arrieiro "viña direitamente á casa" de Arcos (O Carballiño), dado que "a 
viaxe facíase no día, dende a mañá á noite", e agardaba ó día seguinte para vende-las 
mercadorías na feira do Carballiño. 

Estes arrieiros tamén vendían na ruta os productos cos que trataban, anunciando a 
presencia nas aldeas co son da "corneta" profesional. A xente interesada saía da casa 
mercarlles do que ofrecían. Tamén na ruta existían mesóns e íondas económicas onde fa- 
cían noite e, sobre todo. comían. Cítanse algúns que frecuentaron os nosos informantes 
como a "pousada de arrieiros A Ferradasa", situada na beira da estrada na saída da cida- 
de de Pontevedra cara a Ourense, trátase dunha fonda económica na que "a comida pa- 
ra dous homes custaba sobre 2.50 pesetas"; e tamén a fonda "O Pedrón", de Pontevedra, 
no interior da cidade, na que a comida custaba "dúas pesetas por persoa" 42 . Pero fondas 
como estas había varias salpicadas pola ruta habitual destes homes en camiño, que a 
miúdo coincidían nelas cos demais profesionais do comercio ambulante tradicional. 

Este foi o modo como chegou o polbo ós asentamentos do inteiror ata que foi va- 
riando co tempo. No transcorrer do presente século emprégaronse xa os tres sistemas 
básicos de transporte do polbo e do peixe en xcral: 

- O referido transporte en carro, carreta e ó lombo de animais de carga levado a 
cabo polos arrieiros, que continuou activo nas primeiras décadas do século actual, con 
características semellantes ás referidas máis arriba. 

- Outro foi o transporte en tren de mercadorías e nos autobuses de pasaxeiros en 
xeral. O transporte en tren inaugurouse no século pasado e foise xeneralizando a medi- 
da que os vehículos de tracción mecánica foron desprazando á forza de tracción animal 
no transporte de mercadorías en xeral, nun principio dende o mar ata os asenlamentos do 
interior. e logo dende os asentamentos das polbeiras ambulantes ata os difcrentes encla- 
ves de venda do polbo cocido. Dentro da propia dureza que aínda caracteriza a activ ida- 
de, a partir da aparición do tren en Galicia, na segunda metade do século XIX, e dos au- 
tobuses de liña, o carrexo do polbo empeza a ser máis livián. Empezan a diminuí-los tra- 
dicionais airieiros quc o carrexaban en "carros tirados por mulas", "carretillas", 
"carretas", "carromatos tirados por un só animal" e mcsmo pendurando sobre o lombo 
do animal. Algúns vellos informantes lembraron o paso ó transporte mecanizado do pol- 
bo que eles coceron nas feiras e ese declinar progresivo do carrexo con emprego de ani- 
mais. A data ponse, neste caso, na década de 1920, cando o "Capiro" merca un coche, 
no que se traslada a xente e o polbo dende a estación do tren de Barbantes ata a locali- 
dade de Arcos (O Carballiño), onde residen os polbeiros de tradición. Foi tamén "arre- 
dor do ano vintesete [19271 cando o Sisto de Pousadela merca un coche con rodas de go- 
ma maciza, o Paxariño de Dacón merca un Chebrolet seis, o Pita. Balado e Sindo mer- 
can outro Chebrolet e o Rivera merca un coche da feira". nos que transportan xente e 
mercadorías cn xcral. Outros carballincses decididos irán fundando progrcsivamente as 



42 Infonnación de D. Secundino Gonzúlez. Arrieiro a tempo completo, durante unha fase da longa vida 
profcsional. üs prczos a quc fai rcfcrcncia cstán rclcridos á dccada dc 1930-40. Máis cn concrcto rcfírcn- 
se a "arredor do ano 1935". 



222 



Copyrighted material 



primeiras empresas de autobuses, entre as que se citan as de "Díaz e Súarez" e, despois, 
"o Deportivo" e o "Auto Industrial", que se fusionarán nunha ó final. Dende agora pol- 
bo e polbciros co instrumcntal do oficio tcñcn oportunidadc dc trasladarsc nestcs auto- 
buscs scmprc quc o precisan, tanto para acudir mcrcalo á lonxa dc Vigo como para tra- 
elo dela ó Carballiño. onde o van recoller. E rundamentalmente este progreso nos me- 
dios de transporte mecanizado o que fixo esmorece-lo vello oficio de arrieiro e as súas 
viaxes por polbo á beiramar. 

- O terceiro sistema de transporte que se impuxo sobre os demais foi o actual 
transporte realizado en camións frigoríficos ou nas furgonetas particulares dos polbei- 
ros profesionais actuais. Estes polbeiros que se dedican ó comercio do polbo a tempo 
completo 4 3 polas vilas e asentamentos rurais acostuman ter pescadores de polbo coñe- 
cidos ou persoas de conhanza que lles mercan na costa a cantidade que precisan, depo- 
sítano nunha cámara frigorífica e esperan ata que un día alguén da familia do polbeiro 
profesional o vaia buscar no vehículo privado do oficio 44 . En canto a outros polbeiros 
dedicados ó oficio a tempo parcial, autoabasteceranse dos quilos que precisan para ca- 
da ocasión nas cámaras frigoríficas que existen preto do fogar ou da localidade onde re- 
siden estes profesionais. 

4. Os enclaves actuais da venda do polbo 

Unha vez provistas do polbo necesario, estas familias de polbeiros profesionais 
dedícanse a tempo completo ou a tempo parcial a vendelo cocido sobre os espacios de 
acción profesional distribuídos ó longo da xeografía galega. En concreto o colectivo das 
polbeiras da localidade de Arcos acostuma frecuenta-las feiras importantes que aínda 
existen e aqueles asentamentos de feiras hoxe xa desaparecidas, pero ós que a xente da 



" Tal c o caso das principais tamilias dc polbeiros dc Arcos (O Carballiño, Ourcnsc). 

44 Tentando propoñer unha relación destas tres diferentes modalidades de transporte do polbo coas xera- 
cións actuais de polbeiras que atopamos na Iocalidade ourensá de Arcos (O Carballiño). os datos de que 
dispoñcmos dan pé para dicir que o sistcma máis tradicional é o quc caracteriza ó colectivo de polbeiras 
formado por tódalas profcsionais das xcracións pasadas ata ás actuais bisavoas c avoas da comunidadc: a 
segunda corresponderíase coa forma máis corrente de autoabastecerse a xeración das polbeiras maiores e 
mais das polbciras mozas actuais, antes dc mccaniza-lo dcsenvolvcmcnto do oficio; a tcrccira corrcspon- 
deríase co modo preferente de autoabastecerse o actual colectivo de polbeiros de profesión. De datos co- 
mo estes. proporcionados pola informante dona Concha González, dedúcese como seus avós, por exemplo. 
se abastecían de polbo sobre todo nos portos de Vigo, Cangas, Bueu e O Grove. o mesmo que o fixeron 
scus pais c fai hoxc cn día cla mcsma. Pcro tamcn cspccilicou quc mcntrcs seu avó chcgaba ós rcfcridos 
portos como "un arrieiro, vendendo queixos. patacas, vexigas de porco cheas de manteiga de vaca, e ou- 
tros productos do interior que vendía para regresar cunha carga de polbo e abastecer con ela o seu fogar e 
outros dc polbciras dc Arcos", ós pais da informantc chcgábanllc-los pcdidos dc polbo. proccdcntcs dos al- 
maccnistas dc Vigo, "nun trcn dc mcrcadorías ou dc pasaxciros ata a cslación dc Barbantcs. ondc o dcixa- 
ban". e de alí era transportado no coñecido coche de "O Capiro". do Carballiño. que ía recollelo e trasla- 
dábao a esta localidade. Na actualidade a propia informante segue mercando o polbo que precisa "por xun- 
to" cn Vigo. dc ondc o transporta nun cochc da súa propicdadc ata o grandc conxclador quc posúc instalado 
no fogar. 



223 



Copyrighted material 



zona segue co eostume de acudir come-lo polbo. Nos últimos anos a progresiva desa- 
parición dos mercados locais (ixo que os polbeiros exploraran novas saídas do produc- 
to que distribúen, e levounos a dedicarse os domingos e días festivos a cocelo nas rúas 
da cidadc dc Ourense, así como nas vilas importantes da provincia, amais en variados 
asentamentos situados ó lado dunha estrada principal que conten cunha previsible clien- 
tela fixa e outra ocasional que lles faga rendible o traballo 45 . 

Estas feiras e mercados máis frecuentados polos polbeiros de Arcos, que nós co- 
ñecemos, poden variar de acordo coa área xeográfica pola que cada profesional desen- 
volve a actividade. No seguinte calendario mensual de traballo da informante recóllen- 
se aquelas feiras ás que esta polbeira asiste dende a súa xuventude. Foi na orde que se 
citan como ela mesma as proporcionou: Día 1, Allariz: día 3, Verín: día 4, Maceda; día 
5, Chantada: día 6. Cea; día 7, Ourense; día 10. Ribadavia; día 1 1. Verín: día 14, Xin- 
zo; día 15, Allariz; día 16, O Carballiño; día 17, Ourense; día 19, Empalme (Cambeo); 
día 20. Maceda; día 21 , Chantada; día 22, Cea; día 23, Verín; día 25, Ribadavia; día 26, 
Riós; día 27, Xinzo; día 30 ou 31, O Carballiño 4 * 1 ; e outro polbeiro de tradición fre- 
cuentaba durante o mes estoutra serie de feiras e lugarcs, a saber: Día 1, Monterroso; 




Nas festas gastronómicas e romarías importantes desprázanse ós enclaves de traballo varios mem- 
bros da familia para colaborar coa polbeira profesional no desenvolvemento do oficio 



45 Con todo. as feiras seguen constituíndo os enclaves de venda máis importantes para estes profesionais, 
debido á concorrencia de xente que supoñen e a ese ancestral costume que a mesma conserva de mercalo 
xa prcparado para comcr. 

1,6 Información de D. a Concha González Ilermida. Polbeira de Arcos (O Carballiño). 



224 




Tal como vcu uconlcccndo dcsdc os lcmpos tradicionais. us polbciras dc Arcos dcbcn coidar dos 
membros máis novos do fogar ó mesmo tempo que desenvolven o oficio. Na imaxe. nena descansando ó 
amparo da calor das caldeiras dc polbo na "Festa do Polbo" do Carballiño - 1998 



día 2, O Tellado; día 3. San Cibrao; día 4, Maceda; día 5, Chantada; día 6, Cea; día 7, 
üurense; día 9, Maside; día 10, A Peroxa; día 1 1, Amoeiro; día 15, Xinzo; día 16, O 
Carballiño; día 17. Ourense; día 18. Monterroso; día 19, Palas; día 20. Taboada; día 21, 
Chantada; día 22, Cea; día 23, Maside; día 27, A Peroxa; día 28, Bouzas; día 29. Cas- 
tro; día 30, O Carballiño 47 . 

Durante a tempada de verán estes "enclaves" de venda increméntanse coa saída 
ás romarías e festas populares, ás que acoden un considerable número de persoas. Aín- 
da que os romeiros tradicionalmente levaban o xantar. acostumaban merca-lo polbo; e 
as persoas que non o levaban vían nel a solución á fame que chegaba puntual. Co ve- 
rán tamén chega o retorno coas vacacións da poboación emigrante e os turistas de tó- 
dalas partes que visitan o noso país, por iso os membros destas familias de polbeiros vi- 
ven sen descanso para acudir coce-lo polbo ó maior número de sitios cada día durante 
toda a tempada de vcrán. Dcnde xuño o territorio galego convértese en enclave xenera- 
lizado para o asentamento profesional, quc acode ó espacio fcstivo de calqucra santua- 
rio de tradición radicado na provincia de Ourense e de Galicia en xeral. 

Actualmente estes vendedores de polbo cocido instálanse nos asentamentos dos 
domingos arredor das 9.30 e remalan as vendas entre as 14,00 h. e as 14,30 horas. Nos 



Información de D. Secundino González Pérez. Polbeiro de Arcos (O Carballiño). 

225 

Copyrighted material 



asentamentos das feiras instálanse máis eedo. sobre as 8.30 horas. e abandónanos arre- 
dor das 15,30 horas. Pero tratándose de romarías importantes, a polbeira profesional 
chega aínda máis cedo e non abandona o traballo ata que remata a festa. Dependendo 
do tipo de romaría, feira ou fcsta popular, a época do ano cn quc se cclcbrcn, ctc, as 
expectativas de éxito comercial mantidas pola profesional animarana a trasladarse ó lu- 
gar cunha cantidade de quilos de polbo e pratos de servilo, que pode variar moito dun- 
ha a outra. Incluso nun mesmo espacio feiral as vendas poden variar moito en cada ce- 
lebración. As polbciras fan refercncia a estas vai iacións en comentarios como o quc nos 
proporciona a seguinte informante, boa coñccedora do tema. Vexámo-lo que di: 

Nalgunha feira de Maside chego a vender máis de 130 quilos de 
puipo e noutra sóbrame con 40 quilos. Nas romerías e feiras ou festas 
boas pódense vender 1000 cjuilos [de polboj os dous días. Pero noutras 
véndese moito menos. Romerías boas son "Os milagros", "O San Be- 
nito". "A Magdalena", "A festa do pulpo de Carballino" . Feira boa é 
afeira dos Santos de Monterroso, a do 31 de Nadal de Carballino. Es- 
tas feiras de remate de ano son moi boas 4 *. 

Dependendo da cantidade de quilos de 
polbo que os profesionais do oficio precisan 
mensualmente, clcs mesmos colócansc en dife- 
renes categorías dentro do colectivo xeral de 
profesionais do ramo. Así, entre os polbeiros de 
Arcos (() Carballiño) pódense distingui-las tres 
catcgorías básicas de profesionais do ramo, a sa- 
ber: 

a) Un grupo de polbeiros que dispoñen de 
grandes cámaras de conxelación con cabida pa- 
ra ata 30.000 quilos de polbo. Son os polbeiros 
dedicados ó oficio a tempo total, cun calendario 
de saídas que os obriga a desprazarse do fogar 
case tódolos días do mes. 

b) Un grupo de polbciros quc dispoñcn dc 
conxcladores, cunha capacidade variable, de 
acordo co nivel de venda de polbo que ten cada 
un. Nesta categoría sitúase a maioría do colecti- 
vo de polbeiros desta localidade ourensá. que 
sosteñen a tradición familiar no oficio desenvol- 
véndoo alternando con outra actividade princi- 
pal da familia. 



Inlbrmación de D. a Josefa Mosquera Iglesias. Polbeira de Arcos, 45 anos. casada. Ano 1992. 




As polbeiras de Arcos (O Carballi- 
ño) dcdicadas ó oricio a tempo lotal dispo- 
ñen de cáinaras conxeladoras de gran capa- 
cidade como a que mostra a imaxe 



226 



c) O grupo de polbeiros ocasionais ou "domingueiros", que tratan de obter unhas 
ganancias complementarias desenvolvendo o oíicio os domingos e feslivos e acudindo 
a algunha festa ou fcira local. Non pertencen ó colectivo de polbeiros tradicionais e tcn- 
sc dito dclcs quc "agora xa son moitos" c quc "aínda quc non sexan polbciros sacn co- 
cer para gañar algo". listes polbeiros de ocasión autoabastécense do polbo que necesi- 
tan para cada saída nas cámaras que existen na comunidade, non precisando dispoñer 
de conxelador na maioría dos casos. 

Dcndc antigo cstc oficio ambulantc dc vcnda dc polbo cocido veu sendo consi- 
derado predominantemente feminino 49 . Aínda hoxe atopámo-Ios postos de venda de 
polbo cocido que visitamos rexentados na súa maioría por mulleres, ás que en ocasións 
axudaba o marido ou un fillo varón, que desenvolvían tarefas complementarias, de re- 
collc-los pratos quc dcixan os clientes, carrexar lcña ou auga, e no caso do marido ta- 
mcn convcrsa cos clicntcs fomcntando a rclación social. Pcro os homcs non aparcccn 
como os protagonistas principais no desenvolvemento deste oficio ambulante. Hles non 
chaman o cliente, non vixían a coción do polbo, non lavan o caldeiro ó final do traba- 
llo. Cando acompañan a polbcira pcrmancccn nun scgundo plano faccndo o quc cla llcs 
manda durantc o tempo que pcrmancccn dcscnvolvcndo o oficio. 

Todos estes polbeiros ambulantes ós que nos referimos, trasládanse actualmente 
nun coche da súa propiedade ós lugares de traballo nas feiras, vilas e aldeas onde co- 
cen o polbo cada domingo. Os principais postos de venda aparecen suxeitos a unha tra- 
dición familiar, a unhas normas c a unhas pautas dc comportamcnto cspcrado quc nin- 
gún mcmbro do grcmio profcsional tcnta transgrcdir. Dá a impresión dc que cxistc un 
sistema de cultura de oficio no que aparecen as marcas (logotipos) familiares dos pra- 
tos, as conductas establecidas e unha serie de dereitos que as familias de polbeiros de 
tradición conscrvan dcndc antigo. Bascándosc nclcs, ningún mcmbro do colcctivo dc 
polbeiros tratará de instalarsc nun sitio marcado por outro nin de transgrcdi-las distan- 
cias ás que deberán colocarse cando se trata dun asentamento urbano ou feiral. Dise que 
"se tes costume de poñerte nun sitio, ese sitio telo diante Deus e diante a xustiza". Tan- 
to é así que, cando unha polbeira se dá de baixa por retiro da profesión, o espacio on- 
de se asenta non se perde. pasará xunto co instrumental do oíicio a un membro da fa- 
milia. que herda os dereitos cos que contaba a polbeira falecida durante o tempo de ac- 
tividade no lugar. Desta forma, "enclave" e utensilios adquiren unha dimensión 
dinámica de vinculación entre as xeracións, e á vez estática de reproducción do oficio 
e tradición. A miúdo é a xeración das netas da polbeira de profesión a que acostuma re- 
cibi-los utcnsilios dc traballo posto quc as fillas xa cstán provistas dclcs. E como acon- 
tcce que moitos instrumcntos dc traballo cstán marcados con signos idcntificativos, cs- 
tes convértense en elementos de reforzo continuado dos sinais de identidade familiar e 
da súa tradición de oficio. Detrás de cada marca que presentan os pratos proxéctase un 



49 "O traballo do pulpo é un traballo da muller". Esta frase valídaa a relación de titulares de postos de pol- 
beiros para a festa do polbo celebrada no Carballiño o ano 1993, na que, dos 47 polbeiros inscritos, 32 eran 
mullcrcs. Do mcsmo modo, dunha rclación dc 18 profcsionais autorizados para distribuír polbo cocido os 
domingos nas rúas da cidade de Ourense, 13 deles son mulleres. 



227 



Copyrighted material 



saber, unha experiencia prolesional e unha técnica de oíicio, un status e unha tradición 
familiar, unha modalidade de vida e de traballo que se funde na cadea de xeracións de 
polbeiros de profesión dedicados ó desenvolvemento desta mesma actividadc 50 e nun- 
ha gramática culinaria cvocadora dunhas prcferencias alimcntarias c uns gustos rcvcla- 
dores de que comer é algo máis que nutrirse. Tamén é unha actividade humana, social 
e mesmo comunitaria cando se leva a cabo sobre os espacios lúdico-festivos dos san- 
tuarios e das festas gastronómicas locais. 



sn Os polbciros ambulantes idcntilican a súa colccci(3n dc pratos cunha ou dúas lctras quc os distinguc. 
Son algunhas marcas dc pralos obscrvadas por qucn islo cscribc as scguintcs: da lamilia Valciras: DV (Do- 
mingo Valeiras), AV (Alejandro Valeiras). AV (Avelino Valeiras), PV (Pepe Valeiras); da familia Baranda: 
JB (José Baranda). CB (Camilo Baranda); da Familia Ru/os: R (Ruzo), CR (Carmen Ruzo); outras marcas 
son: H (Hcrminiol. JC (Juana Corral), PB (Pilar Barroso). CA (Camilo Álvarcz). MF (Mario Fcrnándcz). 
LV (Laura Vázquez). Sira. etc. 



228 



Copyrighted material 



BIBLIÜGRAFÍA 



BERNÁRDEZ. A.: "La pesca en Galicia". En CARRERAS Y CANDI, F. (dir.): Geo- 
grafía general del Reino de Galicia. Barcelona, Casa Editorial Alberto Mar- 
tín, ca. 1930. 

CATASTRO DEL MARQUÉS DE LA ENSENADA: "Interrogatorio". Feligresíade San 
Juan de Arcos. 1752. M.H.P.O. [Museo Histórico Provincial de Ourense]. 

CATASTRO DEL MARQUÉS DE LA ENSENADA: "Intenügatorio". Feligresíade San 
Facundo (Anexo a San Juan de Arcos). 1752. M.H.P.O. 

CATASTRO DEL MARQUÉS DE LA ENSENADA: "Real de Legos". Santa María de 
Arcos. 1752. M.H.P.O. 

CORNIDE, J.: Ensayo de una historia de los peces y otras producciones marinas de la 
costa de Galicia, arreglado ál sistema del caballem Carlos Linneo. Contra- 
tado de diversas pescas v de las redes v aparejos con que se practican. En ofi- 
cina de D. Benito Cano, 1788. 

EIROA DEL RIO, F: La pesca artesanal en Galicia. Sada-A Coruña, Ediciós do Cas- 
tro, 1986. 

GARCIA CABRERA, C: "Pulpos y calamares en aguas del Sahara Español". Puhl. 
Técn. Dir. Gen. Pes. Mar. N.° 8 (1969), pp. 75-103. 

GUERRA. A.: "Determinación de las diferentes fases del desarrollo sexual de Octopus 
vulgaris Lamarck, mediante un índice de madurez". Inv. Pesq. N.° 39, 2 (ou- 
tubro 1975). 

GUERRA, A.: "Aspcctos da bioloxía do polbo común (Octopus Vulgaris, Cuvier, 
/979)". Braña. Boletín da Sociedade Galega de Historia Natural. Ano III, N.° 
2(1979),pp. 75-94. 

GUERRA, A.: "Sobre la alimentación y el comportamiento alimentario de Octopus vul- 
garis\ Inv. Pesq. N. H 42, 2 (setembro 1978). pp. 351-364. 

GUERRA. A.: "Thc fishcry of Octopus vulgaris of Finistcrrc (NW of Spain)". ICES 
(International Council for the Exploration of the Sca), C.M 1981/K:4 Shell- 
fish Comitee. Instituto de Investigacións Pesqueiras. Peirao de Bouzas. Vigo. 
Traballo mecanografado, 13 p. 

GUERRA, A.: "Cefalópodos de la ría de Vigo. Resultados preliminares". En Actas do 
Primeiro Seminario de Ciencias do Mar: As Rías Galegas. Cuadernos da 
Área de Ciencias Mariñas, I. Sada (A Coruña), Ediciós do Castro. 1984, pp. 
333-348. (Publicacións do Seminario de Estudos Galegos). 

GUERRA A. e PÉREZ GÁNDARAS, G.: "Larvas de cefalópodos". Investigación y 
Ciencia. N.°89 (febreiro de 1984), pp. 7-15. 



229 



Copyrighted material 



LOBO, M.: Apumes. Doc. 28, Fol. 165, s. d. (1869?). Musco Naval dc Madrid. Ms. 2139. 

LORENZO FERNÁNDEZ, X.: "Etnografía. Cultura materiar. En: OTERO PEDRA- 
YO, R. (dir.): Historia de Galicia. Madrid, Akal, 1979. 

MANGOLD-WIRZ, K.: "Biologie des Céphalopodes benthiques et nectoniques de la 
mcr catalanc". Vie et Milieu. Supl. n.° 13 (1963). 

PORTELA. M. a J.; GARRIDO, M. c ROMANÍ, M.: Repertorio para las escrituras an- 
tiguas del archivo bajo. Catálogo del Archivo monacal de Oseira en 1629. 
Santiago, Tórculo Artes Gráíicas, 1993. 

RAMONELL. R.: Guía dos mariscos de Galicia. Galaxia, Vigo, 1985. 

RODRIGUEZ SANTAMARIA, B.: Diccionario ilustrado, descriptivo, valorado, nu- 
mérico y estadístico de los Artes, Aparejos e Instrumentos que se usan para 
la pesca marítima en las costas del norte y noroeste de España. Madrid. Ar- 
tes Gráficas Mateu, 191 1, p. 11. 

RODRÍGUEZ SANTAMARÍA, B.: El patrón de pesca. Madrid, Imprenta del Ministe- 
rio de la Marina, 1919. 

SAMPEDRO FOLGAR, C: Documentos, Inscripciones y Monumentos para la Histo- 
ria de Pontevedra. 3 Tomos. [Tomo I (1896); Tomo II (1902): Tomo III 
(1904)]. Pontcvcdra, Publicacioncs dc la Socicdad Arqucológica, Tipografía 
de Joaquín Poza Covas, 1896-1904. 

TANAKA, J.: "On the stock of Octopus vulgaris Lamarchk, on the East Coast of Boso 
península. Japan". Bull. Jap. Soc. Fish. Vol. 24, n.° 6 (1958), pp. 601-607. 

TUMBO o libro de donaciones regalías e ynmunidades que el monasterio de Ossera 
ti/ene en el Cotto de Mart'n. Arquivo Concello de Marín. Folio 251 . 

VARIOS: A pesca en Galicia. A Coruña, Artes gráficas "La Voz de Galicia ', s. a., 1 983. 

VARIOS: Plan de ordenación de los recursos pesqueiros e marisqueos de Galicia. 
Xunta dc Galicia, Conscllcría dc Pcsca, Marisquco c Agricultura, 1992. 

WELLS, M. J. and WELLS, J.: "Hormonal control of sexual maturity in Octopus". J. 
E.xp. Bioi 36 (1959), pp. 1-33. 



230 



Copyrighted material 



A PESCA FLUVIAL NO BAIXO TÁMEGA E DOURO 



Teresa Soeiro 

Abordaremos nesta comunicacao, sinteticamente, as características da actividade 
piscatória nos tramos tinais dos rios Támega e Douro, particularmente na área do con- 
celho de Penafiel, alvo do nosso trabalho de campo, procurando contextualizá-la no 
tempo histórico compreendido entre a segunda metade de setecentos e meados do pre- 
sente século vinte. 

O Támega termina no concelho de Penafiel o seu curso, iniciado na Galiza, per- 
correndo as freguesias de Abragáo. Luzim. Boelhe, Rio de Moinhos e Eja. todas na 
margem direita, já que a esquerda pertence ao l'ronleiro concelho de Marco de Canave- 
ses. Entra no Douro junto do lugar de Entre-os-Rios. Este rio percorre a área mencio- 
nada em leito bastante encaixado, espraiando-se apenas já no final, em Rio de Moinhos, 
para cntáo, por meia légua, ser navegável c aprcscntar areais cxtensos. O difícil accsso 
e sobretudo as rápidas cheias a que está sujeito condicionaram o seu aproveilamenlo co- 
mo forc,a propulsionadora de moagens e engenhos. Mas, o facto de desaguar no Douro 
trouxe a estas águas uma riqueza piscícolaexcepcional, o sável e a lampreia, em fun^áo 
da qual os povos ribeirinhos se cspccializaram. 

Ao rio Támega atribuiu-se uma pcrsonalidade turbulenta e vingativa. Classifica- 
do como do género feminino, a Támega, está sujeito a cóleras bruscas, imprevisíveis 
como expressam as cheias que em muitos anos surpreendiam os próprios moleiros, náo 
lhes dando tempo a retirar os moinhos amovíveis, mas arra.stando-os na corrente. Nun- 
ca tendo sido realmcnte domesticado, este curso dc água náo permitia instalacoes pcr- 
manentes de moagens e engenhos, e as barcas que o atravessavam eram férteis em aci- 
dentes e casos. Acreditava-se que, para apaziguar a cólera, o rio tragava folegos vivos, 
e só assim permitia que os homens o utilizassem'. Nem por isso deixava de ser procu- 
rado para banhos, no estio, atribuindo-se no século XVIII virtude ás suas águas 2 . 

A margem dircita do Douro. na pcquena distáncia que pertcncc ao concelho de 
Penafiel, de Entre-os-Rios a Rio Mau, apresenta-se bastante agreste e inacessível, so- 
bretudo nas faldas da serra da Boneca, onde a mancha de xistos e quartzitos atravessa 
o alvéolo do rio. A pesca e mais ainda o apoio ao comércio com o interior do país e a 
regiáo vinhateira do Alto-Douro justificam certamente, em grande medida, as pequenas 



Trabalho realizado no ámbito do projecto Estrnturus sócio-económicas e inJustriulizacüo no Norte cte 
Portugal (sécs. XIX-XX), patrocinado pcla JNICT. 

1 VASCONCELOS, Josc Lcitc dc: Opúsculos, Lisboa: 1938, vol. 5. p. 524. ALMEIDA, Carlos Albcrto 
Ferreira de: "Um aspecto do culto dos rios na Lusitánia". Douro Litoral. Porto: 8" série, 9, 1958, p. 873- 
887. SOIZIRO. Teresa: "Penafiel. O Támega de ontem". Penafiel. Bolelim Municipal de Culturu, Penafiel. 
3" série, 4/5, 1987/88. p. 99. 

2 COF.LHO, Manuel Ferreira: "O concelho de Penafiel nas 'Memórias Paroquiais* de 1758". Penafiel: 
Boletim Municipal Je Caltura. Penafiel: 3 a série, 4/5, 1987/88, p. 262, 270, 306 e 325. 



231 



Copyrighted material 



povoacóes que aqui se assentaram, aproveitando a parte terminal dos vales formados 
por cursos de água menores para instalar reduzidas manchas agrícolas. Algumas quin- 
tas, poucas, voltadas ao rio, ocupam os mclhores tcrrcnos da cncosta. 

A PESCA FLUVIAL 

A actividade piscatória no con- 
celho de Penafiel é praticada exclusi- 
\ amente nos rios e ribeiros que o atra- 
vessam. nao havendo notícia de que 
pescadores nele sediados se deslocas- 
scm nas suas embarcacóes atc ao mar, 
como acontccia, por cxcmplo, com os 
Valboeiros do vizinho concelho de 
Gondomar 3 . Mas, apesar de toda ela 
ser fluvial, esta pcsca náo tinha carac- 
tcrísticas uniformcs, uma vez que as 
condi^óes naturais, o seu aproveita- 
mento e a situacáo jurídiea criada para 
os cursos de água, em funcáo de serem 
navegáveis ou náo. se apresentava bas- 
tante diversa 4 . 

Assim, no Támega, considerado 
náo navegável. os ayudes em que se in- 
scriam as pesquciras atravessavam o 
leito do rio ligando uma margem a ou- 
tra, e eram propriedade particular, 
transmitida muitas vezes por prazo, solidária com terra em cujo topo estavam, devendo 
respeitar o princípio da pre-ocupacáo. 

No Douro, dc dircito rcgalcngo. a prioridadc foi dada á navega^áo, scndo os pa- 
redóes das pesqueiras de extcnsáo limitada c mesmo assim scmpre criticados como es- 
torvos e perigos paraos barcos de transporte interregional. A conflituosidade latente en- 
tre senhores das pesqueiras e os que usavam o rio como principal estrada de acesso ao 
interior vcio á tona cm divcrsos momentos 3 , tcndo como principais protagonistas a fa- 
vor da seguran^a da navegagáo a Cámara e os negociantes do Porto. que necessitavam 



3 GRACA. A. Santos: "Pcscadores do Alto-os Valboeiros". Trabalhos da Sociedade Portuguesa de An- 
Iropologia e Etnologia. Porto: 9, 1941, p. 209-21 1. 

4 LOBÁO, Manuel de Almeida e Sousa de: Tralado /traiico e compendiado das ágnus dos rios públicos, 
fonles públicas, ribeiros e nascenles d'ellas. Lisboa: 191 1, p. I e ss. 

3 SOEIRO. Teresa: () Progresso também chegou a Penajiel: Resisténcia e mudanca na cultura material. 
1741-1910. Porto: 1993, p. 598 e ss. 




1. Mapa do Norte de Portugal indicando a área geo- 
grátíca considerada neste estudo 



232 



Copyrighted material 



da via fluvial para se ligar a Trás-os-Montes e a Beira, áreas economicamente sobre sua 
influéncia e fonte de abastecimento vital para a cidade. Esta disputa agravou-se com o 
incrcmcnto do comcrcio do vinho do Porto, quc fcz aumcntar a tonelagem dos barcos 
c colocou no rio, cm constantcmcntc circulacáo, uma mcrcadoria muito valorizada. Já 
sob o liberalismo, com Costa Cabral, proíbe-se as Cámaras de passarem licencas para 
obras nas suas margens e leito. Da inspeccao efectuada em 1842 ao curso do Douro ve- 
rificou-se que: 

os estorvos artificiaes que se notáo no rio Douro, enlre a cidade do 
Porto e a Villa de Pezo cla Regoa, consistem essencialmente em pes- 
queiras e nasceiros, que os pwprietarios limitrophes com o rio Doitro, 
e mesmo muitas pessoas que náo possuem propriedades nas suas mar- 
gens, hdo construido para effectuarem a pesca, mediante apparelhos 
proprios, que sáo convenientemente adaptados ácjuellas obras. 

Sclo as pesqueiras paredoes mais ou menos espessos, e mais ou 
menos altos, construidos no leito do rio, junto ás margens, tendo um 
certo avancamento por elle dentro, perpendicularmente, pouco mctis 
ou menos, cí sua direccáo ou corrente. Alguns ha construidas só no lei- 
to do rio; e por isso ficáo em secco durante o veráo; outras que mes- 
mo no tempo dcts ctgoas de estio sáo n 'ellas immersas. Umas eleváo-se 
ao nivel das mais altas agocts; outras pouco mais excedem a elevacáo 
das mais haixas agoas, e finalmente umas tem uma grande saliencia ou 
avancamento para o meio do rio, outras sáo mais cttrtas e limitadas. 

A sua espessura é reguiada pctra sojfrerem ct pressáo e emhate 
das agoas, muito consideravel em alguns pontos; e por isso em algu- 
mas, náo obstante essa espessura ser consideravel, sáo ainda consoli- 
dadas por gatos de ferro. Na parte saliente das pesqueiras se adaptáo 
as redes de pescar. 

Nasceiros consistem em pequenos acudes, pouco elevados sobre 
as agoas, mas que sempre origináo uma intumescencia e reprega em 
parte d'ellas. Nos mesmos nasceiros ha um rasgamento ou aberta, por 
onde as agoas sahem com forte corrente. e pela retaguarda d'esta 
abertura se colloca o apparelho proprio aonde vem cahir o peixe. 

Desde o Porto até ao Pezo da Regoa reconheci existirem para 
mais de 171 pesqueiras e de 13 nasceiros 6 . 

Apcsar da incrcia alimcntada pclos proprictários c autoridadcs locais. a qucstáo 
foi decidida a favor do interesse e direito piiblico, condenando-se algumas pesqueiras, 



6 Joao Crisostomo de Abreu e Sousa. Director das Obras Públicas do Porto. Relatório de 1 I de Junho de 
1842: AHMOP - MR. 2D-IR. 2. L I, 7. 



233 



Copyrighted material 



que tiveram de ser destruídas pelos donos. sem indemnizacáo, para desobstruir o leito 
do rio. 

Mais do que as outras espécies, que de qualquer forma eram no Támega e Dou- 
ro variadas e interessantes, mas geralmente de pesca livre todo o ano, como barbos, bo- 
gas, escalos, trutas, enguias e safios, a atencáo dos poderes e os conflitos incidiram so- 
bre a captura sazonal de lampreias e sáveis, que subiam as águas para desovar. Era o 
tempo da abundáncia alimentar, que recaía numa época do ano em que os recursos da 
colheita agrícola se iam fazendo escassos. ao que se juntava ainda a circunstáncia de o 
pico da safra coincidir, sensivelmente, com os jejuns quaresmais. 

A PESCA NO TÁMEGA 

As pesqueiras 7 estáo estabelecidas no rio Támega desde há longa data, sendo frc- 
quentes os documentos medievais e modernos que a elas se reportam 8 . Já em 1059 o in- 
ventário das herdades e igrejas de Guimaráes 9 fala na pesqueira de Travassos, ou da Ra- 
ínha: villa iravazus integra cum suo porto et suas pescarias. Apesar de se encontrarem 
distribuídas por várias freguesias, o núcleo mais importante no Támega é o de Rio de 
Moinhos. As Inquiricóes de 1258 relatam, para esta freguesia, uma situacáo que, quin- 
hentos anos mais tarde, em 1758, ainda se mantinha'". Interrogatus cujusrnodi forurn 
faciunt Dornino Rege de fiurnine de Tarnega, dixit quod de Natarius subtus cararie us- 
que super fistilarn est herdatorum Dornini Regi, et debent inde dare annuaturn Dornino 
Regi medietatem de omnibus iampedis quas ibi mataverint, et nom debet pescari alter 
nisi isti herdatores. Et de illo loco usque aliurn locurn qui dicitur Riparius qui intra in 
grarnale est toturn Dornini Regis et dant illurn de foro sicut advenit se curn illis qui vo- 
lunt ibi pescari: et de ello loco quo dicitur Grarnal usque jiumen Dorii et Domene Ta- 
rasie Roderici, et nom faciunt ullum forum Domino Regi. 

O século XVI traz-nos a primeira visáo de conjunto sobre o tema. Temos por um 
lado os dados fornecidos pelo foral manuelino de Penafiel (1519), que identifica as es- 
truturas pertencentes ao reguengo real. e por outro o tombo das propriedades da Mesa 
Abacial do Mosteiro de Paco de Sousa (1593) que enumera as construcóes em posse do 
Mosteiro. Sabemos também que outras instituicóes. como os mosteiros de Pendorada e 
Vila Boa do Bispo, a igreja de Boelhe, e certamente particulares, tinham interesses no 



7 SOEIRO. Teresa: "Penafiel. O Támega de ontem". Penafiel: Buletim Munhipal de Cultura. Penafiel: 
3 a série, 4/5. 1987/88. p. 117-132. 

* Da importáncia da pesca na época medieval e consequente interesse de eclesiásticos e laicos em obter 
dircitos nos vários rios falam divcrsos autorcs. Vcja-sc por cxcmplo: ALMHIDA. Carlos Albcrto Fcrrcira 
dc: Arquitectura mmánica de Entre Doum e Mtnho. Porto: 1978, vol. I. p. 136-140. COELHO, Maria Hc- 
lena da Cruz: O baixo Mondego nos ftnais da Idade Média. Coimbra: 1983, p. 264-266. MARQUES, A. 
H. de Oliveira: Portugal na crise dos séculos XIV e XV. Lisboa: 1 986, p. 1 1 1 - 1 1 2. IGLÉSIAS ALMEIDA, 
Ernesto: Notas historicas del bajo Miño. Tui: 1988, p. 41-76. 

11 Portttxaliae Monuinenta Historica. Diplomata et Chartae. Lisboa: 1869. DC 420. 
10 Portugaliae Monuinenla Historica. Incjuisitiones. Lisboa: 1897. p. 582. 



234 



Copyrighted material 



rio, multiplicando o niímero de aproveitamentos. De Pendorada conhecemos mesmo 
uma longa questáo desenvolvida no século XVI entre o mosteiro e os seus rendeiros por 
estes terem fechado as pesqueiras com chaves, sem dar cópia ao senhorio, coartando- 
lhe assim o direito de: 




2.1. Parede do Canal dc Cima. Abragao. ondc funcionavam canais dc pcsca. moinhos dc ccrcal c cngcn- 
hos de macar o linho 



arequadarem po[rJ si e seus amtesesores mordomos, famelliares, ren- 
deiros pesquadores a dita metade de todo ho peixe de qualquer colli- 
dade que se tem llivre e desembarguado sem emcarego algum aquelles 
ríos nam deviam neguar pasar como he pobriquo e notorio a todos que 
os reosfechavom os ditos pesqueiros e tem chaves dellas e as Uevarrom 
pera suas casas e as tem em seos poderes e tamtas chaves tinham quan- 
tos sam as pesqueiras digo quamtos sam hos particollares nas ditas 
pesqueiras e levantavom as nassas das ditas pesqueiras as oras que 
queriam de noite e de seram e de madruguada e as oras que queriam 
sem esperar pellos pesquadores, ou rendeiro, netn ho requadador ou 
mordomo do dito mosteiro que elles autores pera iso hordenarom e di- 
go e outrosi hos reos nam queiram comsentir que os autores tevesem 
chave dos ditos pesqueiros nem ponham cadeados nelles espetos fe- 
chados nem chaves tudo contra rezam e justica pois o que menos quin- 
hois tem diguo quinhoeiros que nos ditos pesqueiros tem quinhain, tem 
chave delie e sam chamados pera quada vez que se querem os ditos 



235 



Copyrighted material 



pesqueiros erguer pella qual rezain soneguarom a metade do pesqua- 
do que nos ditos pesqueiros se mate e Ihe davom niso muito perda no 
dito pesquado e nas remdas (silicet) houtrosi ho mosteiro he mesmo 
que ho dito seo mosteiro tinha era ho remdimento dos ditos pesqueiros 
em que elles tinham lUvre per hos prazos dos reos que dos ditos pes- 
queiros tem a metade do dito pesquado que Deus llos der e nam temdo 
hos autores as ditas chaves Ihe dam perda em quada hua nam mais de 
cem cruzados e asi em suas remdas como na falta que tinham pera a 
fabriqua do seu mosteiro e tamto darom de mais per suas remdas tem- 
do elles autores chaves dos ditos pesqueiros como as tinham hos reos 
e os prazos hos aviam per frecidos em mam dos reos que hos tem v . e 
isto era puhriqua voz e foram pedimdo me em seu lihello que os reos 
sejam condenados. Consimto que elles autores ponham de soa mam ca- 
deados e tenham chaves nas ditas pesqueiras da contemda como quin- 
hoeiros que sam da metade das ditas pesqueiras e pesquam do que ne- 
lles morercomo os tinham os mais quinhoeiros aimda daquelles que se 
nam costumavom fechar pera ¡efvitar perda do dito mosteiro 1 '. 

Ao inquérito dc 1758 rcspondcram os párocos quc no rio Támcga cram vulgarcs 
as espécies citadas, para além das lampreias e sáveis. Os primeiros capturavam-se com 
chumbeiras, pardelhos e anzóis, que sáo livres. Só nas pesqueiras se pagava da captura 
parte do produto aos senhores porque estáo na testada dos campos. Este direito era cio- 
samente preservado em se tratando da pesca de sáveis e lampreias. 

AS PESQUEIRAS E AS RESPECTIVAS ARTES 

No Baixo Támega existem locais de pesca de diíerentes tipo, uns articulados com 
grandes paredes de moinhos e engenhos, outros apenas construídos para este fim, mas 
atravessando o rio quasc dc margcm a margem. c, por último, pcqucnos pcsqucirocs nas 
testadas dos campos. 

No primeiro caso, os boqueiros da pesca situam-se próximo das margens, dado 
que a ceifa da lampreia acontece no Inverno e Primavera, quando o rio ainda vai alto e 
galga as paredes. A disposicáo marginal faz com que os boqueiros sejam os primeiros 
a ficar a descoberto, estando na rota da lampreia e o sável, que procuram as faixas mais 
calmas do rio para o subir, evitando as correntes rápidas. As nassas, para capturar du- 
rante a noite as espécies que sobem a corrente, colocam-se, evidentemente, com a bo- 
ca a juzante, nos boqueiros, apoiadas em tábuas e ferros próprios, que aí permanecem 
durante toda a época. 

As paredes apenas de pesca alternam com as anteriores. Tém ums disposigáo 
oblíqua em rela^áo ás margens e sáo menos espessas. Podem deixar na parte ccntral pe- 
quena abertura. Em Rio de Moinhos, a juzante da Ribeira d'Além, onde há apenas pes- 



ADP: Convento de Sao Joao Baptista de Alpendurada. lv. 144. ñ. 1 12-120. 



236 



Copyrighted material 



queiras, estas téem os seus muros levemente desencontrados no meio do rio. üs bo- 
queiros, de 1 a 3, íicam próximo da margem (a 3 metros), onde o paredao é plano e mais 
espesso, rampeando depois para o eixo do rio dc forma a quc durantc o Invcrno as águas 
saltcm facilmcntc, scm o dcstruir. 

Os pequenos pesqueiroes estáo espalhados por toda a margem, especialmente 
nas freguesias de Boelhe e Rio de Moinhos. Por vezes o acesso é apenas possível pe- 
los campos ou descendo degraus embutidos nas paredes dos socalcos. Apoiam-se fre- 
quentcmentc cm grandcs pcdras naturais c pouco sc prolongam cm dircc^áo ao lcito 
do rio. Estas construcoes, bastante fustres e sem possibilidade de encaminhar as lam- 
preias que sobem, beneficiam apenas da sua colocacáo estratégica em relacáo ás va- 
riacóes da corrente. 

Pcrtcnccndo os boquciros de pcsca a qualquer dos tipos assinalados, as suas pa- 
redes laterais deviam ser elaboradas com cuidado de náo deixar interstícios que possi- 
bilitassem a fuga das lampreias. Os ferros ou pedras para apoiar o moiráo sáo também 
uma constante, como vulgares se tornam as argolas cravadas na pedra para amarrar as 
nassas. Passadicos de pedra sobre os boqueiros dáo acesso aos que se encontram mais 
afastados da margem. 

Nas pesqueiras do Támega empregam-se dois tipos de nassas, ocupando a de va- 
ras a área a montante de Rio de Moinhos, enquanto a de rede é própria desta freguesia. 
A nassa dc varas é fabricada prcfcrcntcmcntc com varas dc salguciro ou austrália, abun- 
dantcs na borda do rio. Tcm a forma gcnérica de um conc com outro mcnor incluso, ou 
de um fundo de garrafa. Trés arcos interiores dáo corpo á armadilha. As varas sáo uni- 
das a pequenos intervalos por fio de arame que dá um nó ao passar em cada uma delas. 




2.2. Nassa de varas e nassa de redes. utilizadas nas pesqueiias 

237 



Copyrighted material 



Anteriormente usavam-se silvas ou outras plantas em substituicáo do arame, que tinha 
de ser adquirido na loja. Uma pega para transporte e um arame para prender a nassa na 
pesqueira complctam-na. 0 vértice do conc c abcrto dc forma a podcr scrvir como por- 
ta para csvaziar a nassa. Quando em utiliza^áo, c tapado com ramagcns seguras por um 
pequeno pau. Para a colocacáo da nassa de varas no boqueiro existe uma armacáo íixa 
ou improvisada, o moiráo. Nas pesqueiras mais cuidadas o moiráo sáo duas tábuas rec- 
tangularcs com cntalhe circular ao ccntro dc um dos lados maiorcs, bcm adaptadas ás 
parcdcs c fundo, c prcgadas cm dois fcrros cravados na pcdra. A boca da nassa cncos- 
ta á abcrtura do moiráo quc por sua vcz impcdc as cspccics dc passar cntrc o bojo ci- 
líndrico da armadilha e a parede da pesqueira. 

As nassas de rede tém forma idéntica, mas estáo presas a uma arma^áo de ma- 
deira que as manéem em posicáo rígida. A rede envolve arcos em madeira. 0 cone in- 
terior termina em arco se a nassa se destina a sáveis, ou numa pequena abertura forma- 
da pela juncáo das malhas caso a captura pretendida seja de lampreias. Algumas arma- 
dilhas respondem ás duas possibilidades. tendo á frente o cone rematado em arco, 
dando entrada ao compartimento para sáveis, e por trás deste a entrada para as lam- 
preias. Próximo do vértice da rede há uma abertura cosida com um bara^o que pode ser 
facilmente aberta para retirar o pescado. Os exemplares que recolhemos tém a capaci- 
dade para aproximadamente 60 lampreias e 10 a 15 sáveis. A nassa de rede apoia-se 
também no moiráo que, neste caso, está a pequeno espaco do fundo, deixando lugar á 
trave inferior da arma^áo da boca. Estas tábuas permanecem na pesqueira, e sáo repa- 
radas no início da época. 

Dois homens é o número ideal para montar uma nassa de rede no boqueiro da pes- 
queira. Um deles, o menos apto, fica na margem e amarra a uma árvore ou estaca um 
cabo preso ao fundo da armagáo. Outro, sobre o paredáo, segura a nassa pelo comprido 
pau da boca e dcixa-a cntrar lcntamcntc no boquciro. arrastada pcla corrcntc. Tcm de en- 
costar ao moiráo e ficar bem firme para que a lampreia náo escape pelos intervalos. Se 
ao levantar a nassa o cabo rebenta ou ela fica encravada, usa-se a gancha para retirar o 
que estorva, amarrada a uma corda pela argola para ser possível fazer mais forca. 

Para as lampreias embodadas nas paredes emprega-se o arpáo. em ferro. com 
dcntcs dc rcbarbas de modo a fisgá-las c náo as dcixar fugir. A camarocira ou tcsáo po- 
dc colocar-se nos boquciros cm scntido invcrso ao das nassas, para apanhar a pcsca quc 
por estar ferida ou outra qualquer razáo desce o rio. 

Deixamos propositadamente de parte o único caso de pesqueiras bem cuidadas e 
aperfei^oadas com que deparamos de Abragáo a Rio de Moinhos. Estáo situadas em 
Favóes/Boelhe e pertencem á Casa de Oleiros. Trata-se de dois grupos de paredes só 
para pesca, em que os caneiros foram cuidadosamente revestidos a cimento e neles fi- 
xadas calhas para encaixar portas de madeira com diversas fun^óes. De montante para 
juzante temos uma primeira porta em varas de ferro que permanecia sempre na pes- 
queira e impedia a passagem ás lampreias que ultrapassassem as reslantes armadilhas. 
Diante desta porta ficava a n&ssa de varas, mantida na posigáo correcta por dois paus 
em X presos á argola de ferro. A nassa encostava ao moiráo. 



238 



Copyrighted material 



Terminado o período diário de pesca. os homens que vinham recolher as lam- 
preias comecavam por encaixar á írente da nassa. quase á boca do caneiro, uma porta 
com rede de arame para que as lampreias que haviam entrado na pesqueira, mas per- 
maneciam no exterior da nassa. embodadas. náo fugissem. Nesta situa^áo introduzia-se 
a última porta, uma nassa de rede ligada á esquadria de madeira. A boca ficava voltada 
para dentro do boqueiro pois o objectivo cra recolhcr as lamprcias embodadas, quc 
eram enxotadas ou arpeadas. Quando o rio ia alto na safra das lampreias, montavam-se 
pali^adas de madeira e ferro para poder andar sobre a pesqueira. 

Cestos com uma pequena portinhola e duas asas, nas quais se passava uma vara, 
serviam para transportar as lampreias até Oleiros. ao ombro. mergulhando-as em tan- 
ques próprios. Aí eram comercializadas. Como se vinham tornando vulgares os roubos 
nas pesqueiras, a Casa de Oleiros preparou as suas para lhes aplicar um sistema de va- 
ras de ferro que passavam sobre as portas e as nassas ao longo dos caneiros, encaixa- 
das em aros e fechadas com aloquete. Uma vez colocadas as varas náo se podia levan- 
tar a nassa ou descer aos caneiros, solu^áo que lembra afinal a atitude tomada no sécu- 
lo XVII pelos foreiros do mosteiro de Pendorada. 

A pesca com nassa fazia-se de noite, do Natal ao més de Maio e raramente a Jun- 
ho, participando nela profissionais de toda a sorte, mesmo corn pouca experiéncia na vi- 
da do rio, náo scndo, pclo horário em que se descnrolava, óbice para o trabalho na la- 
voura ou nos ofícios a que se dedicavam durante o dia. O proprietário da pesqueira, ou 
os vários consortes quc a registavam na matriz, nem sempre era o pescador, cedendo-a 
a outros, com as despesas e a produ^áo a meias. Afastadas da povoa^áo, na escuridáo 
invernosa do fundo do vale onde o marulhar do rio cheio se faria sentir imponente, as 
pesqueiras fervilhavam de actividade nocturna, só para homens, altamente lucrativa pa- 
ra qucm controlava o comércio dos ciclóstomos mas também útil para os pobrcs quc 
aqui arranjavam sazonalmente ocupacáo e comida para alimentar as suas famílias. Nos 
últimos anos eram frequentes as tentativas de roubo. Por essa razáo. os donos vigiavam 
as pesqueiras, recebendo muitas vezes os intrusos a tiro. As questóes tornavam-se vio- 
lentas porque estes grupos organizados se ufanavam nas tascas e cafés locais de que 
iriam roubar á noite em tal sítio, provocando assim os donos para acrescentar o risco e 
o prazer lúdico desta actividade excepcional no quotidiano. 

OS ALARES 

Muito polémica no final do século XVI foi a utilizasáo das redes de alar e das es- 
tacadas. Acompanhamos o mosteiro de Alpendorada na sua luta, como senhor de terras, 
contra aqueles que as náo tinham mas haviam introduzido no rio estas artes inovadoras 
que dispensavam qualquer apoio em estruturas construídas. Entre os homens com bar- 
cos, redes e saber e os senhores da terra que queriam também possuir o exclusivo das 
águas desenhou-se desde início um conllito ainda náo resolvido quando na passada dé- 
cada a subida das águas devida á constru^áo da barragem apagou a questáo. 

Era uma realidade que a coloeacTio destes aparelhos no tro^'O terminal do rio col- 
hia muitas lampreias e sáveis que de outro modo o subiriam para desovar, sendo entáo 



239 



Copyrighted material 




240 



Copyrighted material 



talvez capturados nas pesqueiras. Muito eíicazes, os alares diziam-se arte de pobres. tal- 
vez mais correctamente, de quem dispunha de alguns meios mas náo dos antiquissímos 
direitos que regiam a pesca. O mosteiro contestou as novas redes e, num primeiro mo- 
mento, ganhou a questáo na justi^a, mas certamente nunca saboreou totalmente a vitó- 
ria sobre os: 

moradores no couto d'Antre Ambos os Rios sobre e por razao de os di- 
tos reos Jbrcosamente impedirem o pesquado do rio da Tamegua e 
atravessarem o rio com allares e bogigamguas de maneira que impe- 
dircio a casa das pesqueiras do dito mosteiro de que estavam depois pe- 
llo quoal feito se mostra entre outras muytas cousas que depoes de eu 
me ter pronuncyado por juiz o competente da causa com conhecimen- 
to de causa por me constar da forca mollestia e vexacao e os reos se- 
rem citados e noteficados os autores offerecerao contra elles por seu 
procurador hum libello articullado dizendo em elle que estando elles 
autores e o dito seu mosteiro em posse pacifica des tempo immemorial 
das pesqueiras do rio da Tamegua que estdo nas testadas das erdades 
da freiguesia de Matos que sdo pesqueiras de paredes e estaquas nas 
quaes se tomao muytas lampreas e outros muitos pesquados e sdo muy- 
tos rendosas e nenhua pesoa pode abaxo dellas fazer estaquada que 
atravesse todo o rio nem lancar rede ou tente que atravesse o rio todo 
sem leixar por donde o peixe corese a riba e disso tinhao sentenca que 
nos autos andava ora novamente os reos de hum anno ou dous a esta 
parte forcosamente atravessavao o rio com redes que ndo deixavao por 
donde o peixe coresse acima e isto fazjao abaixo da dita J'reiguesia de 
Matos com que Ihe tinhao dado perda e tomavao todo o peixe come- 
tendo neso forca e violencia e sacrilegio pera sy tomarem o da ygreia 
e nao quererem dessistir da tal forca sem contenda de juizo e que eu 
era juiz e conservador da dita ordem do glorioso Sdo Bento pera os de- 
fender e emparar das forcas e molestias que Ihe fazem e devia compe- 
lleraos reos desystissem de tal forca e ihes paguasem as perdas que Ihe 
tinhao dado pedindo recebimento e comprimento de justica e os reos 
serem condenados restituao a elles autores asi a pose e desystissem da 
forca que Ihe faziam e nao atravessasem mais o rio abaixo da freigue- 
sia de Matos cotn redes nem estaquadas e ihes paguasem as perdas e 
interesses que se liquidariao com custas segundo que todo esto melhor 
e mais compridamete era i2 . 



12 ADP: Convento de Sao Joao Baptista de Alpendorada, Iv. 144, fl. 321-329. Esta questao arrastou-se 
desde o final do século XVI. nao estando resolvida no seguinte como se pode verificar pela existéncia de 
novos documentos a ela referentes: ADP ■ Convento de Sao Joao Baptista de Alpendorada, Iv. 145, fl. 338- 
339 e 340-343. 



241 



Copyrighted material 



No século XIX as posturas e algumas decisóes camarárias mostram como a po- 
lémica ainda se mantinha acesa' \ Só entáo a Cámara de Penaíiel se vai pronunciar de 
forma coerente sobre a pesca no Támega (código de posturas de 1864/65, art. 101 a 
104) tentando rcgulamcntar o uso dc alarcs dcstinados á captura da lamprcia c do sávcl 
a juzante das Várzeas. Determinou entáo que os aparelhos seriam colocados em di&s al- 
temados, uma vez que o rio também pertencia aos pescadores do concelho do Marco de 
Canaveses e era preciso atender aos interesses dos donos de pesqueiras construídas pa- 
ra montantc daqucle ponto. Para se habilitar, o pescador deveria tirar licenca e prestar 
fianca de 20$000, demonstrando ao mesmo tempo que dispunha de pelo menos um alar 
com trinta pecas de cinco ou seis estacas cada uma. Desta atitude pouco atenta da Cá- 
mara em relacjio á actividade se ressentem os relatórios oficiais e particularmente o In- 
quériío Industrial de 1 88 1 , que náo atribui ao concelho qualquer pescador. No Inquéri- 
to de 1890 a situa^áo fica parcialmente corrigida, embora também aí o Támega surja 
como bastante desconhecido. 

Os alares sáo aparelhos de rede montados desde barcos sobre fundo de areia. Ha- 
bitualmente lanc,avam-se da Conca para juzantc. até á pontc de Entrc-os-Rios. árca scm 
pcsqueiras. Só cxcepcionalmente subiam até ao Barco do Souto. Já sc comcgavam a 
montar no Natal, de noite por serem proíbidos. Desde 15 de Janeiro os pescadores po- 
diam colocá-los ao pór do sol, deixando o rio antes de escurecer, norma poucas vezes 
observada. Arreavam-se de manhá cedo, logo que houvesse claridade suliciente. A ceifa 
durava de Janeiro a princípio de Junho. tendo o seu ponto alto nos trés primeiros meses. 

As redcs, segundo o Inquérito dc Pesca dc 1890' 4 sáo formadas de panos rec- 
tangulares, com base que varia entre 4,5m e 9m, altura de 3m e lado da malha de 
0,02m, servindo estes pannos para, estacados entre as duas margens, impedir a passa- 
gem c'¡ lampreia; a meio da estacada é estabelecido um grande saco de rede, cujo lado 
de malha nao exeede 0.01 m, indo cahir nelle todo o pei.xe que pretenda passar para 
montante da rede. 

Desenhámos a parte central do alar utilizado em Rio de Moinhos. Uma vez mon- 
tada, a rede fica disposta em V, aberta a juzante, com as coxias em posicáo oblíqua, da 
margem para o cenüo do rio, onde sc ligam á boca dc uma grandc nassa, armadilha ap- 
ta a capturar as lamprcias c sávcis quc, batcndo contra as barrciras da rcdc, pcrsistcm 
na busca de uma passagem para subrir o rio. 

A nassa do alar termina numa asa, argola em corda que se mete no moiráo e a se- 
gura. Porque a montagem se faz a favor da corrente, logo que a asa é engatada no 
moiráo, ela estende-se. A nassa tem cinco argolas em madeira ou ferro revestido a plás- 
tico onde se entralha a rede. A primeira é a boca. Dentro do cilindro formado pela rede 



1 A Cámara de Penafiel tem mais uma vez em 1 878 de apoiar os pescadores de alar do seu concelho con- 
tra os proprietários de pesqueiras do Marco de Canaveses: AMPNF - A 127, Livro copiador de corres- 
pondéncia expedida: 1 878, Janeiro, 2 1 . 

14 ALMRIDA. José Bento Ferreira de; ROQUFTF, Vitorino Chagas: Incjuérito industrial. Pc.u a. Lisboa: 
1890, p. 175. 



242 



Copyrighted material 



que envolve e liga os arcos há os nassos, presos ao 2° e 4°, dois cones em rede miúda, 
terminando o primeiro em arco pequeno -arco nasseiro- que permite a passagem aos sá- 
veis e é mantido em posicáo correcta pelos baracos que ligam, pelo interior, á asa. O re- 
mate do segundo nasseiro é estreito, pois só as lampreias o devem ultrapassar. Realiza- 
da a pescaria, a nassa do alar pode conter entre o segundo e o quinto arcos 30 a 40 sá- 
veis e na parte terminal de 180 a 200 lampreias. Maior carga poria em risco a rede. O 
arco da boca está ligado ás paredes da nassa, dois panos rectangulares entralhados com 
3 m de alto e 1,5 m de largo cosidos a varas -as cabaceiras. Esticada a nassa, cnterra-se 
a vara da nassa (possui dois pregos que passam nos furos do arco da boca) e os caba- 
ceiros de forma a que a tralha pouse na areia. Esta posicSo era ilegal pois os alares de- 
viam deixar na base um intervalo. na prática impossível porque retirava a rentabilidade 
á rede. A ilegalidade beneíiciava da diíiculdade em fiscalizar com rigor o fundo do rio. 

As coxias sáo o prolongamento das parcdes da nassa, formadas por um número 
variável de pe<¿as, conforme a largura do rio e inclinacáo pretendida. Cada peca tem 7,5 
m e leva cinco varas enterradas nas areias, sendo apenas a primeira e a última cosidas. 
As tres restantes sáo apertadas á tralha de baixo e levam um pequeno gancho para esta 
náo subir ao cnterrar na areia. Em cima a vara é cingida por lacos de correr ligados á 
tralha. As varas extremas das pare- 
des e pecas sáo enterradas sobre- 



postas, para evitar brechas que faci- 
litem a fuga de espécies. 

A rede dos alares era fabrica- 
da localmente em fio de linho, fio 
alemáo ou algodáo e náo se encas- 
ca. A nassa sofre maior desgaste do 
que as paredes e raramente chega a 
durar dois anos. Só se pode montar 
em fundo de areia e se a água náo 
for excessiva pois o topo das varas 
fica á superfície. 

Para colocar no rio o alar a 
companha deveria ter dois barcos e 
seis homens. O metedor do primei- 
ro barco vai á proa e comeca por 
engatar a asa da nassa no moiráo, 
deixando-a depois esticar. Cahia- 
Ihe ainda montar a vara e uma das 
coxias, enquanto o outro barco en- 
terrava as varas da outra coxia. O 
dador de redes chega-as ao metedor 
que as lanca e com um maco espe- 




ta as varas. O terceiro homem é da- 4 - Alar do rio Tlmega, dcstinado a captura de sáveis c lam- 
dor do barco, vai á espadela e segue P reias 



243 



Copyrighted material 



as instrucóes do metedor. Se a corrente é demasiada pode utilizar-se um só barco. per- 
mitindo juntar os seis homens para irem dois a espadela e dois á rede. As coxias seriam 
metidas uma de cada vez. Toda a opera^áo sc faz a montante da rede. para que a co- 
rrente ajude a esticá-la. Pelo contrário, arrear a rede ou tirá-la do rio é opera^áo feita 
por dentro. Comeca-se por puxar a cabrita e finalmente rolar a nassa para dentro do bar- 
co, de lado, pegando pelos arcos por causa do peso. 

As companhas. idealmente com dois barcos e seis pessoas, podiam trabalhar por 
conta própria sendo todos por igual proprietários das redes, ou usar barcos e redes pos- 
tos por terceiros que podiam vir ou náo pescar. Conforme a situac^áo, assirn se dividiam 
os quinhóes. Se as redes fossem dos pescadores as duas melhores lampreias eram do 
barco, seguindo-se na escolha o metedor, o dador do barco e o dador das redes. Caso 
náo chegassem para todos, no dia seguinte a distribui^áo comecava pelo qua havia fi- 
cado em falta, depois de tiradas as do barco. Assim se diluía a hierarquia antes estabc- 
lecida entre os pescadores. Quando o barco e redes era propriedade de um indivíduo 
metade da pesca pertencia-lhe, dividindo-se a restante pelos pescadores, seguindo-se a 
ordem antcs cstabelecida. Mas o proprictário podia também trabalhar c ncsse caso pa- 
ra além da mctade do produto cabia-lhe ainda o quinháo respectivo. 

Eram sete as companhas existentes de Conca a Gramal, e por tradi^áo metiam 
alares um dia por semana cada. Se esta regra náo fosse seguida criavam-se conllitos e 
a pesca náo resultava. A partir de Maio as companhas procuravam os areios a montan- 
te das pcsqueiras, segundo o ritmo da subida das lampreias. As redes utilizadas podiam 
scr as mesmas, mas as embarcacóes tinham de ser outras, já que cra impossível fazé-las 
passar pesqueiras e paredes. Os barcos utilizados nos alares sáo rabóes de rabo baixo, 
e só eventualmente se empregavam os de passagem. Os pescadores eram-no de ocasiáo, 
tcndo habitualmcntc outra ocupa^áo, a lavoura. Ultimamcntc ouuos profissionais rc- 
servavam as suas férias ou faltavam ao trabalho durantc os principais dias da ceifa. por- 
que o rendimento compensava. 

As lampreias eram recolhidas em sacas de rede. e podiam conservar-se na água 
em caixotes de madeira furados. tanques ou minas até serem vendidas. A grande pro- 
cura e o facto dc a lampreia constituir prato regional apctccido, sobrctudo cm Entrc-os- 
Rios, Sáo Viccntc e Porto, lcvava os rcstaurantcs c outros vcndcdorcs a procurá-las cm 
locais a que os barcos acostavam, fazendo-se imediatamente o negócio. Mercado tradi- 
cional para venda era o Cruzeiro das Lampreias, assim chamado porque os proprietá- 
rios e pcscadorcs das pcsqueiras do Támcga acorriam a cssc cruzamento da cstrada vcl- 
ha para pagar foros, vender, receber encomendas e as despachar 15 . 

ARTES USADAS FORA DAS PESQUEIRAS 

Fora das pesqueiras eram usadas durante todo o ano, nem sempre respeitando a 
interdicáo legal, várias artes de pesca montadas por um ou mais indivíduos. 



13 AGUIAR. J. Monteiro d': Penafiel anttga. Penafiel: 1936. p. 49. 



244 



Copyrighted material 



Aintla que nao os víssemos em utilizacáo, sabemos serem outrora comuns os 
tresmalhos e estacadas montados pelos homens de Canaveses até ao Amieiro, área a 
montante da anleriormente reíerida, onde já nao existiam pesqueiras K> . Eram também 
colocados para juzante, perto dos caneiros dos moinhos, pois a farinha que caía á água 
atraía o peixe. A estacada é, como o nome indica, uma rede montada com o apoio de 
estacas, que igualmente passam de um a outro lado do rio 17 . 

A chumbeira, de manuseamento individual, é uma arte muito difundida no con- 
celho, destinada a todo o peixe. 0 Inquérito de 1890 calcula o seu número, por defeito, 
em 1 50 para Penafiel. Marco de Canaveses e Baiáo'*. É uma rede disposta em cone. de 
cujo vértice sai uma corda que é enrolada no braco esquerdo de quem a vai lancar. Na 
base a rede tem chumbos esféricos a espacos regulares e está transformada em peque- 
nas bolsas por tensos. Lanca-se em movimento rotativo tendo antes dividido o seu pe- 
rímetro em duas partes, uma ficando sobre o braco esquerdo e outra pendente pronta pa- 
ra ser atirada ig . A camaroeira ou tesáo emprega-sc na pesca de espécies que sc encon- 
tram em grupos. É composta por um saco de rede, pano rectangular com costuras 
laterais, que se prende a um arco em madeira ou ferro, que por sua vez está ligado a um 
longo cabo. 

Dos aparelhos de linha o mais comum é a espinhela. que se destina a vários pei- 
xes dc tamanho médio. Lanca-se sobre os fundos de areia c transporta-se facilmente, 
enrolada num bocado de corti^a onde se espetam os anzóis. Pode ser manejada por uma 
só pessoa. Para lanc,ar a espinhela come^a-se por enterrar, perto da margem, uma esta- 
ca, com pouco mais de meio metro. onde é amarrada uma das extremidades da corda. 
Na outra extremidade prende-se, com um fio fraco, uma pedra. É esta pedra que se ati- 
ra ao rio, esticando a corda. Caso fique presa no fundo é fácil recolher o aparelho re- 
bentando os fracos fios que a amarram, escolhidos propositadamente para estas si- 
tua^ócs. Da corda pendem, a espa^os regularcs, os tcnsos, com um anzol cada. Dcvem 
deixar entre si uma distáncia superior ao seu comprimento, para náo se enrodilhar. Is- 
cam-se com peixe ou tripa de galinha. Rio de Moinhos é a freguesia onde mais vulgar- 
mente se uliliza a espinhela. 

A nassa de varas pode ser colocada fora das pesqueiras, presa a árvores ou paus 
da margcm, para apanhar qualquer espécie dc peixe. Tcm dc ser iscada. Emprego idén- 
tico tem o covo fabricado localmente, com estrutura semelhante á das nassas mas sen- 
do depois as varas entrancadas com paus de vide de forma a parecer um cesto cónico, 
a que se deixa uma porta para relirar o pescado. Isca-se com sangue cozido, tripa de ga- 
linha, etc. Utiliza-se na freguesia de Abragáo, sendo rara daí para juzante mas conheci- 
do por exemplo em Amarante 20 . 



16 PINHO, Josc dc: "Elhnogralia amarantina: II A pcsca". Poriugália. Porto: 2. 1905-1908. p. 457-458; 
ABRANTES, Joaquim Roque: Património etnográfico afeclado pela harragem do Torrao. Lisboa: 1985, 
p. 130-131. 

17 SILVA, A. A. Baldaque da: Estado actual das pescas em Portugal. Lisboa: 1892. p. 306 e ss. 

IS ALMEIDA, José Bento Eerreira de; ROQUETE, Vitorino Chagas: huptérito indnslrial. Pesca. Lisboa: 
1890. p. 175. 

|,J ALMEIDA, José Bento Ferreira de; ROQUETE, Vitorino Chagas: Inquérito induslrial. Pesca. Lisboa: 
1890, p. 175. 

20 PINIIO. José de: ••Ethnografia ajnarantina: II A pesca". Porttigáüa. Porto: 2. 1905-1908. p. 449. 



245 



Copyrighted material 



A PESCA NO DÜURO 

A pesca no Douro, na área do coneelho de Penafiel, era praticada todo o ano por 
profissionais que ascendiam em 1879 a trinta e cinco e em 1856 utilizavam catorze bar- 
cos. O Inquérito de 1890 atribui a Rio Mau vinte e quatro pescadores. A estes junta- 
vam-se amadores que durante o ano procuravam peixe para autoconsumo. Só na safra 
do sável e da lampreia acorria ao rio maior quantidade de gente. que passava para se- 
gundo plano a sua ocupacáo na agricultura ou nos ofícios para lirar partido desta be- 
nesse trazida pelas águas 21 . 




5.1. Pcsqucira clo Douro. con 
cabaceira armada. segun- 
do Baldaque da Silva 



2 ' A incomprccnsao ou dcsconhccimcnto dcsta actividadc sazonal bcm como dos hábitos das cspécics ge- 
raram em várias épocas legislacáo inadaptada, podendo servir de exemplo a exigéncia de que todos 08 par- 
ticipantes. mesmo os que só esporadicamente ajudavam na safra, tirassem licenca de pescador e a proibicao 
de pescar durante a noite, que é exactamente o período em que a lampreia se desloca, vide: "As pesquei- 
ras do rio Douro'*. Douro Lilorul. Porto: 2 a série. 2. 1944. p. 35-36. 



246 



Copyrighted material 



AS PESQUEIRAS 

Nas margens, e avancando em direccáo ao leito, existiam no Douro as pesquei- 
ras e nasseiras, fortes paredes em pedra, bem construídas, maci^as ou com rasgos para 
colocar as armadilhas, ou simples aproveitamento de penedos cuja disposi^áo facilita- 
va a pesca 22 . Como o rio era navegável estas paredes náo podiam aqui, como no Tá- 
mega, cruzar a corrente. Tinham que se restringir ás margens ou a maci^os rochosos no 
leilo, e mesmo assim levantavam forte contestacáo por parte dos mareantes. Vimos an- 
tes como a Cámara do Porto e o poder central se esforcaram por destruir estes obstácu- 
los á navegacáo. 

A contesta^áo ás pesqueiras partia também dos povos que as viam como danin- 
has á conservacáo das espécies por nelas morrerem muitas crias. De facto era sobrctu- 
do contra os privilégios dos scnhores que as possuíam que se elcvavam as vozes 23 , tan- 
to mais que estes muitas vezes quiseram de facto o exclusivo, pressionando para que 
fossem proíbidas as artes que se pudessem usar sem estarem dependentes de estruturas 
construídas ou seja ligadas a títulos de posse. A existéncia destas pesqueiras remonta 
comprovadamente a datas remotas. pelo menos ao século XI e a sua propriedade foi 
sempre ciosamente guardada 24 . 

Fora das pesqueiras esta importante riqueza também sofria controle, agora por 
parte do rei. incidindo os tributos sobre o peixe capturado em geral e especialmente so- 
bre o que se recolhia nos pontos de pesca muito procurados, como os arcios, para os 
quais arrastavam com redes 2 \ 




5.2. Pesea com cspinhcla, segundo Baldaquc da Silva 



22 VASCONCELLOS, Josc Lcitc dc: Etnografia portuguesa. Lisboa: vol. 5, 1967. p. 390-391. 

2í LOBO, Constantino Botelho de Lacerda: "Memória sobre a decadéncia das pescarias de Portugal". In 
Memórias Económkus da Academki Real üas Sciencias. Lisboa: vol. 4, 1812. p. 371-373. 

24 MEIRELES. Frci António da Assuncao: Memórias do mosteiw de Paco de Sottsa & inde.x dos docu- 
mentos do Arquivo, Lisboa: 1942, p. 141-142, 146-147. 153, 268. ALMEIDA. Carlos Alberto Ferreira de: 
Arquitectura románica de Entre Douro e Minho. Porto: 1978, vol. I, p. 138 c 141. 

25 Portuguliue Monumenta Historíca. Iiu/uisitiones. Lisboa: 1897. p. 587. Foral de Penafiel. Anexos. p. 23. 



247 



Copyrighted material 



Desde o início cla década de oitenta do nosso século que os trabalhos para o apro- 
veitamento hidro-eléctrico de Crestuma fizeram subir as águas, submergindo as antigas 
estruturas de pesca e obrigando a pór de lado as artes e as práticas que hoje muilos pes- 
cadores ainda evitam recordar para nao reavivar a sua profunda mágoa e sentimento de 
perda. Náo pudemos, por isso, fazer o Ievantamento ou qualquer ensaio de análise mor- 
fológica das pesqueiras, que apenas sáo recordadas pela memória de geracóes que ne- 
las pescaram e por algumas fotografias que certamente apenas por acaso as captaram 
quando pretendiam colher imagens do rio. Recorremos ao levantamento topográfico 
claborado entáo pela Electricidade de Portugal, com o fim dc dctcrminar expropria^óes 
e áreas atingidas, para guardarmos uma impressáo da distribuicáo das pesqueiras e dos 
areios mais utilizados. Na área do concelho foram registadas vinte e trés pesqueiras. Es- 
te número deve ser considerado por defeito. uma vez que apenas aquelas de que exis- 
tiam títulos ou havia direitos bem definidos, ou ainda as que implicavam construgóes 
foram tidas em conta. Em 1842 eram trinta e nove as pesqueiras do Douro no concelho 
de Penafiel 26 . 

As pesqueiras eram nesta fase final propriedade de consoites ou livres, quer fos- 
sem pedras naturais ou paredes construídas. As de consortes tinham dias marcados pa- 
ra cada um lan^ar as redes. Nas livres lan^ava o primeiro que lá chegasse, sendo de éti- 
ca para os que viessem a seguir náo as deitar de forma a prejudicar quem lá estava, si- 
tuacáo nem sempre isenta de rixas. Quando caíam cabia aos interessados dar-lhes um 
jeito. 

üs areios mais importantes para a pesca com vargas eram os já mencionados no 
foral quinhentista. 0 areio de Ortos, na margem direita, na curva do rio, entre Rio Mau 
e Sebolido. Nele pescavam as duas comunidades. Exclusivamente a Sebolido pertencia 
o areio no meio do rio, a juzante de Cancelos. Rio Mau dispunha do areio de Conca ou 
Pedorido, na margem esquerda, partilhado pelos pescadores dos dois lugares. 

A PESCA E AS ARTES 

Dependendo das artes utilizadas e do local em que eram lan^adas assim a pesca 
se podia fazer com ou sem barco, isoladamente ou em grupo. A mais significativa, pe- 
lo volume de capturas e pelo número de pessoas envolvidas, era a pesca com vargas, 
para a qual se neeessitava de um barco e pelo menos quatro pessoas, a companha. A re- 
de, composta de várias pe^as. que cada um trazia, podia também scr do arrais, caben- 
do-lhe neste caso um quinháo maior. A prática de reunir o produto de todas as com- 
panhas e dividi-lo pelo número dc barcos, cabendo depois ao arrais de cada um repar- 
tir os quinhóes, foi testemunhada em 1890. Nas outras redes cada um recebia segundo 
o investimento feito. 

O produto da pesca consumia-se no local e vendia-se para toda a regiáo. As pei- 
xeiras ou vendedeiras náo eram as mulheres dos pescadores mas sim outras, habituadas 



26 AIIMOP - MR. 2D-1R, 2, LI, 7: 1842. Junho, 1 1. 



248 



Copyrighted material 



a negociar. Transportavam as lampreias em latas de tampo furado. cheias de água, para 
que o animal chegasse vivo ao cliente, condicao indispensável para se lhe poder apro- 
veitar o sangue. 0 sável ia em gigos ou canastras. Para se deslocarem de Rio Mau a Pe- 
nafiel podiam demorar cerca de cinco horas, saindo por isso ainda de noite, pelas duas 
horas, em grupo para melhor se protegerem ao atravessar a inóspita serra. descendo 
entáo em direccáo á estrada. Muitas vezes eram os vendedores de sardinha de Espinho 
que, tendo acabado a carga ao chegar ao Douro. faziam o resto da viagem vendendo os 
produtos deste rio. Recentemente vinham buscar as lampreias homens de Pé de Moura, 
que as conduziam ás trés ou quatro centenas rio abaixo dentro de um meio pipo com 
furos, mergulhado na água. preso ao barco. 

Para manter as lampreias vivas no local usavam-se caixotes de madeira com fu- 
ros, que ficavam mergulhados na água, ou redes mergulhadas em latas quadrangulares. 
Alguns pescadores e sobretudo aquelas pessoas que recebiam as lampreias como tribu- 
to ou oferta e possuíam propriedades rurais destinavam um tanque ou uma mina de água 
para viveiro. 

O sável podia ser preservado alguns dias se preparado de escabexe; a lampreia 
devia ser mantida viva até ao momento de a consumir, pois náo se conheciam técnicas 
de conserva que permitissem uma rnelhor usufruicao destas espécies ao longo do ano. 
A lampreia chegou a ser nas últimas décadas preparada para ser enlatala e enviada pa- 
ra familiares no Brasil, nunca ultrapassando esta actividade algumas unidades por casa. 
Náo há memória de que estas espécies fossem aqui secas ou fumadas como no Minho. 
As quantidades capturadas e o seu valor no orcamento doméstico, muito variáveis em 
cada ano, permanecem uma incógnita. A safra estendia-se de Janeiro a Junho, co- 
mecando a do sável em Fevereiro e atingindo a maior intensidade em Abril e Maio. A 
lampreia chegava ao Douro mais cedo, sendo mais procurada no momento em que su- 
bia o rio e náo depois da desova. 

A mais importante arte de pesca era pois a varga 27 , grande rede de arrasto alada 
para os areios, fabricada em linho. que os pescadores de Rio Mau iam comprar á feira 
de S. Martinho de Penafiel, ainda em febra, para ser fiado e fabricado em casa. Cada 
rede podia levar oito pecas, de vários donos, com mais de trés quilos cada. Precisava 
de ser encascada em nova e durante a utiliz.acao. A operacáo iniciava-se com a compra 
de casca de salgueiro a homens que a traziam de Cabroelo (freg. Capela) e a vendiam 
a um preco que se avaliava como elevado. A casca tinha de ser pisoada, trabalho exe- 
cutado num pio comum do lugar de Souto. Aí se dirigiam os pescadores e batiam-na 
com malho de madeira até ficar em farelo. Uma vez transportada para casa, a casca 
punha-se a cozer numa panela de ferro de cinquenta litros durante quatro horas. Se a 
rede era nova deitava-se dentro da panela, mexendo para que náo encostasse ao fundo 
e queimasse. Depois secava e voltava a ser encascada. A primeira operacáo da tempo- 
rada fazia-se em casa, ao iniciar a faina. Depois era necessário voltar a encascá-la mais 



27 AI.MF.IDA. José Bento Ferreira de; ROQUFTF. Vitorino Chagas: Inquérito induslrial. Pe.ua. Lisboa: 
1890. p. 169 e 175. LANIIOSO. A. Coutinho: Peixes das nossaa águas: o sável Lisboa: p. 21-23. (Sep. 
do Boletim de Pesca, Lisboa, 43, 1954). SILVA, A. A. Baldaque da: Estado actual das pescas em Porttt- 
aal. Lisboa: 1892. p. 285-290. 



249 



Copyrighted material 



duas vezes. sobretudo se o tempo corresse quente porque o sol ineidindo na rede pou- 
sada no barco aquecia-a demasiado e fazia-a apodrecer. Estes novos encasques tinham 
lugar a beira rio, para onde se levavam as panelas. ocasiáo para bebida abundante. 

Manejava a varga uma companha de quatro homens, dos quais dois pelo menos 
deviam ter experiéncia. Um deles possuía o barco, ou alugavam-no dividindo a despe- 
sa. Os lan^os estavam escalonados pelas companhas que deviam aparecer no areal to- 
das as noites, mesmo que nao lhes tocasse ir ao rio. Os panos de que cada um dispun- 
ha eram unidos para formai" uma grande rede, com oito panos e aproximadamente oi- 
tenta bra^as, lan^ada de barco. Na tralha superior levava rodelas de corti<¿a, deixando 
seis ou sete malhas livres entre elas, na inferior levava pedras da ribeira. furadas pelo 
pescador e amarradas com nastros. Esta tralha guardava-se bem porque era frequente- 
mente roubada. O primeiro cabo, com 20 ou 30 metros, ficava amarrado no areio, des- 
crevendo depois o barco um arco, de montante para juzante, porque a pesca desloca-se 
em sentido asccndente, arriando a rede. Ao atingir o pego voltava a fechar novamentc 
em direccao ao areio, para onde trazia o segundo cabo, com cerca de cinquenta metros. 
Uma vez os dois cabos em terra. havia que arrastar a rede que traria sáveis, algumas 
lampreias e outros peixes em menor número, puxando-a a for^a de bracos. 

As caleiras eram também redes de arrastar para terra em que (rabalhavam trés ho- 
mens, com um barco. Dirigiam-se a todas as espécies. De barco e no caudal lancavam- 
se outras redes. como a mugeira, a escaleira. a lampreeira, o pardelho e o tremalho ou 
pardelho de albitana, visando todas emalhar o peixe 28 . As últimas. sem bóia no extre- 
mo da corti^ada ou com um cabaceiro feito em rodelas de corti^a, eram por vezes lanca- 
das da margem com ajuda de uma vara longa com um prego na ponta. 

O alar náo se usava nestas freguesias. Quando os homens de Melres os vinham 
montar nos areios os pescadores de Rio Mau lancavam ao rio pinheiros e silvas para os 
rebentar. Os pescadores de alar de Entre-os-Rios eram impedidos de passar para juzan- 
te de Cancelos pelos homens de Sebolido. Segundo Leite de Vasconcelos o alar teria si- 
do precedido pela rede de boqueiro, de facto uma estacada com trinta redes de cinco es- 
tacas cada, montada em bico como o alar mas sem nassa, sendo o peixe atraído para o 
ángulo central por na estaca respectiva estar pendurado um lampiáo aceso 2 ". 

Nas extremidades das fragas e pesqueiras. nos pontos. lan^avam-se as cabacei- 
ras 3 °, destinadas principalmente á captura do sável e da lampreia. Num ponto bom po- 
diam tirar por noitc quinze lamprcias. Manejava esta rede um só homem que a deita- 
va ao entardecer e a ia levantar na manhá seguinle, visilando-a uma vez durante a noi- 
te se suspeitava dc uma pescaria abundante. Era composta por um primeiro pano, o 
pardelho, com cerca de trcs mctros dc alto e mais de quatro de largo, ligado a tcrra por 



M VASCONCELLOS. José Leite de: Etnografia portuguesa. Lisboa: vol. 5, 1967, p. 372, 374 e 376. 

? " VASCONCELLOS, José Leite de: Etnografia portuguesa. Lisboa: vol. 5, 1967, p. 367. 

50 LANHOSO, A. Coutinho: Peixes das nossas águas: o sável. Lisboa: p. 10. (Sep. do Boletim de Pesca. 
Lisboa, 43, 1 954). SILVA, A. A. Baldaque da: listado actaal das pescas em Portugal. Lisboa: 1 892, p. 294- 
295. VASCONCLLLOS. José Leite de: Elnografia portuguesa Lisboa: vol. 5, 1967, p. 367-368. 



250 



Copyrighted material 



um cabo. 0 seu posicionamento dependia dos dois pendulhos de pedra que levava nas 
extremidades da tralha inferior e de uma grande caba^a amarrada a superior, da qual 
retirou o nome. Na caba^a e pendulho comecava a segunda parte da rede, o rabo, co- 
po com trés metros de comprido e uma boca de mais de metro e meio de diámetro, no 
interior do qual se encontrava o nasseiro ou armadilha cónica. A rede era esvaziada co- 
mo os alares, pelo topo do rabo. 

Quando as pesqueiras tinham boqueiros, ou em paredes improvisadas, coloca- 
vam-se nassas semelhantes as usadas em Rio de Moinhos, apenas maiores e dispondo 
de uma armacio menos rígida. 

A chumbeira grande do Douro 31 . eom dois metros e meio de altura e trés de diá- 
metro. pesando mais de dez quilos. lancava-se normalmente a partir de um barco go- 
vernado por uma scgunda pessoa. A arte era considerada como perigosa uma vez que a 
sua tralha, de doze bragas, devia ficar cnrolada no braco do pescador, que com o im- 
pulso de lan^ar podia cair á água. Usada em fundos de areia, devia ser recolhida lenta- 
mente para que o peixe aprisionado no capelo ficasse recolhido nos combos ou seios, 
prega formada na coroa da rede. üs pequenos chumbos esféricos eram em grande quan- 
tidade, para atingindo cerca de dez quilos de peso. 

Do barco ou de terra podia utilizar-se para a pesca o mingacho ou conto. copo 
tronco-cónico de rede miúda com um metro, presa a um arco de madeira que por sua 
vez se liga ao rabo por trés tensos fortes. Como o mingacho, também o tesáo se empre- 
gava quando o rio ia cheio, com águas revoltas, e faltavam os areais. Compunha-se de 
um grande saco tronco-cónico com trés metros de alto e dois de diámetro, armado num 
arco de madeira e ligado a um grande pau com o qual se manejava 3 -. O aranhó v \ arte 
que náo vimos mas foi descrita por Coutinho Lanhoso, empregava-se em Rio Mau, nos 
pontos, para a pesca individual com barco, capturando várias espécies. A espinhela tin- 
ha no Douro cinquenta ou sessenta anzóis e colocava-se no fundo do rio iscada com 
minhoca, a parlir de um barco, sem licar presa a terra. Levantava-se como se de uma fa- 
teixa se tratasse. Era procurada sobretudo em Maio, quando o rio ainda corria veloz. 

Para a pesca empregava-se nesta área do Douro o valboeiro. o barco mais pe- 
queno, económico e ágil de quantos navegavam neste rio. O barco de pesca, mais pró- 
ximo do rabáo, torna-se pesado e difícil de manobrar, daí certamente a preferéncia da- 
da ao valboeiro, que náo sabemos quando se impós para o desempenho destas tarefas 34 . 
Faziam-se no local, de má qualidade, ou compravam-se na Ribeira de Abade e em 



31 SILVA, A. A. Baldaque da: Estado actual das pescas em Portugal. Lisboa: 1892. p. 304-306. VAS- 
CONCELLOS, Josc Lcitc de: Etnografia porliignesa. Lisboa: vol. 5. 1967. p. 368-369. 

33 VASCONCELLOS. Josc Lcitc dc: Etnografta portuguesa. Lisboa: vol. 5, 1967, p. 371 c 377. 

53 LANHOSO. A. Coutinho: Peixes das nossas águas: o sável. Lisboa: p. 28-29. (Scp. do Boletim de Pes- 
ca, Lisboa, 43, 1954). VASCONCELLOS, José Leite de: Etnografia portuguesa. Lisboa: vol. 5, 1967, p. 
364-365. 

14 MATTOS, Armando de: Ü baivo rabelo. Porto: 1940. p. 58-64. FILGUEIRAS. Octávio Lixa: "Tipo- 
logia dos barcos do Douro". Boletim Cultural. Cámara Municipal do Porto. Porto: 22, 1959. p. 13. Idern: 
"Barcos". In A Árte Popular em Portugal. Lisboa: vol. 3. s/d. p. 365 e ss. 



251 



Copyrighted material 



Avintes, onde também se podiam arrendar, em cada ano, só para a safra. Eram pinta- 
dos com corcs vivas, tcndo obrigatoriamcntc inscrita a matrícula. 

De uma maneira geral podemos aproximar a pesca praticada em Penafiel, nos 
dois rios, daquela que conhemos em várias outras localidades em que as condicoes téc- 
nicas se assemelham e o seu desempenho está a cargo de lavradores/pescadores ou de 
outros profissionais dc fracos rccursos, quc dcsccm ao rio ocasionalmcntc, sem ncccs- 
sidade de apurado saber ou de grandes investimentos, mas muitas vezes sujeitos aos di- 
reitos consolidados dos senhores da terra v \ No Douro, a juzante, a pesca lluvial com 
rcdcs dc arrastar para os arcios ganhava maior expressáo, sobrctudo na época da safra 
do sável. alimento barato para uma populacáo urbana numerosa e de baixos recursos, 
que se orgulhava de ao menos neste período ter fartura á mesa, sendo entáo comum ver- 
se, na hora de despegar do trabalho, os homens dirigirem-se ao rio para comprar um 
pcixc dc grandcs dimensóes quc sc lcvava para casa ostencivamente pcndurado pcla ca- 
beca. eomentando-se que era grande como um home. Ao domingo, um passeio em fa- 
mília muito apreciado lcvava os portucnses a fazcr a travcssia cm direccáo ao Arcinho 
de Oliveira do Douro, para aí ajudar a puxar redes e depois petiscar uma posta de sável 
frito. Diferentes eram trés núcleos piscatórios do troco terminal do rio, Valbom, Lorde- 
lo e Afurada, verdadeiros aglomerados de profissionais que ora pescavam no rio ora no 
mar, aqui entáo com aparelhos e mesmo barcos distintos dos anteriormente descritos. 



15 AFRF.IXO, Jayme: "Pescas nacionaes. A regiáo de Aveiro. A ria'. A Tradicao. Serpa: 5, 1903, p. 33-39, 
49-55 e 65-68: ALMEIDA, José Bento Ferreira de: ROQUETE. Vitorino Chagas: lnquérito indtistriai. Pes- 
ca. Lisboa: 1890; ALONSO. Eliseo: Pescadores del río Miño (Traino gallego-portugués ). Pontevedra: 1989: 
ALVES, Jorge Fernandcs: "A pcsca c os pescadores do litoral portuense em 1868". Revista da Eaculdade 
de Letras - História. Porto: 2' série, 8, 1941, p. 151-184; AMARAL. Paulo; RODRIGUES, Eloy: "Pedori- 
do. a terra, o rio e as gentes". Mea Vdla. Vila Nova de Gaia: 2, 1988, p. 106; BRAGA. António Caires da 
Silva: Sistemu de pesca na ria de Aveim. Lisboa: 1962 (Sep. do Boletim de Pesca, 74 e 75); CASTRO. Jo- 
sé de: Estudos Etnográftcos. Aveiro. U pescadores. Aveiro: 1943: FANGUEIRO, Óscar: "Achegas sobre o 
passado da pesca no rio Douro". Gaya. Vila Nova de Gaia: 5, 1987, p. 1 17-130. Idem: "Artes de pesca no 
rio Douro, junto ao Porto no início do séc. XX". Bolelim Cultural. Cámara Municipal do Porto. Porto: 2° 
série. fl. 1985/86. p. 325-389; LANIIOSO. A. Coutinho: Peixes das nossas águus: o sável. Lisboa: 1954 
(Sep. do Boletbn de Pesca, 43); LORENZO FERNÁNDEZ. Xaquín: O mar e os ríos. Vigo: 1982. p. 1 25 e 
ss.: MONTEIRO. Emília Teixeira: "Pesqueiras do Támega e do Douro, esse património submerso em En- 
trc-Douro-e-Támega". In Jornadas de Estudo de Marco de Canaveses. Marco de Canavescs: 1 , 1992, p. 53- 
64; PACX), Af'onso dt>: "Aspcctos comunitários de pcsca no Allo Minho". Actas do Colóquio Santos CJraca 
de Etnologia Marítima. Póvoa de Varzim. vol. 2. 1985. p. 185-206: NOBRE. Augusto e outros: A ria de 
Aveiro. Lisboa: 1915: PEREIRA. Maria Palmira da Silva: Fafe. Contribuicáo para o estudo da etnografia e 
folclore do conceího. Coimbra: 1952. p. 1 12-121. (Sep. da Revista Portuguesu de Eilologia. 3, 4 e 5); PIN- 
HO, José de: «Ethnogralia amarantina: II A pcsca». Portugália. Porto: 2, 1905-1908, p. 448-459; PORTE- 
LA, César: As pesqueiras do río Miño. Monografías do Patrimonit) Monumcntal Galegt). Santiago dc Com- 
postela: I. 1985; REZENDE. Joáo Vieira: Monografta da Gafanha. Coimbra: 1944. p. 178-179: SILVA, A. 
A. Baldaque da: Estado actuai das pescas em Portugal. Lisboa: 1892. p. 281-339; TAVARES. J. S.: "Estu- 
do sobrc as pcscarias do rio Minho". Brotéria Séric Vulgarizacáo Cicntíftca. 17. 1920, p. 260-276; 19, 1921. 
p. 21-41; 20, 1922. p. 18-22; 21. 1923, p. 57-60; 22, 1924. p. 89-95. Séric Fé Cicncias c Lctras. 1, 1925. p. 
212-223; 2, 1926, p. 12-22: 4, 1927. p. 143-152; 6, 1928, p. 146-152; 8. 1929, p. 289-296; THOMAS. Pc- 
dro Fernandes: "Notas ethnographicas do concelho da Figueira. II A pesca fluvial". Portugália. Porto: 1, 
1899-1903, p. 379-384. VÁZQUEZ MARTÍNEZ. Alonso: La iamprea del río Miño. Orense: 1962. 



252 



Copyrighted material 



LA DINÁMICA DE LA VALORACIÓN 
Y LA MARGINALIZACIÓN SOCIALES 
DE LA MUJER CONSERVERA GALLEGA 



Kellie Christine Germond 



Agradezco a los organizadores de este simposio haberme invitado a participar en 
un evento tan necesario y deseado, dándole protagonismo a la comunidad marinera y a 
las mujeres que trabajaron para llevar sus familias a buen puerto. Sé que voy a apren- 
der mucho estos próximos días de otras comunidades estudiadas y de otros métodos de 
investigación, ofrecidos por todos los participantes presentes en este Simposio Interna- 
cional "Galicia: Un Reencontro co Mar". Lo que presento aquí proviene de observa- 
ciones de campo, búsquedas de documenlación escrita y fotográfica, y reílexiones so- 
bre la ausencia de estudios marítimos centrados más en el pueblo y en las unidades do- 
mésticas quc pcrmancccn cn ticrra. Espero contribuir a hacernos replantcar nucvos 
enfoques para conocer y contar la historia local del litoral, incluyendo a la mujer como 
integrante de los procesos de cambio y continuidad. 

I. INTRODUCCIÓN AL TEMA "MUJER Y MAR" 

There is a crucial needfor research and study to appraise the ro- 
les of women in small towns and communities [...] because the talents 
of w omen must be viewed as a resource to be utilized for the benefil of 
the society as a whole. Bahir Bilgin'. 

La cita anterior vienc recogida en un estudio sobre mujeres en las comunidadcs 
pequcñas cn torno a Albcrta, Canadá. La autora dc cstc cstudio opina que "[l]a investi- 
gadón social más poderosa, sin importar su ideología, está inmersa en la acción social. 
Una informa a la otra, y a menudo produce nuevas formas del saber y del hacef' 2 . 

Poco a poco, por medio de las investigaciones de índole social, iremos contribu- 
yendo a mejorar las condiciones de vida de nuestra comunidad al adquirir mayores co- 



1 Bahir Bilgin. 1978. The Roles of Women and Commimity Development. Hicksvillc. NY: Exposilion 
Press. p. 89. 

2 Idem, el texto original en inglés es: "The most powerful social research, regardless of ideology, is im- 
bedded in social action. One informs the other and action often yields new ways of knowing and doing". 
Ésta y todas las demás citas han sido traducidas por la autora para facilitar la comprensión de la presenta- 
ción oral. 



253 



Copyrighted material 



nocimientos sobre los elementos sociales, las tradiciones culturales. las adaptaciones 
históricas a los procesos de cambio experimentados con cada paso que tomamos del ru- 
ral al urbano. de lo tradicional a lo moderno, del autoabastecimiento al sistema mer- 
cantilista dc bicncs. 

Llevo varios años interesándome por la realidad. las realidades. que viven las mu- 
jeres en el litoral de üalicia. Siendo del interior del medioeste de los Estados Unidos de 
Norte América — muy lejos de todos los mares — , siempre me he sentido muy atraída 
por la costa, los barcos. los pescadores y especialmente por las personas de estas co- 
munidades que se quedan en tierra firme. Creo que a través de ellas, y de lo que pode- 
mos saber de sus experiencias, lograremos entender los procesos de cambio que han 
marcado las pautas de la formade vida de las comunidades costeras. Confío en que lle- 
guemos a apreciar las idiosincrasias de cada región al mismo tiempo que respetamos la 
gran diversidad de experiencias de cada pueblo marinero. 

Cada villa marinera vive según su base económica, las actividades socio-cultura- 
les, la demografía, las posibilidades laborales, las relaciones familiares y sociales, ade- 
más de la influencia de elementos modernos sobre el sistema tradicional de valores, que 
afecta a su percepción de la vida misma, de sus roles y responsabilidades, del prestigio 
y poder aportado a cada persona según las deíiniciones y categorías establecidas en ca- 
da comunidad. 

II. EL CONTEXTÜ DE LAS RÍAS OALLEOAS 

Ya en el año 1991 empecé a cstablecer relaciones dc amistad y contactos con 
buenos informantes * en la Comarca del Morrazo. Fui a Cangas porque entonces me lla- 
maba la atención la historia de aquella villa ubicada frente a Vigo, contrastadas entre sí 
pero comunicadas por el mar que las separa. Nada más llegar me interesé por los vín- 
culos dc csta población con los recursos dcl mar. Me contaron (y he podido vcr) que es 
un pueblo de luchadores. defensores dc su comunidad — dc las invasiones de Turcos, 
de batallas sobre artes y barcos de pesca, de todo lo que se perciba como una amenaza. 
Pasando por la historia, supe que también se asentaron aquí muchos emprendedores ca- 
talanes con miras a preparar el pescado menudo para que se conservara más tiempo y 
así poder comercializarlo en zonas lejanas de su lugar de captura y desembarque. 

La condición especial de esta ría, y de las otras Rías Oallegas, atrajo (y aún atrae) 
a gran abundancia de peces, que a su vez explica el asentamiento de las industrias sa- 
lazoneras, conservcras y muchas otras actividades rclacionadas con los recursos del 
mar. No disponemos de tiempo para relatar las numerosas empresas que se fundaron 
con vistas a las rías, pcro la arquitcctura, la disüibución de casas, la ubicación de pla- 
zas y lonjas, y las naves de producción y puertos de atraque dan fe del protagonismo 
que ha supuesto el mar en las vidas y economías de estos pueblos costeros. 



1 Se utiliza este término para distinguir las personas eonocedoras de la historia, las historias. y/o tradi- 
cioncs de su comunidad. aunque esla cualidad no nicga la posiblc rclación dc amislad quc muchos antro- 
pólogas/os hemos podido establecer a la vez que avanzamos con nuestros aprendizajes con los "expertos" 
locales. Tomo esta ocasión para agradecer toda la buena voluntad y confianza que me ha permitido saber 
tanto por medio de nuestros estudios de campo y las observaciones participantes en que aprendemos de los 
nativas/os dc cualquicr lugar. 



254 



Copyrighted material 



Miran al mar, también en la vila de Cangas do Morrazo, con sus viejas factoiías 
— algunas abandonadas y otras funcionando todavía — . El arco iris de colores de ga- 
melas y otras barcas despeja cualquier duda sobre este vínculo. 

III. LA RAZÓN DE CENTRARSE EN EL SECTOR CÜNSERVERÜ 

Ya la primera vez que crucé la Ría de Vigo no pude evitar fijarme en una gran na- 
ve pintada de color blanco asentada en el extremo del pueblo de Cangas, en Punta Sal- 
gueirón, rodeada de terrenos y jardines que servían para crear un ambiente propio. Era 
una de las muchas fábricas de conservas que se habían fundado a lo largo del siglo, que 
otrora había sido una de las más famosas e innovadoras del sector: la de Massó y Her- 
manos. En un trabajo íuturo tralaré algunos pormenores de su historia, aunque hoy no 
dispongo de tiempo suficiente, excepto para resaltar algunos puntos claves que la dis- 
tinguen de muchas otras fábricas de conserva y semi-conserva de productos del mar. 

Hace poco más de un año que cerraron las puertas de esta empresa familiar que 
se fundó en el Morrazo en 1816. Se distingue en parte por lo siguicnte: tenían un mu- 
seo que fue inaugurado en 1928 por Marconi, construyeron casas para sus emplcados, 
ofrecían estancia en su Hotel a importantes visitantes y trabajadores que venían de las 
fábricas satélites de la misma empresa, de Avilés y Barbate. Llegaron a emplear miles 
de residentes de toda la península del Morrazo, que dejaron sus huellas en los kilóme- 
tros que separaban su hogar del lugar de su trabajo, y crearon una infraestructura socio- 
económico-doméstico-laboral que no solamente permitía mayor disponibilidad de ma- 
no de obra, sino que también introdujo importantes avances en cuanto al sistema de se- 
guridad social y al servicio de guardería. por lo cual Massó fue premiado como 
"Empresa Ejemplar" en 1943 y como "Modelo en Seguridad Social" en 1959. 

Con más de 1 50 años dc presencia, de funcionamiento desde que era una salazo- 
nera bautizada "La Perfección", pasando por la época en que disponía de su propio as- 
tillero y compartía barcos con Casa Mar, a los días en que sus gerentes viajaban a otros 
países y continentes para comercializar su producto y aprender nuevas técnicas, a cuan- 
do desarrollaron sus propias máquinas y canales de agua,... a cuando dejaron a 407 fa- 
milias sin sueldo por más de un año. 

Hoy día sigue teniendo protagonismo lo que queda: la nave y los terrenos aban- 
donados que antaño daban cobijo a flora y fauna exótica que precisaba las atenciones 
dc tres jardincros espccializados. Sin saber exactamcnte cómo terminará, quiero mati- 
zar que la presencia de Massó, y su influencia en la vida de esta comunidad. sigue v¡- 
gente. Las industrias como ésta no sólo han de servir para estudios económicos y em- 
presariales, sino que pueden aportar muchos datos de índole socio-histórico cultural, 
además de socio-laboral. 

Llevo un mes fuera de Galicia, buscando fuentcs y documentos para comparai" y 
contrastar lo que he podido observar sobre algunas experiencias de vida de las mujeres 
conserveras gallegas, y tengo una grata sorpresa que compartir: existen referencias y es- 
tudios previos (algunos recientes, también) que corroban la tesis que me motivó inicial- 
mcnte a escoger la mujer trabajadora en este contexto marinero, en su contexto laboral 



255 



Copyrighted material 



vinculado al mar. A través del proceso de cambio vivido por estas mujeres (tanto dentro 
como fuera de la fábrica de conserva) podemos entender los cambios vividos por las fa- 
milias, por sus hijas e hijos, por su comunidad. No sólo en el sentido socioeconómico y 
laboral, sino quc su cxpcriencia cvidcntcmcntc rcflcja las adaptacioncs quc todos los 
miembros de su unidad doméstica tuvieron que realizar. El hecho de centrar el estudio 
en torno a ellas, cruzando sus experiencias con la historia de la industria conservera, per- 
mite obtener una perspectiva contextualizada de los procesos de cambio social. 

Es interesante también notar quc, al tratarse del sector conservero, podemos dis- 
poner de mayores contrastes y comparaciones con empresas similares de otras regiones 
y países, y. por lo tanto, contribuir a un mayor entendimiento de procesos menos loca- 
listas de cambio que han afectado las formas en que muchas comunidades humanas vi- 
ven y se transforman con cl paso dcl tiempo y la introducción dc nuevas ideas. 

IV. MUJERES PRODUCTORAS DE BIENES MÚLTIPLES 

Quisicra citar un tcxto dc 1926. dcl Burcau de La Mujcr dcl Dcpartamento de 
Trabajo de los EE.UU., por la elocuencia y claridad con que razona la utilidad de cen- 
trar estudios socio-culturales y socio-históricos en las mujeres. 

Because women are producers noí only ofeconomic goods but of 
future citizens, because they are homemakers as well as wage earners, 
certain facts about their personal history and family responsibilities 
are of interest in connection with any analysis oftheir gainful employ- 
ment... 4 

Porque las mujeres son productoras no sólo de bienes económi- 
cos sino de ciudadanos del futuro, porque son tanto "hacedoras de ho- 
gar" 5 como obreras asalariadas. ciertos hechos de su historia personal 
y de las responsabilidades familiares son de interés en conexión con 
cualquier análisis de su empleo ganancial. 

Concretamente, la industria conservera se ha abastecido de fuerza laboral femeni- 
na. Y, en el caso del Morrazo. opino que un punto clave que convenció a los inversores 
y emprendedores catalanes a instalarse en este punto de la costa — despues de haberlo 



4 U.S. Dcpt. of Labor: Womcn's Burcau. 1926. (Título Original: "Womcn in thc Fruit-Growing and Can- 
ning Industries in the State of Washington: A Study of Hours, Wages and Conditions". Hullclin nf the Wo- 
men's Bureau. N.°47. Washington: Government Printing Office). (Reprinted Ed. by Dan C McCurry. 1975: 
Cannery Captives: Women Workers in Ihe Produce Processing Industry. New York: Arno Press Inc. p. 21 ). 

5 N. de Traducción: Ya en el 1926 cuando escribieron el texto original evitaron la palabra sesgada de 
'housewife', que iguala la de 'ama de casa'. por lo cual insisto en respetar su distinción al traducir el texto. 



256 



Copyrighted material 



intentado en el sur de España y Portugal 6 — era la abundancia de mano de obra femeni- 
na característica de esta zona de Galicia. cuya alta densidad poblacional ha sido consta- 
tada desde hacc siglos. 

De todas formas, sabemos que la industria conservera ha dado empleo a muchas 
mujeres, aunque inicialmente las grandes empresas como Massó incluso contrataron a 
hombres y familias enteras para realizar tareas tan diversas como albañilería, carpinte- 
ría, mecánica, construcción de cajas de madera, etc. También llegaron a emplear a hom- 
bres para construir y fletai" embarcaciones propias. No obstante, si realizáramos exten- 
sos estudios y análisis de la fuerza laboral productiva de la industria conservera, ten- 
dríamos que deducir que se sustentaba, y aún se sustenta, en la población femenina, 
dispuesta a trabajar en la manufactura y preparado de conservas de productos del mar. 
Cito otro caso para reforzar la noción de que este tema no es de intcrés meramente lo- 
cal. sino que indica unas pautas transnacionales y socio-económicas a gran escala. 

These field studies, carefully compiled by the Women 's Bureau of 
the U. S. Department of Labor, show that little has changed in the lot 
of cannery and farm workers. More importantly, we see that from its 
beginnings, a multi-billion dollar produce industry has been built on 
the labor of low paid women workers 1 . 

Estos estudios de campo, recogidos cuidadosamente por parte del Bureau de Ia 
Mujer del Departamento de EE.UU. de Trabajo, muestran que poco ha cambiado en 
cuanto a los trabajadores conserveros y agrícolas. Más significamente. vemos que des- 
de sus comienzos, una industria de productos por valor de muchos billoncs dc dólarcs 
ha sido construída a base del trabajo de mujeres trabajadoras de bajo coste. 

Las condiciones del entorno laboral, las funciones de cada categoría de trabaja- 
dores, los salarios correspondientes, etc. son todos temas de gran interés para un estu- 
dio más completo sobre este sector y su incidencia social e histórica. No se van a po- 
der tratar aquí por razones obvias dc tiempo. Por contra, quisiera proponcr utilizar el 
contorno de la fábrica dc conservas, y las conserveras mismas, como un cnfoque que 
nos permite entender algunos aspectos del proceso de cambio del sistema de valores y 
tradiciones socio-culturales. 



6 Cito las referencias dadas en conversación con el historiador catalán Antonio Riera Melís. que será un 
tcma dc indagación y cvaluación propia cn cl tuturo próximo. 

7 U.S. Dcpt. of Labor: Womcn's Burcau. 1926. (Título üriginal: "Womcn in thc Fruit-Growing and Can- 
ning Industries in the State of Washington: A Study of Hours, Wages and Conditions". fíulletin of the Wo- 
men's Bureau. N.° 47. Washtngton: Government Printing Office). (Reprinted Cd. by Dan C McCurry. 1975: 
Cannery Caplives: Wonten Workers in the Produce Processin^ Industry. Nevv York: Arno Press Inc. F.nsa- 
yo Introductorio de McCurry). 



257 



Copyrighted material 



V. DEFINICIÓN DE TÉRMINOS 

Tiene especial inlerés la dinámica del sistema de valores, el proceso en que se 
valoran personas, roles sociales, oficios laborales, y el modo cn quc se asocian conccp- 
tos morales a las personas según se considera su participación en actividades que pare- 
cen indicar su categoría social, económica y cultural. En el caso de un grupo socio-la- 
boral, como las conserveras, podemos intentar entender su participación y aceptación 
sociales, y la percepción de ellas por otras personas. al empezar a considerar que su ofi- 
cio, la manera en que trabajan en las fábricas gallegas de conservas de pescado, no ha 
cambiado tanto a lo largo de este siglo como sí ha fluctuado la valoración de ellas por 
su actividad laboral. 

A lo largo dc csta comunicación será mi intención indagar más sobrc cl proceso 
en quc haccmos valoracioncs socialcs, cl modo cn quc idcntificamos grupos y la mane- 
ra en que se implementa este efecto marginalizador. Iré tratando esta consideración 
marginal con respecto a lo social al tratar la razón laboral que por si sola viene acom- 
pañada de muchas otras asociaciones que explican la valoración social de las conserve- 
ras por parte de su comunidad. 

Antcs dc cntrar cn los pormcnorcs scrá necesario ofrcccr unas dcfinicioncs dc tér- 
minos. Mirando directamente al significado en castellano. según la vigésima primera 
edición del Diccionario de la Lengua Española, una de las definiciones 'figurativas' da- 
das por la palabra "marginar" es: "[p]reterir a alguien, ponerlo o dcjarlo al margcn dc 
alguna actividad, prescindir o haccr caso omiso de alguien.*" La segunda es: "[p]oner 
o dejar a una persona o grupo en condiciones sociales de inferioridad" 9 . 

A su vez, "margen" se deíine'" como (1) "el límite externo y la superíicie adya- 
cente de algo", o como (2) "el mínimo umbral debajo del cual o el límite extremo más 
allá del cual algo se hace imposiblc. o deja de scr dcseablc". Así mismo, "margínal" se 
dcfinc como ( 1 ) "dcl, asociado al, o situado en el margen o la frontera", o (2a) "quc ocu- 
pa la zona fronteriza de un árca territorial o cultural relativamente estable" y (b) "que 
se caracteriza por la introducción de hábitos y valores de dos culturas divergentes, y por 
la incompleta asimilación de ninsiuna de las dos". 

Precisamente quiero rebatir esta noción de estabilidad, la noción de que existen 
áreas culturalmente eslables. Creo que siempre se está adaptando la base cultural, la in- 
formación influye en el modo de pensar y vivir — y hasta los sitios más lejanos se ven 



14 Real Academia Española. Diccionario de la Lengua Española. 1992. Madrid: Bditorial Espasa-Calpe. 
S. A. (XXI cdición cn dos tomos). pp. 1324-1325. 

9 Idem. 

10 Según Webster's ffinth New Coüegiate Dictionary, publicado cn 1984 cn Springficld, Massachuscttcs. 
Las definiciones han sido traducidas al castellano del inglés por la autora. El inglés original es lo siguien- 
lc: "Margin": "thc outsidc limit and adjoining surfacc of somclhing. [...or] a barc minimun bclow which or 
an extreme limit beyond which something becomes impossible or is no longer desirable". Así mismo, 
"Marginal" significa: "[ 1 ] of. relating to. or situated at a margin or border, [...or 2a] occupying the border- 
land of a relatively stable territorial or cultural area [...and b] characterized by the incorporation of habits 
and values from two divergent cultures and by incomplete assimilation in either". 



258 



Copyrighted material 



afectados o representados en los medios de masas, por las mayores facilidades de via- 
jar de un extremo a otro, etc. Entonces, será más útil para desarrollar mi argumento que 
aceptemos la definición de marginal que habla del proceso de asimilación incompleta 
de culturas divergentes en donde algunos hábitos y valores tardan más tiempo en acep- 
tarse — si es que se terminan por aceptar al linal. 

Es importante resaltar la distinción que pretendo hacer al hablar del proceso di- 
námÍCO, al referirme a la dinámica de la valoración y marginalización sociales de cual- 
quicr grupo o categoría social. Su valor, el valor que se le da, es algo que fluctúa. No es 
estático. Es especialmente relevante hacer esta matización con respecto a una categoría 
social que tiene un significado histórico, porque es fácil que nos olvidemos del paso del 
tiempo y los cambios que se han vivido en el sector en cuanto al sistema industrial, a la 
infraestructura laboral. a la organización empresarial, al enlorno socio-laboral que ro- 
deaba la fábrica, y a los muchos otros aspcctos que influenciaban la vida dc los que se 
pueden asociar en alguna medida con el sector conservero. 

En un futuro próximo quisiera desarrollar más este planteamiento de la dinámi- 
ca del sistema de valores socio-culturales para emprender un estudio generacional y so- 
cio-histórico para comprender mejor los procesos de cambio vividos en las comunida- 
des del litoral gallego cuya base económica se sustentaba en torno a la industria con- 
servera además de la pesca. Creo que la realidad costera actual sólo puede entenderse 
en toda su complejidad y riqueza por medio de un estudio comprcnsivo que incorpora 
los aspectos macro y micro-económicos de sus industrias, con las pautas sociales y Ias 
tradiciones culturales que han venido y desaparecido con el paso del tiempo. 

VI. LAS PAUTAS DE LA SOCIEDAD A TRAVÉS DE LA MUJER Y LA FAMILIA 

Habría que replantear los temas y enfoques de estudio considerados de interés 
académico, político y social. Existen relativamente pocos estudios sobre la Mujer y el 
Mai", y donde las vemos reflcjadas cn el fondo o en el trasfondo, los más frecuentes son 
estudios y ensayos que parten de un enfoque económico histórico. Los libros de texto 
cucntan esta versión — no sé s¡ se debe a la característica positivista de su ciencia que 
lo hace parecer un tema más respetado y razonable, o si se explica porque realizar un 
estudio "alternativo'* partiendo de la idea de "Women's Studies" 11 o de la "Historia Vi- 
va u OraJ," etc. requiere métodos innovadores y análisis menos cuantificables y más 
cualitiativos. 



1 1 Perdonen la expresión en inglés. La verdad es que conocí este término y enfoque por primera vez en 
el bachillerato hace 17 años. con unas profesoras enseñando un curso en calidad de prueba. A ellas les de- 
bo mucha de la inquietud que me motiva a buscar fuentes y temas alternativos que permiten conocer los 
temas de la Ilistoria olvidados en textos y estudios más habituales mantenidos por el "establishment". 



259 



Copyrighted material 



De todas formas, hemos de tener en mente que "'la actividad económica ni es una 
medida del trabajo que las mujeres puedan realizar, ni tampoco es una medida de la 
contribución de las mujeres. Datos de actividad económica reflejan las deíiniciones 
adoptadas por la comunidad internacional desde hace 30 años" 12 . Y, por lo tanto, siguen 
dando una visión limitada de los procesos de cambio y continuidad que se experimen- 
tan en cualquier comunidad humana. 

A través de las personas y todos las facetas de su experiencia personal, laboral, 
familiar y social podcmos saber la historia local de una comunidad o región. En con- 
creto, comparto la noción de que 

familias con niños/as están más al tanto de los asuntos clave de la co- 
munidad, tales como la calidad del sistema educativo, y es más proba- 
ble que se sirvan de los ncgocios y servicios de la comunidad local. 
Tienden a acudir a restaurantes, lugares de ocio, bancos, alención mé- 
dica. comercios de confección, iglesias, y parques locales. Sin embar- 
go, unidades domésticas con niños/as frente a las sin niñas/os son el do- 
ble de propensos de decir que se mudarán del barrio el año próximo en 
busca de mejores condiciones de vida 1 \ 

Aunque este texto refleja los hallazgos del proyecto CURL de la Universidad de 
Loyola, en Chicago, opino que las características de familias con niños/as en casa pre- 
sentan semejanzas en muchos lugares distintos, porque las necesidades de cducar, vcs- 
tir. alimentar, entretenerles siguen siendo más parecidas que distintas. Creo que su 
orientación a la investigación social está bien pensada, no sólo para saber más de la si- 
tuación actual, sino para aprender para mejorar las políticas que incidirán en la vida de 
la comunidad en el futuro. 

Es mi opinión que cualquier consideración soeio-económica o cultural debe re- 
conocer la importancia de la unidad doméstica, de las pautas cotidianas de existencia y 



12 Shirley Nuss. Ettore Denti. David Viry. 1989. Women in the Woríd of Woríc Statistícal anafysls and 
projertions to the year 2(H>0. Geneva. Switzerland: International Labour Organisation. p. 13. 

13 Philip Nyden et. al. 1992. Informe: Our Hope for the Future: Youth, Famtty, and Diversity in the Ed- 
gewater and Uptown Communities. Chicago, IL: Loyola Lrniversity of Chicago. p. ii. Texto original (tra- 
ducido por la autora del presente trabajo): "Families with children are mor tuned into key community is- 
sues. such as the quality of education. and are more likely to use businesses and services in the local com- 
munity. They are more likely to use local restaurants. entertainment, banking. medical care, clothing stores, 
churches. and parks. People vvith children are more likely to be satisfied with the quality of public schools 
in the neighborhood than people without children. However, households with children are twice as likely 
as households without children to say that they vvill move out of the neighborhood in the next year in se- 
arch for [sic| better liv ing conditions". 



260 



Copyrighted material 



subsistencia. Creo que aún queda por descubrir todo lo que ha supuesto para el desa- 
rrollo de Galicia y muchas otras comunidades cuyas economías no se centraban princi- 
palmente en el sistema de mercado. sino que partían de las eslratégias económicas al- 
ternativas y complementarias de toda la unidad doméstica. Esta idea está muy bien de- 
sarrollada en el trabajo de Beatriz Ruiz Fernández 14 . 

A mi entender, existen varias formas de trabajo, que no encajan con la simple dis- 
tinción de la que es ganancial (i.e., por dinero porquc puede haber muchos tipos de be- 
nelicios) y la que no corresponde con una remuneración económica reconocida. Podrí- 
amos desglosar más categorías: la productiva y la reproductiva; la complementaria o se- 
cundaria y la primaria; la del entorno público y la del privado; la de ayuda familiar y la 
profesional; la del sector primario, secundario, o lerciario, y casi podríamos incluir uno 
denominado cuaternario para los que dan servicios a otros sectores de servicios (en 
donde concibo todos las actividades de "consultants" que reparten sus servicios del mo- 
do "free lance"); la de cooperación integral y la de competencia capitalista; y podría- 
mos continuar con un sin fin de distinccioncs. 

Todos creemos comprender el término 'trabajo' y sin embargo 
esta palabra común frecuentementc significa distintas cosas para dife- 
rentes personas. Para algunos. signilica solamente las actividades con 
que se gana un sueldo. Para otros, significa todas las actividades por las 
cuales se producen y venden bienes económicos y servicios. No obs- 
tante. el concepto de trabajo puede también cubrir las actividades do- 
mésticas y las de subsistencia 15 . 

De todas maneras, creo que la descripción que ofrece Sheila Lewenhak"', en un es- 
tudio donde pretende re-evaluar el trabajo de mujeres, ofrece un buen punto de partida: 

Work comprises alí activities which people carry on in order to 
live, or, as the old, classical economists put it, any effort to satisfy 



14 Beatriz Ruiz. 1992. "Trabajo libre y quehaceres domésticos: reflexión sobre algunas teorías en torno al 
COOtCXtO de trabajo". Historta v Críiica. Vol. II. pp. 15 1 - 1 73. Otro texto a consultar. también citado por ella. 
cs cl dc: Karl Polanyi. 1973 (1957, orig.). Aristóteles descubre la economía. Comercio y mercado en tos 
imperios antiguos. Barcelona. Ariel. 

13 S. Tomoda. 1985. "Measuring female labour activities in Asian developing countries: A Time-alloca- 
tion approach". cn Internationai Labour Review. Vol. 124. N." 6. Nov-Dic. p. 663. Tcxto orixinal: "Wc all 
think we understand thc term 'work' and yct this common word oftcn mcans different things for different 
people. To some. it means only wage-earning activities. To others, it means all the activities whereby eco- 
nomic goods and services are produced and sold. But the concept of work may also cover subsistence and 
domestic activities". 

16 Sheila Lewenhak. 1988. The Reevaluation ofWomen 's Work. London: Croom Helm. p. 15. 



261 



Copyrighted material 



wants. [...] For over a million years, humankind, like other living cre- 
atures, maintained life without earning. [...] During this rhange from 
suhsistence to exhange economies, the definition of work has heen na- 
rrowed to the point where in high technology societies it signifies only 
activities which bring in a cash income. Many ofthem have little to do 
with satisfying in the sense of needs. 

El trabajo comprendc todas las actividadcs quc realizan los seres 
humanos para vivir, o como los viejos economistas clásicos lo definen, 
cualquier esfuerzo para satisfacer los deseos. |...| Durante más de un 
millón de años, los sercs humanos, como cualcsquiera otros sercs vi- 
vos, mantuvieron la vida sin sacar ganancias. [...] Por medio del cam- 
hio desde la suhsistencia a las economías de intercambio, la definición 
de trabajo ha sido limitada al extremo de que en las sociedades de alta 
tecnología signilica meramente Ias acti\ idades que aportan unos ingre- 
sos monetarios. Muchas de ellas tienen poco que ver con el satisfacer- 
se cn el sentido dc [satisfaccr] las nccesidadcs [básicas]. 

Una estrategia llevada a cabo para relacionar y comparar todas las formas de tra- 
bajo ha creado una polémica a su vez que ha motivado varios estudios sobre la noción 
de que pucda cxistir un principio para estimar cl valor comparativo dc ocupacioncs y 
profesiones 17 . De todas maneras, parece que continúan surgiendo controversias ya que 
se ajustan los valores según los sueldos, que a su vez introducen consideraciones lega- 
les sobre la varianza de salarios y posibles discriminaciones según sexo, grupo étnico, 
ctc. Si estimamos fundamental hacer estas comparaciones, entonccs tendrcmos quc in- 
dagar nuevas formas menos sesgadas para dar representación a todas las profesiones y 
ocupaciones. tanto las que se remuneran con dinero como las que pasan sin ninguna re- 
muneración reconocida. 

A veces las grandes categorías no llegan a incluir todas las posibilidades. Muchos 
consideran que la agricultura, la horticultura se hace en zonas determinadas del rural. 
De todas formas, vemos que su aportación. en cuanto a la economía doméstica, puede 
ser un laclor a tener en cuenta en situaciones inicialmente no planteadas. En una zona 
no-urbana, o semi-urbana, pero en donde se mantienen los vínculos con la agricultura 
y la piscicultura, cl aporte que suponcn cstos productos cs vital. Prccisamcnte permiten 
evitar implicaise más con la economía mercantil de pagar dinero por bienes necesarios 
o deseados. 

Es interesante ver que incluso en la aclualidad, en una gran urbe como Chicago, 
muchas familias (de bajos ingresos económicos) desarrollan actividades y estrategias 
económicas alternativas que se definen como tradicionales en zonas rurales y 'menos 
desarrolladas' por no estar tan inmersas en el sistema capitalista mercantilista. Cito un 



17 Pueden consultar para intDrmarse mejor: Henry J. Aaron, Cameran M. Lougy. 1986. The Comparable 
Worth Cottíroversy. Washington, D.C.: The Bookings Institution. 



262 



Copyrighted material 



ejemplo: "Un terreno para sembrar está disponible para que los vecinos siembren sus 
vegetales y verduras y así economizar dinero. Semillas, plantitas, algunas herramientas 
y agua son proveídas por la ciudad" 18 . 

En urbes tan grandes como la de Vigo también hay quien cultiva un huerto, quien 
producc su vino, cría gallinas u otras espccics dc ganado pcqueño, como una forma dc 
complementar las estrategias económicas de su familia. Recuerdo lo que me contaron 
varios informantes sobre las gripes gcncralizadas que solían alejar a muchas conscrve- 
ras de las fábricas. que "casualmente" coincidían con épocas en que se podaba o cose- 
chaba la viña, se mataba el cerdo, se realizaban otr&s actividades vinculadas a la tierra. 
Es curioso notar que los propios empresarios lo permitían. Sabían. entendían, que las 
economías de sus trabajadores no se sustentaban en base al sueldo pagado por su labor 
industrial, sino que necesitaban contar con una diversidad de fuentes de bienes y ga- 
nancias para poder mantener a su unidad doméstica. 

Entonces, se tenía una percepción del trabajo que no es la más habitual de hoy 
en día. Las unidades domésticas realizaban diversas actividades, cada miembro hacía 
cuanto podía para mejorar la situación de toda la familia. 

Supongo quc entonces también había más aceptación general sobre la mayoría de 
Las actividades laborales — tanto las remuneradas como las de subsistencia — y había 
menos distinción de estratos sociales. Pocos podían permitirse el lujo de mantenerse 
limpias/os sin manchar las manos n¡ broncearse la piel en el campo. Había unas cuan- 
tas personas que. aún entonces. pensaban que "las conserveras eran como un batallón. 
salían en masas de la fábrica, hablando mal y oliendo a pescado". Una me confesó que 
"cuando oíamos la sirena, nos alejamos de su paso. para evitar tener un contacto con 
unas mujeres tan brutas". Esta opinón no estaba tan extendida, porque era muy poca la 
gentc que podía pasai" el día tomando té, haciendo punto o leyendo en compañía de 
amistades de igual condición. 

Entiendo que la valoración social de las conserveras no era tan peyorativa, en tér- 
minos generales, hasta que pasó a otra época en que más personas podían evitar este 
trabajo. Surgen nuevas situaciones económicas familiares (a raíz de mejoras en la pes- 
ca, más oportunidadcs para que los hombres trabajasen y sus esposas pudieran quedar- 
se en casa, etc); aparecen otros factores sociales, políticos y económicos que afectaban 
a las pautas dc emigración, a la disposición o no dc propiedadcs y otros rccursos para 
acceder a una educación formal y trabajo afín, etc. Son múltiples los elemenlos que in- 
fluyen sobre los procesos de cambio y continuidad, que nuestros estudios tienen que 
conlextualizar. 



,K Según he podido comprobar por mi misma. y citando a su folleto informativo. es uno de los proyectos 
quc llcva a cabo la agcncia social dcl Howard Arca Communiy Ccntcr, que "cs una agcncia dc mulli-scvi- 
cios, localizada en el 'norte de Howard', un area de Rogers Park en Chicago que es culturalmente diversa. 
Entre las nacionalidades de personas viviendo en Rogers Park son Afro-Americanos, Belizanos. Hispanos, 
Asiaticos [sic], y personas |sic] F.uropa del este". Se organizan varios programas que se fundamentan en 
los principios de auto-ayuda para los benefactores de su área. 



263 



Copyrighted material 



En lo que he podido observar en varias regiones del Estado Español, las oportu- 
nidades y posibilidades laborales no son las mismas. La forma de herencia, la distribu- 
ción de propiedades y cl acccso a rccursos tampoco cs similar en cada rcgión. Incluso 
una persona que realiza las funciones laborales de una conservera tiene una situación 
social. familiar. económica tan diferente que su valoración social se parece muy poco 19 . 

El pasado noviembre presenté un trabajo comparando Ia situación de las conser- 
veras de Cangas con las de Santoña, partiendo de la noción central de Sally Cole sobre 
"womcn-ccntcrcd communitics", como la dcl nortc dc Portugal quc cstudia cn Women 
of the Praia. En tales lugares, donde la mujer tiene una presencia más visible que en 
otras, "[L]a valoración social del trabajo se ve modificada por la percepción de respeto 
por y colaboración con la familia, que se mide en muchas sociedades por la proximi- 
dad dcl trabajo a la casa y dc la mujcr al marido" 20 . En cl pucblo cántabro dc Santoña 
la mayoría de las fábricas están cerradas, aunque siguen produciendo latas y botes de 
conserva. Se ha desarrollado un sislema de trabajo en casa, en sótanos y garajes parti- 
culares si trabajan grupos. Y en una sección de la casa se trabaja de forma individual o 
conjunta pero con personas de la misma familia. 

El hccho dc que sc hacc cn casa, cn un contexto vinculado al hogar. y dc que se 
asocia a un trabajo artesanal — no industrial — . hacen que reciba mayor estima social 
csta actividad conscrvcra frcnte a la quc conoccmos aquí cn la mayor partc de Galicia. 
Estoy intentando averiguar si no existe un proceso parecido en los casos en donde se 
producen latas artesanales, de erizos del mar. de algas con setas, y de productos simi- 
lares que se venden aquí en tiendas especializadas. 

El mero hecho de relacionarse con una actividad artesanal — con productos visi- 
blcs cn botcs bonitos o cn latas litografiadas con insignia cspccial — o un proccso fabril 
— en donde se trabaja lejos de casa, en un entorno oscuro, húmedo, considerado desa- 
gradable y desvinculado del sistema de protección familiar — le da un valor alto o ba- 
jo. Muchos son los factores que tenemos que considerar y ponderar para representar las 
fiuctuacioncs dcl valor social dc la catcgoría laboral dc las conscrvcras. Dc todas ma- 
neras espero que estos pocos ejemplos sirvan para hacernos reflexionar sobre la mane- 
ra en que se hacen o mantienen marginales algunos grupos sociales. Esto indica que 
también habrá formas para des-marginalizar estos grupos, por medio de una mayor 
comprcnsión dc su situación dcsdc su perspectiva, entendicndo su razonamiento. 

En varias convcrsacioncs mantcnidas con más sociólogos/as que antropólogas/os 
en Chicago 21 , he sentido la necesidad de matizar y contextualizar el interés académico 



19 Kellie C. Germond. 1996. "Las Comunidades Conserveras de Santoña y Cangas do Monazo: un estu- 
dio comparativo partiendo del enfoque Antropológico Social". Comunicación presentada en el III Congre- 
so dc Hutoria daAntropolo.xía e Anlropoíoxío Aplicada. Pontcvcdra. España. (En las Actas). 

-" Kcllic C. Ocrmond, 1996. "Las Comunidadcs Conscrveras dc Santoña v Cangas do Morrazo: un cstu- 
dio comparativo partiendo del enfoque Antropológico Social". Comunicación presentada en el III Congre- 
so de Hisloria da Altíropoloxía e Anlropoloxía Aplicada. Pontevedra. IZspaña. (En las Actas), p. 10. 

21 Agrade/co las ideas y opiniones ofrecidas en conversaciones mantenidas con la Dra. Kathleen Mc- 
Court, Dra. Judith Wittncr. Dr. Phil Nydcn. dc la Univcrsidad dc Loyola, Ms. Lin VonDrcclc dcl Proyccto 
CURL (Centerfor Urban Research and Learning), y la doctoranda dc la Univcrsidad dc Chicago Yvonnc 
Sanders-IIamilton. 



264 



Copyrighted material 



que ellas 2 - tienen con respecto a los motivos por los cuales las mujeres escogen traba- 
jos de un determinado tipo. Según lo que he podido contrastar, no siempre están en si- 
tuación de podcr clegir. 

En mi opinión, cn cl caso dc la mayoría dc las comunidadcs conocidas por su in- 
dustria conservera, las mujeres podían escoger entre las actividades basadas en la coo- 
peración de ellas con sus cónyuges, padres, o hermanos (e.g. remendando redes, tra- 
tando el pescado que ellos pescaban, ayudando en las bateas, etc), o en las fábricas de 
conscrva dc pcscado. Es bastante rccicntc cl surgimicnto dc la altcrnativa rcprcscntada 
por las cooperativas de confección, que tampoco existe en toda la comunidad. Otras al- 
ternativas que no ofrecen la posible continuidad y estabilidad de la conserva es la de 
descargar pescado y la del marisqueo. Son trabajos más esporádicos, cuyos ingresos 
son menos regulares, continuados y calculablcs. 

Quisiera matizar quc, para mí, la clccción clavc para cstc sistcma cs cntrc cl dc co- 
operación con miembros de la unidad doméstica, en un contexto más protegido y me- 
jor respetado por ser asociado al contexto familiar. o el de competitividad en el contex- 
to ajeno de una fábrica dirigida, supervisada y controlada por hombres no pertenecien- 
tcs al nexo familiar lcgítimo. Entonces, bajo cstc punto de vista, no es que tcngan muchas 
posibilidades entre las que puedan escoger: mi tesis es que eligen entre (1) el contexto 
familiar que no les permitc unos ingrcsos propios y manticnen el prestigio social como 
mujeres que trabajan junto a sus hombres para complementar la economía familiar, o (2) 
el oscuro entorno sucio y humedo de la fábrica en donde "Diós sabe qué tendrán que ha- 
cer para ganar su pan", que les aporta la posibilidad de tener una economía indepen- 
diente y cl podcr quc ésto supone para podcr comprar productos, mantcner su familia, 
educar sus hijas/os y abastecer a su casa de las necesidades básicas de la vida. 

Podríamos hacer un examen de los valores asociados al trabajo (y por asociación 
a la moral) de las conserveras, al considerar el significado simbólico y metafórico de 
las palabras que se emplean para describirlo. Como lo detalla muy bien James Fernán- 
dez 2 \ siempre funcionamos con una dialéctica que conlleva un sistema de valores. Pa- 
rece haber un peso especial en el empleo de la palabras: arriba/abajo, claro/oscuro, vi- 
sible al ojo público/no visible, protegido por el contexto familiar/desprotegido y al ar- 
bitrio de personas ajenas a la familia y por lo tanto de una moral sospechosa, etc. 

Bajo mi punto de vista, las conserveras que trabajan en fábricas — no las que lo 
haccn en casas como algo complementario a la economía familiar 24 — son marginali- 
zadas y perciben menos valor social por una serie de "razones" 25 . 

22 Sólo hay un hombre, por lo cual utilizo la designación de la mayoría que es femenina. 

23 Hay varios textos, pero ver por ejemplo: James W. Feniández. 1986. Persuasions and Performances: 
The PÍay ofTropes in Culture. Indiana. U.S.A: lndiana Univcrsity Press. 

24 Para mas información sobrc csta distinción. basada cn obscrvacioncs tomadas en un cstudio dc campo 
realizado en 1996. consulten al ensayo de Kellie C. Germond. 1996. "Las Comunidades Conserveras de 
Santoña y Cangas do Morrazo: un estudio comparativo partiendo del enfoque Antropológico Social". Co- 
municación prcscnlada cn cl III Congrcso dc Historia da Antropoloxta e Antropoloxt'a Apiicada. Ponlcvc- 
dra. España. (En las Actas). 

23 Es ncccsario cmplcar comillas porquc no sicmprc rcsponden a las funcioncs dcl raciocinio. sino que 
tienen mucho peso emocional y moral que no proviene de la función de la razón pura. 

265 



Copyrighted material 



El contexto laboral de la fábrica en sí mismo se considera algo fuera del entorno 
familiar. Es un lugar en donde las mujeres trabajan bajo las órdenes de pcrsonas (gene- 
ralmente hombres) que no son de su familia, que por lo tanto pueden no respetar el mis- 
mo sistema de valores y códigos morales y ser una inlluencia negativa para las mujeres 
que trabajan bajo su supervisión. Aparte de las condiciones negativas del lugai" de tra- 
bajo: húmedo, mal oliente, caluroso en verano, frío en invierno, también es una activi- 
dad que depende del suministro del pescado, que no es tan calculable ni liable como se 
pudicra desear, lo que hace que la conserva se vea afectada por esta incstabilidad y que 
las trabajadores a veces tengan que permanecer en las factorías largas horas. 

Claro que existen varias funciones y tareas, además de categorías laborales, pero 
es intercsante notar que una mujer que fue cmplcada cn una conservera para preparar 
los mandiles y los guantes (cuando eran de tela más delicada) reiteró que "no era una 
conservera, porque podía llevar las uñas largas y arregladas, y no me manchaba". Aquí 
vemos una distinción importantc para clla. La dc no mancharsc. La vcrdad cs quc al- 
gunas actividades requieren/requerían meter las manos en salmuera, manejar visceras y 
escamas, y otras pcrmitían mantenerlas sccas y limpias al estar ctiquetando latas. En un 
estudio más pormenorizado será interesante hacer una relación de cada función segiin 
las clasificaciones y valorizaciones de las propias trabajadoras presentes y pasadas. 

Incluso algunas mujcres que llcvan casi 30 años cmpleadas esporádicamcnte cn 
las fábricas de conservas con estatus de 'fijas discontinuas', niegan su identificación co- 
mo 'conserveras'. Buscando a informantes muchas veces me he encontrado con este ra- 
zonamicnto: "No soy una conscrvcra como las quc son fijas. Ellas son las quc sabcn. Yo 
sólo vengo cuando me llaman y me apetece". Lo que pretendo, en un futuro próximo, 
es indagar sobre cuáles son sus propias deíiniciones. las distinciones que ellas mismas 
haccn dc su propia catcgoría industrial y condición socio-laboral. 

Estando en la fábrica, íines de semana, hasta tarde algunas noches. en festivos, 
ctc. cstas pcrsonas qucdan apartadas dc algunas actividadcs socialcs y culturalcs dc la 
comunidad más amplia. En casos en donde la fábrica se encuentra fuera del centro, exis- 
te una distancia real que emula la distancia metafórica y social que algunos empresarios 
buscaron prccisamcnte para aislar a los trabajadores de otras distracciones c ideas. 

La actividad en la conserva de pescado no es un trabajo. en si, basado en la coo- 
peratividad entrc los miembros de la unidad doméstica — o cntre los rcsidcntcs dc una 
aldea, como antaño. Es un trabajo competitivo, más si se trabaja a destajo. Dependía de 
intereses y preocupaciones personales entre compañeras el hecho de que se ayudasen o 
echaran una mano por otra si surgiera Ia neccsidad. No cra un trabajo basado cn la so- 
lidaridad, aunque algunas eran y son muy solidarias con sus compañeras. Conozco el 
caso de una mujer que trabajaba por las noches, cuando la guardería eslaba cerrada, y 
tenía que llcvar a su hija con clla y dejarla escondida, durmicndo cn un rincón, micn- 
tras trabajaba. Parece evidente que esta situación no habría sido posible si sus compa- 
ñeras no aceptasen la idea. Sabían que dependía de una necesidad, y ellas podían com- 
prender la situación que importaba más que las normas establecidas en la fábrica. 



266 



Copyrighted material 



Volvemos a la noción de trabajar para cubrir las necesidades. Hasta en las fábri- 
cas, y en otras situaciones excepcionales, las mujeres intentan cumplir sus papeles. A 
veces combina la función reproductora con la de productora; a veces percibe un salario 
por su trabajo; pero casi siempre se clasifica y se concibe su trabajo como algo com- 
plementario. no necesario, que permite que tengan situaciones tan precarias. Incluso, en 
las situaeiones peculiares en que una hija puede acompañar a su padre en la pesca, se 
considera que ella le está ayudando, hasta que un hermano venga a sustituirla, o hasta 
que la situación "se normalice". 

Lo fundamental es reconocer que el enfoque empleado por Louise Lamphere, 
Caroll Brethell, Dolos Comas D'Argemir y Sally Cole 2í \ entre otras, en donde se cen- 
tra el estudio de una comunidad en los roles desempeñados por la mujer, permite en- 
tender el sistema de valores sociales, las tradiciones, los procesos de cambio y conti- 
nuidad a través de la mujer. 

A su vez, creo que es importante escuchar sus propias definiciones y auto-iden- 
tificaciones. De este modo podemos intentar entender los motivos por los cuales se 
identifican de un modo, y averiguar cuándo, cómo y por qué se excluyen de otras cate- 
gorías con las que podríamos asociarlas. Partiendo de su forma de clasificarse e identi- 
ficarse a sí mismas, podemos saber cuándo les conviene poner qué etiqueta. 

No sólo en ticmpos de gucrra tomaron cartas en cl asunto estas mujeres de Can- 
gas. Por ejemplo, si recordamos la época en que Lois Pena era Alcalde de Cangas 27 , el 
hecho de que fueran mujeres fuertes, duras, defensoras de sus intereses, les llevó a par- 
ticipar directamente y violentamente en alguna ocasión en lo que ellas percibían como 
una amenaza para el bien de su familia. No todas — incluso hoy— admitirían haber par- 
ticipado en las protestas. Sin embargo, es interesante notar que el día que me trasladé a 
un piso en Cangas, una de las vecinas me estrechó la mano, presentándose explicando: 
"¡Hola! Soy una dc las incansables". Era cl término con que las conocían localmcntc. 
También cra algo quc mc podría situai' con rcspecto a ella: cra una dc las mujcrcs quc 
Antón Rcixa, dcl grupo musical Os Resentidos, había cscogido para bailar y cantar cn 
su vidco-musical. en donde aparecían con la designación de "As Incansables" y parte 
dcl texto trataba dc cllas. Esta canción da rcconocimicnto público de su podcr, dc su Iu- 
cha, de su influencia potencial. 

La historia local dc Cangas rctrata a mujcrcs quc han dcscmpcñado un papcl ac- 
tivo cn cuanto a defender lo quc cllas pcrcibían como sus dcrechos o ncccsidades. Exis- 
ten muchos dichos sobrc lo fuertes que son y el micdo quc mctcn. En cl otro lado dc la 
ría bromean que "tiencn ropa hccha a medida píira quc la manga qucpa alrededor de sus 
musculosos brazos". 



2f ' Por tratarse de una región próxima y similar a Galicia, cito en particular a: Sally Cole. 1998. Wotnen 
of ihe Praia: Work and Lives in a Portuguese Coaxial Comnmnity. Princeton New Jersey, EE.UU.: Prin- 
ceton University Press. 

27 Sufrió grandes protestas y pedradas, de mujeres principalmente. 



267 



Copyrighted material 



Aunque esta misma noción de que son fuertes y "pueden llegar a las manos" pa- 
ra defender lo suyo puede sonar exagerado, a veces observamos que hasta ellas mismas 
alimentan el mito, tal como el caso de "las incansables". La complejidad social ofrece 
muchas imágenes de los muchos actores sociales. Por medio de las ciencias sociales po- 
demos intentar interpretar los motivos y los significados detrás de los roles y responsa- 
bilidades que se desempeñan. Desde fuera. con gran respeto hacia los de dentro, como 
antropólogos/as sociales, nos toca escuchar y observar para entender el complicado sis- 
tema de valores y podcres que está en el trasfondo de la experiencia cotidiana del tra- 
bajo. del entorno doméstico y de cada sociedad en sí. 



268 



Copyrighted material 



LOS RITOS PROPICIATORIOS DE LOS 
PESCADORES GALLEGOS Y DE OTRAS 
COMUNIDADES EUROPEAS 



Fernando Alonso Romero 
Facultad de Filologfa 
Universidad de Santiago de Coinpostela 

Gran parte de los ritos propiciatorios que se realizaban en Galicia hasta los tiern- 
pos en que se dejó de navegar a vcla cran conocidos tambicn cn otras comunidadcs cu- 
ropeas. La mayoría solían efectuarse en aquellas ocasiones en las que el pescador se ve- 
ía impotente frente a determinadas situaciones o peligros. Los ritos le ayudaban a en- 
frentarse con las adversidades y le infundían confianza para soportar la lucha cotidiana 
para sobrcvivir cn un medio casi sicmpre hostil cn cl que debía mantcncrse pcrmancn- 
temente a la defensiva; este comportamiento queda reflejado en el refrán gallego: O me- 
llor mariñeiro morre no mar, onde ninguén se pode descoidar (Gonzálcz Pcrcz, C. 
1987, 21 ). Ya en el siglo XVI Fray Antonio de Guevara advertía a los que se embarca- 
ban que el mar no sufre necios ni perezosos, porque conviene al que allí anda ser muy 
vivo en el negociar y diligentísimo en el navegar (Guevara, 1972, 46). Para ayudarse en 
esa lucha continua con el mar, el pescador se aferró a sus creencias ancestrales, se in- 
ventó mitos y leyendas, creó dioses. genios y seres sobrenaturales, fabricó talismanes y 
realizó infinidad de ritos. Todo su variado y rico mundo espiritual está relacionado con 
los trcs factorcs más importantcs quc inciden en su vida: las cmbarcacioncs, la pesca y 
los elementos ( Alonso Romero, F. 1996, 15 ). En el estudio que voy a leer aquí hoy an- 
te ustedes me he ocupado unicamente de algunos de los ritos propiciatorios de la pes- 
ca. Este campo de investigación es enormemente amplio y susceptible de variados aná- 
lisis. Pero aquí voy a hacer nada más quc una brcve mención descriptiva dc los ritos quc 
me han parecido más llamativos y que ponen de relieve esa cultura espiritual que com- 
partimos con la dc otros pucblos dcl árca atlántica curopca. 

Las rías gallegas ya eran en los tiempos de los romanos famosas por la abundan- 
cia dc sus pcccs y mariscos. El pocta hispano-latino Marcial, dcl siglo I d. dc C, dccía 
que el Callaicum Oceanum estaba cuajado de peces (Epigrama, 10, 37). Pero la explo- 
tación continua c irracional dc esta riqueza natural hizo, al cabo de muchos siglos, quc 
empezara a escasear la fauna marina, ante el consiguiente asombro de los pescadores 
que veían asustados como iban disminuyendo las capturas. La noticia más antigua que 
conocemos sobre la necesidad de controlar las capturas procede de las Ordenanzas de 
Muros (A Coruña) dcl año 1560, cn las quc sc prohibe pcscar los sábados y los domin- 
gos, así como tambicn se dclimita una zona quc sc somcte a seis mcscs dc veda en los 
alrededores de la costa de Monte Louro, en la boca de la ría de Muros (Fabeiro Gómez, 
1997, 97). Sin embargo, nunca hasta el siglo XVIII se había planteado nadie la necesi- 



269 



Copyrighted material 



dad dc un control riguroso dc las actividadcs pcsqucras. Faltan los pescados en el mar 
-decía el Padre Sarmiento en ese siglo- porque se desprecian las leyes de la veda, que 
se pusieron justamente en favor de la cría. Faltan en los rios, porque con la cal, coca, 
torvtsco y con otros iniquos medios de pescar, se pesca todo de un golpe, y de un gol- 
pe se queda el rio sin pesca (Sarmicnto, F. M. 1992. 1 17). Pcro muchos pcscadorcs si- 
guieron con sus costumbres ancestrales sin prestar ninguna atención a esas adverten- 
cias. Fue necesario que transcurrieran más de doscientos años para que se empezara a 
comprcndcr la sabia visión ccologista quc cxpuso cl Padrc Sarmicnto cn 1 757 cuando 
dijo quc la culpa dc la disminución dc las capturas pcsqueras no la tenían los mares ni 
las aguas de los ríos, sino la ignorancia de la Historia Natural; la avaricia de querer- 
lo comer todo en un día; la desidia de no poner el remedio; la inobservancia de las le- 
yes económicas: y la inquieta gula que no espera a que las cosas estén en sa~ón (Sar- 
micnto, F. M. 1992, 122). Tan alarmante dcbió de ser la falta de pesca cn la ría de Vigo 
ese mismo año de 1757 que los pescadores de Cangas convencieron al Arzobispo de 
Santiago para que bendijera la ría pidiendo abundancia de pesca y de frutos de la tierra. 
El Arzobispo accptó la pctición y no sólo bcndijo cl mar tres vcccs, sino quc después 
de la primera entró y sacó del agua un rosario pendiente de él un "lignum crucis", un 
agnus y una reliquia de San Telmo (Archivo Histórico Diocesano de Santiago, fondo 
general. n.° 1269. González Lopo, D. L. 1996, 440). Este curioso rito. que sería intere- 
sante analizar con detenimiento, nos permite ver lo difícil que es a veces hacer una dis- 
tinción entre los ritos religiosos y lo que algunos consideran meras supersticiones. En 
nuestros días ya todo el mundo es consciente de cuáles son las verdaderas causas de la 
falta de pesca. Sin embargo, la fuerza de los ritos ancestrales pervivió aún aferrada en 
las mentes de muchos pescadores hasta hace muy pocos años, porque allí donde las so- 
luciones racionales no eran efectivas, surgía la necesidad de recurrir a esas esperanzas 
tradicionales. De todas ellas la más fuerte lógicamente era la que se ponía en la fe cris- 
tiana, como lo refleja la cantiga gallega: 

Os mariñeiros sesudos, 
cando salen van rezando 
e cando volven sin peixe, 
chegan á casa chorando. 

(Romaní, A. 1981, 15). 

Ya en el siglo XV las Cofradías de pescadores del barrio de la Moureira. en Pon- 
tevedra, tenían entre sus obligaciones religiosas las de rezar un Padre Nuestro a San 
Francisco cuando salían a navegar, y una Salve a la Virxe dos Praceres cuando pasaban 
por delante de su capilla en las cercanías de Marín (Filgueira Valverde. 1946, 33). Los 
pescadores de A Guarda (Pontevedra) cuando pasaban con sus gamelas por delante de 
ta imagen de Nuestra Señora de las Angustias, que estú en una hornacina de las mu- 
rallas exteriores del castillo de Monte Real, paraban las gamelas, se santiguaban y re- 
zaban un Ave María, para que protegiese su navegación y dando gracias por el buen 
regreso o la pesca capturada al volver (Alonso, E. 1987, 214). 



270 



Copyrighted material 



La religión cristiana se impuso sobre la gran mayoría de las creencias tradicio- 
nales de los pescadores; cristianizando cultos paganos, adaptando viejos ritos a su cre- 
do o imponiendo sus santos y sus vírgenes allí donde se sospechaba que seguía vivien- 
do algún numen fabuloso. En las entrañables procesiones de la Virgen del Carmen no 
es difícil todavía percibir los ecos lejanos del culto a la diosa Isis. Pero no quiero aquí 
hablar de los orígenes de estas devociones, sino solamente mencionarlas para ver la po- 
sibilidad de analizarlas desde otras perspectivas en futuros estudios. 

En muchas localidades costcras de Galicia aíín es posible asistir el día de la Vir- 
gen a la bendición cristiana de las embarcaciones, ceremonia sin la cual nadie debe atre- 
verse a salir al mar. Se puede observar así el pintoresco espectáculo que ofrecen todos 
los barcos de pesca. adornados con gallardetes y banderolas, mientras dan escolta a la 
nave capitana en la que va la imagen de la Virgen entre un bosque de flores y guimal- 
das. La bendición de las embarcaciones tiene un antiguo origen en el mundo cristiano, 
muy probablemente pagano. como señaló la profesora Elisa Ferreira en un documenta- 
do estudio sobre este tema (Ferreira Priegue, E. 1994). En Inglaterra se celebraba hasta 
comienzos de este siglo una ceremonia parecida para conmemorar el inicio de la tem- 
porada de pesca. Así, por ejemplo en Abbotsbury, en Dorset, la temporada de pesca em- 
pezaba el 13 de mayo, fecha que se conocía coo el nombre de Garland Day. Las fami- 
lias dc los pescadores solían haccr guirnaldas dc flores paia despucs depositarlas en las 
embarcaciones de pesca. Cuando terminaba la misa solemne, los pescadores salían al 
mar y lanzaban al agua las guirnaldas; y esta ceremonia se interpretaba como un gesto 
propiciatorio de buena pesca (Bord, J. C. 1982. 145). Cuando Ios pescadores de la pro- 
vincia de Pontevedra salían fuera de la ría lanzaban un trozo de pan de maíz al mar pa- 
ra que en sus aguas hubiera mucha pesca (Risco, V. 1979, III, 274). Rito que nos re- 
cuerda al que hacían los antiguos navegantes griegos, que lanzaban trozos de pan a las 
olas y rezaban a sus dioses cuando que se acercaba un temporal (Morvan, F. 1980, 199). 

Como vemos, las crecncias rcligiosas no eran el único medio al alcancc de la im- 
potencia humana; lo que hacía que pusieran también en los viejos ritos para propiciar 
la pesca la misma fe que muchos dedicaban a la Virgen o a los Santos de su devoción; 
sobre todo porque había ocasiones en las que a pesar de Ias oraciones, y de la esperan- 
za que se ponía en los santos, todo parecía salir mal. A veces se pasaban días enteros 
sin pescar apenas nada, y el desánimo se apoderaba de toda la tripulación. En esos ca- 
sos la creencia más frecuente era la de que alguien les había echado el mal de ojo y que 
la embarcación estaba embrujada. Desde ese instante se entraba en una dimensión es- 
piritual diferente en la que la religión cristiana perdía toda su fuerza, y se rccurría a una 
meiga para que con su poder deshiciera el hechizo que envolvía a la embarcación. El 
procedimiento que se seguía estaba revestido de gran solemnidad y seeretismo. Por la 
noche, según le contaron a Lisón Tolosana unos pescadores dc Muros (A Coruña), sc 
embarcaba la tripulación llevando con ella a una bruja. En medio del mar se detenía el 
barco. Se persignaban todos, se descubrían la cabeza y se arrodillaban en silencio co- 
mo s¡ cstuvicran en la iglcsia. Cada uno de ellos llevaba en la mano un cirio cnccndi- 
do. mientras que la bruja. ataviada con una estola y provisla de un libro. iba musitando 
unas oraciones para cortai - el mal de ojo (Lisón Tolosana, 1979, 171). Vemos así cómo 



271 



Copyrighted material 



la liturgia cristiana se combina con otras creencias, que, aunque no son de origen cris- 
tiano, sirven también para alcanzar íines que están por encima de las posibilidades hu- 
manas. Y, sobre todo, continúan ofreciendo seguridad y confianza frente a muchas si- 
tuaciones de impotencia. Hasta hace unos años, entre los pescadores de Aberdeen, en 
Escocia, estaba también muy difundida la creencia de que las brujas eran las causantes 
de la mayoría de los males que sufrían. Cuando no conseguían suficiente pesca creían 
que el bote estaba embrujado, y para deshacer el encantamiento lo hacían pasar a tra- 
vés de un lazo hecho con la driza de la propia embarcación (Lean, V. S. 1903, II, 1, 
475). Los de Palmeira, en la ría de Arousa, cuando salían a pescar en dornas o en cha- 
lanas, llegaban incluso a realizar movimientos bruscos con los remos para que las em- 
barcaciones se ladearan y se cayeran al mar las supuestas brujas que pudiera haber a 
bordo (Cabeza Quiles, F. 1984, 158). Los pescadores de las islas Shetland procuraban 
salir al mar antes de la salida del sol para proceder a desencantar sus embarcaciones. 
Cuando estaba amaneciendo, quemaban una figura de cera mientras el patrón gritaba: 
¡Fuera de aquí, Satanás! (Frazer, J. G. 1966. I, 69). Era este un proceder parecido al 
que seguían los pescadores de Audierne y de otras villas pesqueras del Finislerre bre- 
tón para que un duende maléfico, al que llamaban le Bosj, abandonara la embarcación 
en la que se suponía que se había ocultado. Pero sólo se conseguía expulsarlo si un 
miembro de la tripulación robaba un manojo de paja de avena y lo escondía en el bar- 
co sin que nadie lo viera. Luego, por la noche, cuando todos estuvieran dormidos. de- 
bía prenderle fuego y gritar con todas sus fuerzas: ¡El Demonio está a bordo! Con el 
alboroto subsiguiente que se armaba, se creía que le Bosj huía atemorizado lanzándose 
de cabeza al mar (Anson, P. F. 1965, 73). 

Conviviendo todavía con el poder de las brujas en Galicia. se encuentra el signi- 
ficado mágico que se le da a determinadas palabras, cuya pronunciación a bordo está 
terminantemente prohibida debido a las connotaciones negativas que se lc atribuyen al 
igual que cn las Islas Británicas; palabras como cura o raposo no sc debcn dccir nun- 
ca: son palabras tabú. cuya mera mención podría incluso provocar un naufragio (Alon- 
so Romero, F. 1996). Ya los antiguos griegos decían que la lengua podía ser un instru- 
mento tan peligroso como cl filo dc una cspada o un arma arrojadiza (Vcrmeulc, E. 
1981, 197). Esc podcr mágico dc la lcngua lo conocían los pescadorcs dc algunas po- 
blaciones del norte de Portugal, y lo utilizaban para pescar pulpo. Para realizar esa ta- 
rea aprovechaban la marea baja y mientras pescaban iban musitando entre dientes el si- 
guiente conjuro con el que creían que se atraía a los pulpos: 

Sacaramole ( ?) 
Póe-te ao sol. 

Conjuro que sc parcce mucho al que los ni-os suelen cantar a los caracoles tan- 
to en Espa-a como en Portugal: 

Caracol, caracol 

Póe os corninhos ao sol 

(Rocha Peixoto, 1990, 11). 



272 



Copyrighted material 



También los pescadores de Bretaña y de las costas del suroeste de Inglaterra sa- 
bían varios conjuros para que la pesca fuera muy abundante. Lo tradicional era recitar- 
los en el momento de lanzar las redes al agua. En la localidad inglesa de Brighton, en 
Sussex, los más conocidos eran los que se decían durante la temporada de la pesca de 
la caballa para que los copos de las redes se subieran a bordo repletos de pescados ( An- 
son, P. F. 1965, 134). 

Según Pensado, los pescadores portugueses que faenaban en las Azores mencio- 
naban dcterminadas palabras para pcscar moreas, o murenas (Pcnsado, J. L. 1986); una 
técnica pesquera que también conocían en el Mediterráneo en el siglo XVII. El Padre 
Atanasio Kircher cuenta en su obra Musurgia Universalis sive Ars Magna Consoni et 
Disoni, publicada en Roma en 1650, como pescaban el pez espada los pescadores del 
estrecho de Mesina: Se sale muy temprano, el marinero más perito y rohusto se coloca 
en la proa del harco con un arpón en la mano, mientras tanto otro marinero, con pala- 
bras especiales invita al oculto pez a que salga fuera, y lo raro es que, no bien comienza 
a invocarlo cuando ya aparece el pez espada en la superficie del agua y el marinero de 
proa le clava con el arpón (Pensado, J. L. 1986). El Padre Sarmiento recogió en su re- 
lato del Viaje a Galicia de 1745 un antiguo método de pesca que se practicaba a me- 
diados del siglo XVIII. Barbada. Llaman asi en La Coruña a lo que en Muros llaman 
mariola. Es un pez menor que faneca y casi como sardina. Es más delicado. Dicen que 
se pesca silbándole. En otra ocasión Sarmiento relata que en Vivero se eléctuaba el mis- 
mo procedimiento de pesca. Por lo que sabemos que tanto en A Coruña, como en Mu- 
ros y en Vivero, para pescar mariolas o barbados había que silbarles. Lamentablemente 
desconocemos de qué tipo de silbido se trataba. El Padre Sarmiento lo denomina silvo 
griego pero no da más información sobre él ( Pensado, J. L. 1986). También el pescador 
asturiano silbaba constantemente para atraer a las barbadas, imitando -dicen- a la llon- 
dra (nutria), cuyo silhido atrae a aquellos pescados de que se alimenta con preferencia, 
y en los cuales hace presa (Vigón, B. 1980, 22). Las barbadas se pescaban con una va- 
ra o palo de un metro y medio de largo aproximadamente, llamado harhadeiro, del que 
pendían dos anzuelos pequeños, o brincas, que se introducían en las pozas del agua en- 
tre las rocas de la orilla. La pesca de la barbada resultaba con frecuencia peligrosa, de 
ahí el refrán o que vai ás barbadas, ás veces nas penas esbara, que se emplea también 
con un doble sentido (Rodríguez González, E. 1958, v. harbada). Por las costas de Car- 
nola y de Muros a las harbadas las llaman bellos. La pesca de los bellos era doblemen- 
te peligrosa, pues además de las caídas que se podían producir al caminar sobre las res- 
baladizas rocas, existía la costumbre de rematar a los pescados con un mordisco. Y se 
sabe de más de un pescador que se murió asfisiado al escurrirsele el pez al ir a morder- 
lo y tragárselo involuntariamente (Alonso Romero, F. 1984, 133). 

Sobre algunos ritos propiciatorios sc ha escrito poco porque cran ritos que solí- 
an realizarse por Ia noche. Se procuraba también no divulgarlos abiertamente para evi- 
tar que se desvaneciera su poder mágico. Los habitantcs dc la isla dc Lcwis (en las Hé- 
bridas) tenían la antigua costumbre de realizar el día de Todos los Santos un rito ofe- 
rente a un dios marino llamado Shony. Toda la comunidad se reunía en la iülesia de 
Mulray y elegía a un pescador para que se introdujera por la noche en el mar hasta que 



273 



Copyrighted material 



el agua le llegara a la cintura. Después tenía que derramar una copa de cerveza sobre el 
agua y grilar con todas sus fuerzas: Shony, te entrego esta copa de cerveza con la es- 
peranz.a de que nos des muchas algas para abonar nuestras tierras el año que viene. 
Al terminar la ceremonia, toda la comunidad, que observaba atentamentc dcsde la pla- 
ya, regresaba con el pescador a la iglesia y se congregaba en torno al altar mayor. Du- 
rante unos instantes todos permanecían en silencio, hasta que uno de los presentes da- 
ba una señal y apagaban la vela que alumbraba en el altar. Entonces la comunidad en- 
tera se trasladaba a los campos cercanos y en ellos pasaban la nochc cantando, bailando 
y bebiendo (Martin, M. 1703, 28). Los ancianos que vivían en la isla de lona, en las Hé- 
bridas (Escocia) en 1860, recordaban que durante sus años infantiles se celebraba to- 
davía un antiguo rito propiciatorio para que el dios del mar le concediera a la comuni- 
dad pesquera una buena cosecha de algas. El Jueves Santo se ofrecían ofrendas de ali- 
mentos o de cerveza al dios del mar. En la madrugada de ese día un hombre se 
introducía en el mar, bebía un poco de cerveza y derramaba el resto sobre el agua. Des- 
pués entonaba el siguiente cántico mientras que desde la orilla todos los que estaban 
presentes lo acompañaban con sus voces: 

OhU DÍOS del mar. 
Pon algas en el cobertizo, 
para que el suelo ahonado 
dé abundante alimento. 

(Fenton, A. 1974, 172). 

A finales del siglo XIX en Ia isla de Man todavía se rezaba a Manannan. el dios 
del mar de la mitología céllica. La siguiente oración fue recogida de labios de una an- 
ciana centenaria quc sc la había oído rezar a su abuelo: 

Joven Manannan hijo de Leirr, que bendices nuestra isla, 
bendícenos a nosotros y a nuestro barco para zarpar seguros 
y regresar satisfechos con la pesca en el barco. 
(Wentz, Evans, W. Y. 1973, 118). 

Por Ia costa sur del íiordo de Moray, en el noroeste de Escocia. estaba muy ex- 
tendida entre los pescadores la creencia de que no se podía comenzar el año sin sacri- 
ficar algún animal. Algunos solían incluso acercarse a la playa cn la madrugada del Año 
Nucvo y disparaban sobre la primcra criatura viviente quc vcían. Cuando no conscguí- 
an herirla y comprobaban que no se había derramado sangre, salían a pescar. pero el pri- 
mer pez que cogían lo desuipaban encima del agua para que su sangre cayera sobre el 
mar corao ofrenda a los dioses marinos (Anson, P. F. 1965, 79). Constantino Cabal, cn 
su magnífica obra sobre la mitología asturiana, describe una costumbre muy singular 
que tenían los pescadores de Cudillero hasta tiempos muy recientes. En ella se vislum- 
bran los ecos de antiguos sacrificios propiciatorios para que la pesca del besugo fuera 
abundante. Cuando se acercaba el día de San Pedro se llevaba una imagen de este Após- 
tol en la embarcación que salía a pescar; se le ataba una cuerda a la garganta, y a una 



274 



Copyrighted material 



ciería distancia de la costa se la arrojaba en el mar. Y allí se estaba la imagen, mien- 
tras le enjaretaba un pescador una plática terrible para convencerla de que su deber 
era bendecir las aguas y atraer una nube de besugos... Y que San Pedro se mirara bien 
y se anduviera con ojo, porque si los besugos no llegaban, pudiera sucederle facilmente 
el no salir del agua en varios días... (Cabal, 1987, 221). 

Has de prestami atención, 
Apóstol patronu nuastru, 
non vayas faceti el sordu 
con la desta que sos viayu. 
Foi muchu lu que esti anu 
sufimos los de esti puablu. 
(Cabal, C. 1951, 275). 

Los ritos propiciatorios se eíectuaban también eon los aparejos de pesca. En Can- 
gas (Pontevedra) cuando se bendecía una red nueva sc echaban sobre ella ajos para dar 
suerte y un papel con el ncemero 13 (Alonso, E. 1987, 1 17). Los pescadores de las que- 
bradas (asociaciones de pescadores) del río Miño creían que cuando la red no pescaba 
podía estar embrujada, y entonces en una encrucijada le daban una tunda con un pa- 
lo de buxo barbeiro mientras gritaban a la bruja que creían que estaba dentro de la 
red: ¡Ah, desgraciada ¡Toma! ¡Toma! Si en el río la red fiotaba, es que la bruja aún 
permanecía dentro, y volvían a golpearla gritando: ¡Sale de aqui, filla de puta! (Alon- 
so, E. 1984, 353). El Cardenal Jerónimo del Hoyo en una conversación que tuvo con 
unos pcscadores de A Coruña a principios dcl siglo XVII se cnteró de que a veccs no 
conseguían pescar nada porque las redes estaban embrujadas. Prueba de ello eran los 
extraños seres que recogían en lugar de las esperadas sardinas: y trayendo la red halla- 
ron la red sin ninguna sardina y en lugar della medio barco de caracoles que por ser 
agudos de la punta suelen llamar cuernos de la mar. Otra vez salió de la red y salió de 
ella solo una rana con plumas y otra, habiendo echado un cerco y trayendo cargado de 
sardinas le vino acompañado un milano negro hasta llegar a tierra y allí se escabulló 
en las aguas y no paró sardina dentro de la red. Dicen questas son tracas de algunos 
hechiceros (Del Hoyo, J. 223). También era Irecuente en los pueblos del último tramo 
del río Miño que los párrocos bajaran hasta la orilla el lunes de Pascua para bendecir 
las aguas del río. En el momcnto de la bendición los pescadores lanzaban sus rcdes al 
agua para que recibieran la bendición (Alonso, E. 1984). Pero lo más tradicional era que 
la bendición de la red la efectuara el propio pescador. Los pescadores de Caminha (Por- 
tugal) bendecían las redes con una vara y sal virgen, mientras trazaban sobre ellas una 
cruz con la sal. y después, con la misma vara de bendecir, golpeaban la red y gritaban: 
¡Saite, puta! ¡Saite, puta, d< aquí! (Alonso, E. l<)87. 1 17). I.n la isla de Ons, en Marfn 
y en Raxó (Pontevedra) el procedimiento consistía en coger unas ramas de mimbre e 
con elas vareaban minuciosamente o costado do barco de proa a popa, sen deixar re- 
cuncho ningún. O mesmo tempo dirixían á embarcación as maiores inxurias. Esta ce- 
rimonia facíase, ás agachadas, a altas horas da noite. As redes ou aparellos non se li- 
braban tampouco da tunda, o caso era conseguir que a bruxa non fuxise viva para o 



275 



Copyrighted material 



mar. Non faltaba algún que chegou a vela saltar á auga ( Aparicio Casado, B. 1992, 
51). Otro ritual que efectuaban los pescadores del río Miño para desencantar las redes 
consistía en mezclar sobre una teja incienso y hojas de alecrín (romero), a las que se 
prendía fuego para ahumar las redes. Un pescador hacía cruces con la teja en torno a la 
red, mientras decía esta oración: 

Deus te desenfeitice 

de quen te enfeitizou, 

Deus te desacañe 

de quen te acañou. 

En louvor da Virxe Maria, 

un Padre Noso e un ave María. 

Después había que retirarse de espaldas y en esa posición tirar la teja al río. Es- 
te rito, con ligeras variantes, se practicaba en varios pueblos portugueses de la desem- 
bocadura del Miño; a veces se quemaban también ajos. ruda, laurel y polvos de azufre 
(Alonso, E. 1989, 197). 

Algunos remedios utilizados por los pescadores gallegos para favorecer la pesca 
estaban condicionados por la misma crecncia, común cn casi todas las culturas agríco- 
las, de que las relaciones sexuales influían positivamente en el crecimiento de la vege- 
tación; de ahí que, para que la pesca fuera abundante, muchos marineros solteros pasa- 
ban con prostitutas la noche antes de embarcarse (Lisón Tolosana. 1979, 205). Algo pa- 
recido sucedía en las costas del norte de Bretaña. pues cuando una embarcación tenía 
mucha suerte en las faenas pesqueras y regresaba a puerto con la bodega repleta de pes- 
cados, se decía que la mujer de algún miembro de la tripulación había pasado la noche 
con un amante (Anson, P. F. 1965, 1 16). En Audierne (Bretaña) cuando la tripulación 
de un pesquero deseaba obtener grandes capturas, uno de sus miembros debía arreglár- 
selas para dormir con la mujer del patrón la víspera de la salida a pescar (Anson. P. F. 
1974, 45). Es probable también que los ritos dc apaleo tuvicran que ver originariamen- 
te con antiguos ritos propiciatorios de la fecundidad, como era la costumbre que tenían 
los isleños de Ons (Pontevedra) de pegar y gritar a la mujer en trance de dar a luz para 
favorecer el parto, así como también de apalear con mimbres las dornas cuando no con- 
scguían pescar lo suficiente: Cando entre moitos que pescan un non pilla ren, este xúl- 
ga que ten a sua dorna enmeigada i-entón vae de noite á praia a hareala cunha xesta 
hastra que se cansa (Das Casas, 1934, 172). Aquí es necesario recordar que en el cul- 
to a la Diosa Madre indoeuropea ia flagelación con varas o ramas de algún árhoi cons- 
tituía un ritual bajo el cual se escondía la creencia en la estimulación de lafertilidad 
(Riesco Álvarez, H. B. 1993, 238). Esta misma pervivencia de antiguos rituales de fe- 
cundidad puede verse en el rito seguido por los pescadores del río Miño para bendecir 
las redes nuevas. Me contó Eliseo Alonso que cuando los pescadores de A Guarda es- 
trenaban una red, solían echar dentro a una de sus mujeres mienlras recitaban la si- 
guiente oración: 



276 



Copyrighted material 



Santísimo Sacramen to 
todo el mal vaxa pra fóra 
todo o ben veña pra dentro. 

Los pescadores de Goián (Pontevedra) cuando iban a pescar al río Miño llevaban 
a bordo una víbora, y decían que favorecía los lances y que daba buena suerte mientras 
no se muriese. El refinamiento mayor lo encontramos en Carregal (Amorín) donde me- 
tíctn la vibora dentro de una caña, que taponaban con un corcho, y a través de un agu- 
jerito la alimentaban con leche. La llevaban bien escondida en el barco, y aseguraban 
que se collía máis pei.xe (Alonso, E. 1989, 182). Es evidente que aquí la víbora encar- 
na unas virtudes mágicas de un gran arcaísmo relacionadas con la fecundidad. Su ori- 
gen debe de ser el mismo que determinó el poder que le atribuía la comunidad pesque- 
ra de Ons para favorecer el parto de las mujeres, sobre cuyos vientres colocaban la piel 
de "muda" de culebra (Castroviejo Bolibar, M. 1984, 628). 

Según Eliseo Alonso. los pescadores del río Miño también solían bendecir con 
vino las redes nuevas. Empuñaban una botella y con ella, a modo de hisopo. hacían cru- 
ces sobre la red. rociándola con el vino mientras se iba largando desde la popa. Al fi- 
nalizar, el que hacía de oíiciante se bebía el último trago de vino y repetía las palabras 
tradicionales del rito: Eu te abenzoo pra que pesques muito, pra que pesques máis que 
ningunha. ¡Pesca, pesca muito! Entre los pescadores de Póvoa de Varzim existía la cre- 
encia de que réde regada é afortunada, por eso uno de los hombres salpicaba la red con 
vino y después se bebía él mismo el resto de la botella. Algunos incluso llamaban a sus 
mujeres y se tiraban abrazados eneima de las redes (Santos Graca, 1932, 164). En la 
costa del nordeste de Escocia se hacía una pequeña íiesta cuando se estrenaba una red. 
Se solía beber mucho whisky y se deseaba mucha suerte a la nueva red. El primer tra- 
go era siempre para la red, sobre la que se vertía un vaso entero de whisky (Macleod, 
B. 1939, 344). Era también en esa costa de Escocia en donde la confección de una red 
se iniciaba siempre cuando la marea empezaba a subir. y se procuraba no interrumpir 
la tarea hasta que la red estaba terminada. Después, a modo de rito propiciatorio para 
que la red pescara mucho, se bebía abundante whisky a su alrededor. Si durante la con- 
fección aparecía por casualidad algún extraño, éste tenía la obligación de pagar el 
whisky que se consumía. En Banff (Escocia) se efectuaba incluso una libación de 
whisky sobre las propias redes ( Anson, P. F. 1932, 49). Esta costumbre de obligar a un 
extraño a pagar un rescate cuando aparecía inesperadamente durante la realización de 
una labor comunal tiene un paralelismo muy evidente en las prácticas agrícolas tradi- 
cionales que se efectuaban en Galicia y por toda Europa en el momento de la siega. 
Cualquier persona que se presentaia de improviso ante los segadores era retenida con 
gran firmeza y no se la soltaba hasta que se comprometía a pagar una bebida o merien- 
da. Tras el origen dc csta práctica se ocultan vicjos ritos propiciatorios a una divinidad 
relacionada con la fertilidad: el espíritu del grano, que Bouza Brey analizó en Galicia 
(1953) y Frazer en otros países (1966). 

Cuando los pescadores de la costa bretona de Morbihan iniciaban la temporada 
de la pesca de Ia sardina, efcctuaban también la bendición de las redes, pero no con vi- 
no, sino con agua bendita. El patrón de la embaicación sacaba de un rincón de la popa 



277 



Copyrighted material 



una botella de agua bendita y se la pasaba al pescador que se encontraba en la proa pa- 
ra que la descorchara. Después la botella iba pasando de mano en mano entre toda la 
ti ipulación hasta que volvía al patrón. Entonces, todo cl mundo sc santiguaba y sc lan- 
zaban las redes mientras el patrón rociaba con agua bendita los aparejos y la embarca- 
ción en todas direcciones (Anson. P. F. 1965, 135). En el País Vasco el rito de la bendi- 
ción de las redes se hacía también con agua hendita. El Sabado Santo la mujer de un 
pescador la recogía en un frasco en la pila de la parroquia. Después un pescador cual- 
quiera derramaba el agua sobre las redes. Existía la creencia de que este rito ayudaba a 
conseguir abundante pesca (Barandiaran Irizar, F. 1982, 188). La coníianza en el poder 
milagroso del agua bendita se conservó en las islas del norte de Escocia hasta princi- 
pios de este siglo. En la isla de Barra, en las Hébridas, los pescadores siempre la lleva- 
ban a bordo en una botella, y cuando lanzaban la red al mar salpicaban unas gotas so- 
brc clla para que la pcsca fuera abundante (Anson, P. F. 1932, 72). 

Algunos dc los ritos propiciatorios que he descrito hasta aquí, y otros muchos 
que no menciono por falta de tiempo pero que he estudiado en otro trabajo ( Alonso Ro- 
mero, F 1996). se gestaron en el fondo común de esa cultura espiritual que nos une a 
otros pueblos europcos, y se mantuvieron v igcntcs hasta algunos años después de la dc- 
saparición dc las cmbarcacioncs tradicionalcs de vcla. Con cllas sc fuc también una gc- 
neración de pescadores de la que no deberíamos olvidarnos nunca, y conservar siempre 
el respeto que le debemos a esos hombres que supieron abrirnos el rumbo del futuro en 
un mar llcno dc monstruos, contra los quc ahora, afortunadamcnte, utilizamos otros "ri- 
tos" más eficaccs. 



278 



Copyrighted material 



BIBLIÜGRAFÍA 



ALONSO, E. (1984): "Mariñeiros das gamelas", Coloquio de Etnografía Marítima. 
Museo do Pobo Galego. pp. 115-1 28. 

ALONSO, E. (1984): "Las quebradas del río Miño". Coioquio Galaico-Minhoto. San- 
tiago de Compostela, Xunta de Galicia. vol. II, pp. 341-355. 

ALONSO, E. (1987): Gamelas y marineros. Diputación Provincial de Pontevedra. 

ALONSO, E. (1989): Pescadores del río Miño. Diputación Provincial de Ponlevedra. 

ALONSO ROMERO. F. (1984): "Análise dun curioso procedemento tradicional para 
matar peixe". Coloquio de Etnografía Marttima. Santiago de Compostela, 
Museo do Pobo Galego, pp. 133-136. 

ALONSO ROMERO, F. (1996): Creencias y tradiciones de los pescadores gallegos, 
británicos y bretones. Santiago de Compostela, Consellería de Pesca, Xunta 
de Galicia. 

ANSON, P. F. (1932): Fishermen and Fishing Ways. London, George G. Harrap & 
Company Ltd. 

ANSON, P. F. (1965): Fisher Folk-Lore. London, The Faith Press. 

ANSON, P. F. (1974): Mariners of Drittany. London, Dent and Sons Ltd. 

APARICIO CASADO. B. (1992): A tradición oral en Poio. Diputación Provincial de 
Pontevedra. 

BARANDIARAN IRIZAR, F. (1982): La comunidad de pescadores de bajura de Pa- 
sajes de San Juan. Oyarzun, Guipúzcoa, Litografía Danona. 

BORD, J. C. (1982): Earth Rites. Granada, London. 

BOUZA BREY, F. (1953): "Ritos agrarios propiciatorios del espíritu de la tierra en Ga- 
licia". Revista de Dialectología y Tradiciones populares, IX, 66-88. 

CABAL, C. (1951): Contribución al Diccionario Folklórico de Asturias. Agua-Ana. 
Oviedo, Gráficas Summa. 

CABAL, C. (1987): La Mitohgía Asturiana. Gijón, GH Ediciones (l a edición 1925, 
Madrid. 2 a edición 1987). 

CABEZA QUILES, F. (1984): "As preocupacións mariñeiras no folklore popular". Co- 
loquio de Etnografia Marítima. Museo do Pobo Galego, pp. 149- 161. 

CASTROVIEJO BOLÍBAR, M. (1984): "La medicina popular en la isla de Ons". Cua- 
dernos de Estudios Gallegos, n.° 100, pp. 613-630. 

DAS CASAS, A. (1934): "A Illa de Ons". Nos, n.° 131-132, tomo II, pp. 167-181. 

DEL HOYO, J.: Memorias def Arz.obispado de Santiago. Santiago de Compostela. Por- 
to y Cia. Editores. (Edición de Angel Rodríguez González y Benito Varela Já- 
come). 



279 



Copyrighted material 



FABEIRO GÓMEZ, M. (1997): Páxinas históricas de Muros. Noia, Toxosoutos. 

FENTON. A. (1974): "Seaweed Manure in Scotland". En: ín Memoñam António Jor- 
ge Dias. Lisboa, Instituto de Alta Cultura. pp. 147- 186. 

FERREIRA PRIEÜUE, E. (1994): "'Benedictio navis novae'. Aportaciones al estudio 
de las celebraciones en torno a la construcción y botadura dcl buquc cn la 
Edad Mcdia y Moderna". En NÚÑEZ RODRÍGUEZ, M. (ed.): El Rostro v el 
Discurso de la Fiesta. Univcrsidad de Santiago de Compostela. 

FILGUEIRA VALVERDE, X. (1946): Archivo de Mareantes. Museo de Pontevedra. 

FRAZER, J. G. (1966): The Spirits of the Corn and of the Wild. The Golden Bough. 

GONZÁLEZ LOPO. D. L. (1996): "Aspectos de la vida religiosa barroca: Las visitas 
pastorales". En GARCÍA QUINTELA, M. V. (ed.): Las religiones en la his- 
toria de Galicia. Universidad de Santiago de Compostela, pp. 413-450. 

GONZÁLEZ PÉREZ, C. (1987): 0 refraneiro do Mar. Diputación Provincial dc Pon- 
tevedra. 

GUEVARA, A. (1972): Arte de Marear. Exeter Hispanic Texts. Univerisity of Exeter. 
(Edición crítica del texto del siglo XVI). 

LEAN, V. S. (1903): Lean 's Collectanea. Bristol, J. W. Arrowsmith. 

LISÓN TOLOSANA, C. (1979): Antropología Cultural de Galicia. Madrid, Akal. 

LISÓN TOLOSANA, C. (1979): Brujería, estructura social y simbolismo en Galicia. 
Madrid, Akal. 

LISÓN TOLOSANA, C. (1981): Perfíles simbólico morales de la cultura gallega. Ma- 
drid, Akal. 

MACLEOD BANKS, M. (1939): "Folklore of the Net, Fishing-line, Baiting and the 
Boat on the North-east Coast of Scotland". Folklore, vol. L, pp. 342-348. 

MARTIN. M. (1703): A Description of the Western Isles ofScotland. London. 

MORVAN, F. (1980): Legends ofthe Sea. Genéve, Editions Minerva. 

PENSADO. J. L. (1986): "Sobre un viejo modo de pescar mariolas". La Voz de Gali- 
cia. 16 de diciembre. 

RIESCO ÁLVAREZ, H. B. (1993): Elementos líticos y arbóreos en la religión romana. 
Universidad de León. 

RISCO, V (1979): "Etnografía: Cultura Espiritual". En OTERO PEDRAYO, R. (dir.): 
Historia de Galicia. Madrid. Akal. 

ROCHA PEIXOTO (1990): Etnografía Portuguesa. Lisboa, Publicacócs Dom Quixo- 
te. 

RODRÍGUEZ GONZÁLEZ, E. (1958): Diccionario Enciclopédico Gallego-Castella- 
no. Vigo, Galaxia. 

ROMANI, A. (1981): "Romance recogido por Arturo Romaní en Baño (Muros) dc la 
informante Jesusa de Euxenia (70 años de edad) el 21 de junio de 1981". 

280 

Copyrighted material 



ROMANÍ, A. (1984): "Xeito". Coloquio de Eínografía Marítima. Santiago dc Com- 
postela, Museo do Pobo Galego, pp. 93-105. 

SANTOS GRACA ( 1932): O Poveiro. Póvoa de Varzim. 

SARMIENTO, Fr. M. (1992): De ios atunes v sus transmigraciones. Edieión y estudio 
crítico dc J. L. Pcnsado, Univcrsidad dc Salamanca. 

VERMEULE, E. (1981): Aspects of Death in the early Greek Art and Poetry. Berkely 
University of California Press. 

VIGON, B. (1980): Asturias. Folklore del mar. Juegos infantiles. Poesía popular y 
otros estudios asturianos. Oviedo, Biblioteca Popular Asturiana. 

WENTZ, Evans (1973): The Fairy-Faith in Celtic Countries. Ncw York, Lcmma Pu- 
blishing Corporation. (I edieión en 191 1). 



281 



Copyrighted material 



righted material 



DEVOCIÓNS MARIÑEIRAS: 
DO CORPO SANTO Á VIRXE DO CARME 



Clodio González Pérez 
Ponencia de Antropoloxía Cultural do 
Consello da Cultura Galega 



IN MFMORIAM I). XOSlt FILGÜFIRA VALVFROF. AMIGO F MFSTRF 

Actualmente poucos son os mariñeiros, pescadores ou navegantes que se lembran 
doutro santo avogoso que non sexa a Virxe do Carme. Parece que é unha devoción tra- 
dicional xa secular, de sempre, que vén polo menos da Idade Media. A realidade, pola 
contra, é moi distinta: trátase dunha devoción relativamente moderna. e máis se temos 
en conta que a data clave é a de 1901, que foi cando a raíña rexente María Cristina a 
declarou patroa da mariña de guerra. Dende entón. debido a que na armada era onde 
cumprían o servicio militar os máis dos mozos mariñeiros. popularizouse de tal xeito 
que substituíu a tódolos santos que se tiñan por protectores dende moitos séculos antes. 

Tendo en conta os perigos que axexan decote ós que traballan no mar, e na auga 
en xeral. non é de estrañar que a fe relixiosa destas xentes fose sempre moita, que pro- 
curasen a protección de intercesores divinos, aínda que logo ó estaren en terra non se 
distingan precisamente pola súa práctica. Cómpre situarse mentalmente nun daqueles 
barcos de antes, en alta mar. cos mastros e as velas esnaquizados polo vento, e as on- 
das de varios metros xogando co casco, para comprender ó que podía chega-la relixio- 
sidade dos mariñeiros nesas circunstancias tan angustiosas: 

Quando fueron sobre el cabo se cruzaban los mares, la de Es- 
paña e la de Poniente. Allí eran las olas muy altas, e la torinenta tan 
grande, que envestían las olas fasta media galera. Lanzaron toda la 
gente debajo, e cerraron las escotillas: e allí facían los omes, con el 
miedo de la muerte. votos e prometimientos, unos a Sancta María de 
Guadalupe, otros a Santiago de Galicia, otros a Sancta Maria de Fi- 
nisterra, otros a Fr. Pedro González de Tuy, e otros a Sant Vtcente del 
Cabo; e fallaron ser la mar tan mansa, e non tanto viento'. 

Aínda que logo despois de pasa-la treboada as máis das promesas non as cum- 
prían, esquecéndose de todo o que xuraran facer se os santos os salvaban dunha morte 



DÍAZ DE GAMES. G.: Crónica de Don Pettro Niño, conde de Btielna, ... Madrid. 1782. p. 165. 



283 



Copyrighted material 



segura. Frei Antonio de Guevara, que foi bispo de Mondoñedo entre os anos 1539 e 
1545, escribe no seu Libro de tos inventores del arte de marear y de los muchos traba- 
jos que se pasan en las galeras, sobre os homes do mar: 

Lo bueno que ellos de cristianos tienen es que en una peligrosa 
tormenta se ponen a rezar, se ocupan en suspirar, se toman a llorar, la 
cual pasada se asien an muy despacio a comer, a parlar, a jugar y aun 
a renegar, contando unos a otros el peligro en que se vieron y las pro- 
mesas que hicieron. 

Poucas eran as vilas e parroquias costciras quc non contaban con algunha con- 
fraría ou gremio formado exclusivamentc por mareantes, figurando scmpre nas consti- 
tucións os rezos que tiñan que facer cando se atopaban en terra e ó andar embarcados, 
antes de pescar e logo de remata-la tarefa 2 . Un caso sumamente curioso era o dos ma- 
riñeiros do Berbés (Vigo), que antes de saír para o mar asistían dendc as cmbarcacións 
a unha misa que dicía un frade franciscano nun corredor do convento que dá cara á ría 3 . 

SANTOS PROTECTORES 

Houbo varios ó longo dos séculos, dependendo da época e da situación xeográfi- 
ca. As relacións cntrc mariñerios de diferentes países influíron no santoral, chcgando a 
devoción dalgún santo a costas afastadas, como sucedeu con Santo Erasmo ou Elmo, que 
dende Italia acabou por ser venerado en todo o mar Mediterráneo e parte do océano 
Atlántico. confundíndose logo con San Pedro González ou San Telmo. As viaxes dos 
portuguesas c españois estenderon o culto ós seus patróns por tódalas terras descubertas. 

Actualmente dalgúns xa case non hai memoria, e menos entre os mariñeiros, por 
ser trocados por outros. como Santo Erasrno por San Telmo, ou porque se fomentou a 
substitución dende as propias institucións, tanto eclesiásticas coma civís, como aconte- 
ceu coa Virxe do Carme. Os máis coñecidos son os seguintes: 

Santo Elmo, Elm, Erm, Erasmo: 

A lenda conta que foi bispo de Antioquía e logo de Formia (Italia), a onde o 
transportou un anxo para libralo do tormento. A súa vida sitúase cronoloxicamente na 
época do cmperador Diocleciano, pero sábese tan pouco dela quc hai autores que din 
que se trata de dous santos do mesmo ou semellante nome. Polo menos dende o sécu- 
lo IX, en que foron trasladados os seus restos a Gaeta, é patrón dos mariñeiros italia- 
nos, e. en particular, dos do sur da Península, que celebran a súa festa o 2 de xuño. 



2 FILGUEIRA VALVERDE. X.: "O csprito rclixioso c comunitario dos marcantcs da Mourcira". Noda- 
lex, Pontevedra, 25-V-I990. 

3 ESPINOS A RODRÍGUF.Z, J.: Twrra de Fragoxo (Notax para la hixtoria de Vtgo y xu comarca). Vigo, 
1949. p. 194. 



284 



Copyrighted material 



O culto estendeuse polas costas de Cataluña, Valencia e illas Baleares, segundo 
foron a máis as relacións mariñas entre os diferentes países e, en particular, coa expan- 
sión catalanoaragonesa polo Mediterráneo. En Barcelona o principal santuario estaba 
no desaparecido mosteiro das clarisas, situado na Ribera (a actual Ciudadela), que era 
onde se achaba a süa confraría. 

Acabou por confundirse con San Pedro González, recibindo estc o cognome de 
San Telmo, derivado de Santo Elmo ou Erasmo, como xa escribía a mediados do sécu- 
lo XVI o cosmógrafo Martín Cortés, no seu Breue compendio de la sphera y de la ar- 
te de nauegar (Sevilla, 1551), ó referirse ó lume ou luz quc aparecc nos mastros das 
embarcacións nas treboadas: 



[...] pudo ser que tontase principio desde Sant Erasmo ohispo de Ná- 
poles, el qual no sólo después de muerto, mas en vida ayudó a los ma- 
rineros que le pedían socorro en las tormentas. Este nombre d'Erasmo 
dizen los de Núpoles Eremo y por discurso de dias quitada vna .e. por 
sincopa ha quedado en el nombre de Santermo. Los españoles que ja- 
más saben guardar vocablo ageno o estrangero le llatnan Santelmo la 
./: conuertiéndola en .1. Desde Santelmo que los marineros dizen ni ay 
escriptura que habie ni autoridad qtte lo confirme. Oygo dezir que los 
firayles predicadores touvieron vn religioso natural de Galizia y que 
viuiendo, nuestro Señor hizo por el algunas marauillas y'este es el que 
resplandece y da luz en las tormentas. No dudo q. Dios haga maraui- 
llas en sus santos y por sus sanctos cotno dize Dauid. Mas si este sie- 
ruo de Dios fue fray Pero Goncales cómo será Santelmo (Ilust. I). 




Ilustr. I. Santo Erasmo ou Sant IZlmo. Gravado popular. 



285 



Copyrighted material 



San Pedro González, San Pedro González Telmo ou San Telmo: 

Como xa dixemos, os mariñeiros acabaron por identificalo co anterior, non só po- 
Lo nome, senón tamén por un dos atributos: o barquiño que porta na man esquerda (máis 
raro na dereita). Diferéncianse nas vestiduras. pois mentres que as do primeiro son as 
propias dun bispo, as do segundo corresponden a un frade dominicano, así como tamén 
no báculo ou na vela que levan na outra man. Quizais unha das imaxes galegas máis an- 
tigas sexa a que figura nos restos dun baldaquino de Caldas de Reis (Pontevedra), da- 
table no XV. Do século seguinle é a representación máis vella de América, nunha pin- 
tura ó fresco do convento de San Domingos de Porto Rico. 

Esta é a iconografía tradicional, pero ás veces a nave está pousada no chan, ós 
seus pés, como na fermosa escultura do século XIV do Museu Municipal de Rtnogra- 
fia e História da Póvoa de Varzim (Ilust. II). Ou. mesmo, lévaa coas dúas mans, como 
o de Zumaia (Guipúscoa). 

Quedan, por último, as imaxes quc carecen dc atributos vinculados co mar, por- 
tando en vez do barco un libro e en lugar da vela un bordón, como a da entrada da crip- 
ta da súa capela en Tui (llust. III), e nunha das portas laterais da igrexa de Santa María 
de Pontevedra, ambas son obras de mediados do século XVI. Aínda existen outras, pe- 
ro xa son moi raras. como levando un prato con peixes (aludindo a un dos milagres), 
como figura nun gravado existente en Mergenthein (Stuttgatl, Alemaña), ou vestido de 




Ilustr. II. San Telmo ou Corpo Santo. Pedra calcaria policromada, 
séc. XIV ( Muscu Municipal dc Etnogratía c História da Póvoa dc 
Varzim). 



286 



deán, atendendo a que desempeñou este eargo na catedral de Palencia sendo mozo, co- 
mo unha talla que se conserva no museo diocesano ludense. do ano 1 778**. 

A vida e obra de San Telmo ou San Pcdro (íonzález dedícase por cnteiro a pri- 
meira parte deste artigo. 

San Vicente ou Vicenzo: 

Diácono de Zaragoza, martirizado en Valencia a comezos do século IV sendo 
emperador Diocleciano, onde botaron logo o seu corpo ó mar atado a unha moa de muí- 
ño. Gracias a un corvo foi descuberto polos cristiáns, que o trasladaron ata o Algarve 




4 FGLESIAS ALMEIDA, E.: "Sobre el culto e iconografía de San Telmo". Botelín de Estitdios tlel Se- 
tninario Fontán Stirmienio. 13. Santiago de Compostela. 1992, pp. 15 ss. 



287 



portugués, enterrárono xusto no promontorio que se coñecería dende entón por cabo 
San Vicente. Cóntase que foron tantos os milagres que realizou, que non só os cristiáns 
construíron naquel lugar unha igrexa. senón que os mesmos musulmáns tamén fixeron 
a súa mesquita. Os almorábides arrasaron este santuario cristián-musulmán no século 
XI. esquecéndose dende entón o seu culto, ata que foron redescubertos os restos polo 
rei portugués que os mandou trasladar a Lisboa o ano 1 173 5 (Ilust. IV). 

Os irmáns pontevedreses García de Nodal déronlle o nome deste santo ó paso que 
comunica o Atlántico co Pacífico, na expedición que fixeron a Terra do Fogo en 1619, 
aínda que posteriormente pasou a denominarse estreito de Lc Maire °. 

San Cremenzo ou Clemente: 

Foi papa e viviu no século primeiro. En Galicia son restos do seu culto por parte 
dos mariñeiros as capeliñas existentes na costa dedicadas a el, algunha mesmo situada 



Relación del viaje que por orden de su Magestad y acuerdo del Real Consejo de Indias tuvieron los 
capitanes Bartolomé Ganía de Nodai y Gonzalo de Nodal, hermanos, naturales de Pontevedra, al deseu- 
brimiento del Estrecho de San Vicente, Madrid, 1621. 




Ilustr. IV. San Vicente co barco na man es- 
querda e unha moa de muíño na dereita. Gra- 
vado popular. 



5 Cf. NAS 



>ÍTO. A. A. e GOMES, S. A.: S. Vicente de Lisboa e seus milaf(res medievais. Lisboa, 1988. 



288 



Copyrighted material 



nunha illa, como a que canta o trobeiro Nuno Pérez ou Fernández, que viviu no século 
XIII. Neste caso en particular, actualmente é coñecido polo "santo do mar", non quedan 
máis que as ruínas situadas nun illote da ría de Pontevedra, entre Bueu e Marín. preto 
de Ardán 7 : 

¡San Clemenco do mar, 
se mi del non vingar, 
non dormirei! 

San Cremenzo represéntase cunha áncora na man, alusiva non a que fose mari- 
ñeiro ou pescador cn vida, senón a quc se considcra un atributo do seu martirio. pois 
amarrado a unha bolárono ó mar Negro, despois de estar condenado a traballos forza- 
dos nas minas de Crimea. O martirio sitúase no ano 101. Unha das mellores imaxes que 
temos en Galicia é a da catedral de Santiago de Compostela. de prata dourada, doada 
polo arcebispo Sanclemente en 1594. Coa man esquerda terma dun libro e da áncora. 

San Pedro apóstolo: 

Por antigüidadc quizais fose o primeiro patrón con que contaron os navegantes e, 
en particular, os pescadores. pero foi sendo substituído ó longo dos séculos por outros 
santos. Con todo, aínda o festexan nalgunhas poboacións costeiras, mesmo en Galicia. 

Santo André: 

Irmán de Pedro, que tamén como el antes de ser apóstolo foi pescador. Ás veces 
a imaxe represéntase cuns peixes na man ou mesmo con algún instrumento alusivo á 
pesca, como unha rede. Hai unha cantiga mariñeira que se refire a este santo: 

Meu Señor San Andresiño 
póñano-lo vento en popa 
que sómo-los de Cariño 
traémo-la vela rota. 

Neste caso non hai dúbida que é o do santuario de Teixido. A lenda conta que o 
santo chcgou aquí (ó cabo do mundo) en barco, quc logo lle envorcou e se petrificou 
converténdose nunha rocha. 



7 A cstc illotc rclírcnsc as ordcnanzas dc pcsca dc Pontcvcdra. do 9 dc abril dc 1768: Item se declara. 
que de estas sucudus alías soto se pueda usar en la Ria de Vigo, desde Teis en derechura al Arroas para 
fitera: cn la Kia de Arosa desde el ChazO, y Sinas parafuera: y en la de Pontevedra desde la punta de Fes- 
tiñas a S. Cremencio para fuera... (CORNIDK, J.: Memoria sohre la pesca de sardina en las costas de Ga- 
liciu. Madrid. 1774, p. 91). 



289 



Copyrighted material 



iNosa Señora do Carme ou Virxe do Carme: 

Actualmente é a advocación mariñeira máis popular. sobre todo dende o ano 
1901, en que foi nomeada por decreto patroa da mariña de guerra. Á difusión do seu 
culto, e en particular en Galicia. dedícase toda a segunda parte deste artigo. 

Aínda existen máis santos avogosos, pero deles non hai memoria de se cn Gali- 
cia se tiveron algunha vez por protectores dos navegantes, como acontece en Cataluña 
con Raimundo de Penyafort, María de Cervclló (quc porta unha carabela na man derei- 
ta), Matrona, que chegou ata Barcelona nunha barca, etc. 

Quedan, por último, as advocacións locais, propias dunha determinada zona ou 
mesmo dunha única poboación, como sucede coas seguintes, de todos ben coñecidas: o 
Cristo de Fisterra, o Cristo de Vigo ou da Victoria, nosa señora da Barca, a Virxe da Pas- 
toriza, a Virxe de Chanteiro, a Virxe do Camiño de Muros, nosa señora da Guía de Vi- 
go, nosa señora do Monte Faro. nosa señora da Lanzada. etc. No cancioneiro hai moi- 
tas cantigas vinculadas co mar e, en particular, con algúns destes populares e concorri- 
dos santuarios: 

Vamos xunto á Virxe 
clo monte do Faro 
que nos mande o vento 
para que chegue o barco. 

Nosa Señora da Barca 
Nosa Señora, valeime, 
que estou no medio do mar 
non hai barqueiro que reme. 

Indo polo mar abaixo 
o vento rachoume a veia 
miña Virxe da Lanzada 
dáme o pano para ela. 

Nosa Señora da Oufa 
que eres estrela do mar 
protéxenos ós mariñeiros 
cando imos a pescar. 

Santo Cristo de Fisterra 
Santo da barba dourada, 
axúdame a remontar 
a laxe da Touriñana. 



290 



Copyrighted material 



I. Dü CORPÜ SANTÜ... 

L Frei Pedro González 

Naceu na vila de Frómista cara ó ano 1 190 s . Primeiro lbi deán da caledral de Pa- 
lencia, pero logo ingresou na orde de San Domingos, chegando a confesor do rei Fer- 
nando III o Santo -xunto co que participou na reconquista de varias poboacións anda- 
luzas, cntre elas Córdoba", pero non Sevilla, como xa demostrou no século XVIII o P. 
Flórez 10 -, prior de Guimaráes, constructor de pontes e amigo persoal do bispo tudense 
e historiador Don Lucas. Os seus principais centros de predicación foron as terras ga- 
legas e as portuguesas, onde as lendas piadosas contan que obrou feitos portentosos, co- 
mo cando emprendeu a construcción da ponte de Castrelo do Miño (agora desapareci- 
da), que non tendo que darlles de comer ós operarios procurou milagrosamente peixes 
para todos. Tamén se debe a el a ponte da Ramallosa, entre Vigo e Baiona, que como 
recordo ten no medio a súa imaxe. Nos dous casos substituíron vellas barcas que eran 
un perigo para os que tiñan que pasar tanto o Miño coma o Miñor. 

Ó presenti-la morte tentou ir para o convento de San Domingos de Bonaval, en 
Santiago de Compostela, pero non o puido facer, e faleceu en Tui o ano 1246, nunha 
casa situada no mesmo lugar onde agora se ergue a súa capela, na rúa do Corpo Santo', 
foi enterrado na catedral. Fsta é, en síntese, a súa biografía' '. 

¿E os mariñeiros...? Os haxiógrafos non dan unha explicación convincente de co- 
mo e por que chegou este frade a se-lo patrón e protector dos navegantes. Ós poucos anos 
de falecer, o bispo tudense Exidio Pérez de Cerveira ordenou que se fixese unha relación 
dos prodixios que sc estaban obrando por intercesión de frei Pedro. Testemuñáronse 180, 
dos que se enviou en 1258 unha copia ó capítulo xeral da orde dominicana que se cele- 



8 Segundo os diferentes autores que trataron da súa vida. a data pode estar entre 1 1 80 e 1 196. conside- 
rándose a máis aceptada a tínais da década dos oitenta ou comezos dos noventa. Basilio GONZÁLEZ 
DOMÍNGUEZ {Biograjia ascéptica de San Pedro González Tehno... 3* ed. Tui. 1995, p. 9), di tcxtual- 
mente: Sin embargo sabemos. con cerlezct doctttnentada. el año en qtte nació San Pedro González. Y este 
añoftte el 1184. Descoñecemos a que documentación se refire, pois. por exemplo, Lorenzo GALMÉS {San 
Telnto. Salamanca, 1991. p. 27), dcspois dc rccollc-las dilcrcntcs opinións dos haxiógrafos, chcga á con- 
clusión dc quc a máis indicada c cara a 1 190. 

'' Posiblemente fose el o fundador do convento dominicano desta cidade, xa que a quen se atribúe, frei 
Domingo dc Scgovia. ncsta cpoca atopábasc moi lonxc. na Lombardía (Italia). 
10 FLÓREZ, H.: España Sagrada... XXIII. Madrid, 1767, p. 161. 

1 ' Os principais episodios da vida. así como tamén os milagres. riguran nos taboleiros baixos do coro ba- 
rroco da catedral de Tui, desmontado do sitio orixinal no ano 1954. O sitial principal está presidido por un- 
ha prcciosa imaxc do santo, co barco na man csqucrda c o facho ou vcla na dcrcita. sendo o único poli- 
cromado de todo o conxunto. O coro foi executado por Francisco de Castro Canseco, entre 1699 e 1700 (a 
segunda data figura no sitial central). Consta na escritura de contrato. do 6 de febreiro de 1699: ... hes con- 
dicion qtte en los tableros de la silleria vaja dentostrados en la lefra e se ha de hazer la historia de inedio 
relieve de la vida v milagros dc la vida de san Pedro gonzalez thehno Palron de este obispado (IGLESIAS 
ALMEIDA. E.: Arte v artistas en la antigtta Diócesis de Ttti. Tui. 1989. p. 153). A bibliografía sobre a súa 
vida é moi ampla, sendo a máis importante a que recollen H. Flórez (Espafia Sagrada. XXIII. Madrid. 
1766). X. FILGUEIRA VALVERDE (£/ 'Corpo Santo'de Fray Pedm González. San Telmo... Pontcvcdra. 
1983) e L. GALMÉS ÍSan Telnto. Salamanca, 1991). 



291 



Copyrighted material 



braba na cidade francesa de Toulouse. Na parte que agora se coñece desta relación -só 
1 26 milagres-, non figura ningún vinculado co mar, trátase en todos eles de curacións de 
doenzas dos ollos, oidos, gorxa, dentes, cutáneas (espullas, ampolas, ...), dores de cabe- 
za, brazos, pernas, etc. 

No ano 1 610 o bispo tudense Prudencio de Sandoval daba a seguinte explicación 
sobre o comezo da devoción mariñeira santelmiana: 

v assf se vio muchos años manar aceyte de la sepultura del Santo, con 
el qual cobrauan vista los ciegos: y por aver dudado desle milagro un 
marinero, esperó el tiempo en que solía salir el aceyte: obró Dios el 
milagro por los merecimientos de SU Santo, y el marinero admirado, y 
abrasado con devoción, levantó una trompeta que traya, para que en 
ella cayese el aceyte, que por este milagro entiendo tomaron los mari- 
neros la devoción qtte con este Santo tienen, y por otros que en vida le 
vieron obrar en Bayona' 2 . 

O P. Flórez recolle dous milagres referidos ó mar, que figuran en escritos antigos 
sobre a vida do santo: 

Estando una vez un Marinero en la gavia alta del Mastil mayor 
de stt Navio, se levantó un viento tan furioso, que dio con el hombre en 
la mar: y como entonces traian todos en el pico de la lengua el nom- 
bre de S. Pedro González, encomendose a el en este peligro, y el San- 
to Confesor en hábito de su Orden le travó por la mano, diciendo: Pues 
me has llamado, yo qttiero socorrerte: y con esto lo llevó al Navio, que 
ya se había alargado un buen trecho. 

O outro: 

En otra tormenta de las muy grandes, y peligrosas qtte suelen 
acontecer en la mar, perdida ya la esperanza de la vida, y del remedio. 
se acordaron los Marineros del nuevo Santo Fr. Pedro González, V lla- 
mándole a voces y con grandes plegarias, se vieron milagrosamente en 
salvamento. 

E conclúe o escritor agostiño: 

De aquí comenzó la devoción que los Navegantes tienen con es- 
te Santo, quando se ven en tormenta; y se han visto y ven cada día mu- 
chos v mtty señalados milagros... ' \ 

A sona dos prodixios obrados pola súa intercesión estendeuse por tódalas partes, 
en particular nas costas de Cialicia e do nortc de Portugal. A tanto chegou que, no sc- 
culo XVI, xa se cría que en vida fora mariñeiro, como afirma o Licenciado Molina: 

Este es un cuerpo glorioso de los que mas tnilagros conoscida- 
mente haze en esta tierra y muchos mas en la mar. Hállase aver sido 

,2 SANDOVAL. P.: Antiguedad de la ciudad v iglesia cathedral de TUy... Braga, 1610. f. 151 c I51v. 
n FLÓREZ. II.: op. cit., p. 146. 

292 



Copyrighted material 



marínero y todos los que siguen la mar: v en qualquiera parte que aya 
mareantes le tienen tan gran veneración y devoción: que en muchos 
navíos: aun que sean estrangeros al tiempo de su oración y en la salue 
que alas noches continamente acostumbran a hazer: la hazen tamhien 
a este sancto: i yo los vi encomendarse a el en nao: no gallega sino Ra- 
gocí' 4 , Uamando este nombre de fray Pero Goncales: i dizen que visi- 
blemente ha librado navios de grándes peligros: y parecido en la mar: 
y hecho otros muchos milagros: y ansi paresce que se comprueua en la 
devoción que todos los marineros le tienen y muchos navíos sin tener 
otra ocasión vienen a surgir a este puerto [de Tui] por solo visitalle. y 
se llama por mas común nombre Santelmo' 5 . 

Os principais propagadores foron os seus eompañeiros de hábito, é dicir. os fra- 
des predicadores de San Domingos. A vez que conseguiu importancia social esta orde 
mendicante, así tamén foi medrando o culto a Pedro González, tornándose misteriosa 
non só a súa vida rcal, senón que mcsmo despois de morto hai datas e feitos que non se 
explican, coma o de que se dixese que fora beatihcado inmediatamente, pasados non 
máis de oito anos dende o falecemento, polo papa Inocencio IV en I254 16 , cando aín- 
da había de agardar varios séculos para chegar á gloria dos altares de xeito oficial, por- 
quc popularmentc xa estaba ncla dendc o mesmo intre do pasamento. 

No tempo do bispo tudensc Rodrigo dc Torres, enüe 1427 e 1430, xa se cstaba 
traballando verbo da canonización. Anos despois, en 1466. rexendo a sé Luis Pimentel 
tamén se tratou do mesmo asunto (pa a canonicacon do bem abenturado Corpo deffray 
Pedro Goncalves' 7 ). O lento proceso seguía a comezos do século XVII 18 , como o tes- 
temuñan estas palabras de Fr. Prudencio de Sandoval: 

cuya vida y milagros pide particular historia, como se hará siendo 
Dios servido. que la santidad del Papa le canonize. como al presente 
se trata en Roma a suplicación, y ruego de la lllustrisima ciudad de 
Braga, y del Reyno de Portugal, y desta santa Iglesia , donde su santo 
cuerpo descansa'^. 



14 O autor reíírese ás naves da república de Ragusa (dende 1918 integrada en Iugoslavia). que chegou a 
scrdurantc os scculos XVI c XVII un dos cmporios navais máis importantes dc Huropa. con barcos no Mc- 
ditciTánco c no Atlántico. 

1 3 Descripción dei Reyno de Galicia y de las cosas notabies en el, I " cdición, Mondoñcdo, 1 550-5 1 . "Dc 

los cucrpos sanclos". 

"• SANDOVAL. P. de: op. cii.. f. I51v. 

17 Arquivo da catedral de Tui: Protocolos, XIV. 14-16 (1466). 

'* O bispo Francisco Terrones del Caño, proiei-ió. presidiendo en Tuy, la Causa de la Canonización de 
Sn. Pedro Telmo inandando ecsaminar cuanto conslaba en su Yglesia a pelición de Andrés de la Cruz. mo- 
rador en Lisboa, Procurador general de aquella Causa pr. la Yglesia y Ciudad de Tuy, pr. los pueblos, 
Puerlos, y Hennandades de entre Duero y Miño. el qual Sustituyó sus Poderes en el P. Fr. Simón de lia- 
rros, portugués Dominico, y este en el P. Fr. Benito de Castro Superior del Convento del mismo Orden de 
Tuy, qnien hizo formar Proceso... (ÁVILA Y LA CUEVA. F: Historia civil y eclesiástica de la cindad de 
Tuy v su obispado. Conscllo da Cultura Galcga. 1995, IV. p. 203). 
" SANDOVAL, P. de: op. cit., f. I50v. 



293 



Copyrighted material 



Nas conslitucións do sínodo de D. Diego de Avellaneda, do ano 1528, consta: 

Item hallamos de costumbre en la dicha yglesia que los abades, 
acahada la Prima o inissa de aniversario, va todo el coro al sepulcro 
de fray Pero Goncalez cantando "Te Deum laudamus" y dizen su ver- 
so de los confessores, y tres oraciones, una del cuerpo santo, y otra de 
nuestro Señor, y otra del Spiritu Santo, y acaban con "Benedicamus 
Domino". Mandamos que se guarde, pues tanto tiempo a questa vene- 
rado v reputado por sancto en esta xglesia, y es verisimil estar canoni- 
zado 20 . 

Chegou a intervir o rei Felipe III ante o papa Paulo V, en 1608. O 8 de marzo de 
1672 o bispo entregou copia de tódolos documcntos que se achaban no arquivo catc- 
dralicio ó prior do convento dos dominicanos de Tui. que eran os que promovían a cau- 
sa de canonización, que aínda non se materializaría ata o ano 1741 (Ilust. V). 




Ilustr. V. San Telmo, protector de 
mariñciros c navcgantcs. Gruvudo 
de Manuel Rivera, Santiago de 
Compostela. 1766. 



20 BOUZÓN GALLEGO, A.: "Diego de Avellaneda. Un obispo reformador. Tuy 1526-1537". Tui, Mu- 
seu y Archivo Diocesanos. T. VI ( 1992). p. 127. 



294 



Filgueira Valvcrdc coidaba quc o culto ó corpo santo xurdiu co gallo dcsta tar- 
danza, evitando así ter que nomear a Pedro González, porque oficialmente non era san- 
to. Aínda que isto non foi atranco para que ademais dos mariñeiros, o propio bispo e 
dignidades da catedral fundasen o 19 de xaneiro de 1667 unha confraría baixo a súa ad- 
vocación, propia e privativa dos bispos, cóengos e racioneiros da catedral. Quc, por cer- 
to, axiña foron imitados polos tudenses, que constituíron a congregación e confraría de 
ncnos fillos de veciños, aprobada o 1 de febrciro dc 1681 21 . 

2. O Corpo Santo 

Dcndc o mcsmo día do pasamcnto, o seu corpo foi obxccto dc vcncración, sc- 
gundo a maioría dos haxiógrafos, non só pola xcnte sinxela, senón pola propia xerar- 
quía relixiosa, como o demostra o feito de que o bispo da diócese, o historiador Lucas, 
deixase dito que o enterrasen de par da tomba de frei Pedro, como se cumpriu ó falecer 
cn 1249 22 . Os poucos anos, como xa sc dixo, o bispo succsor cnviou ó capítulo xcral 
da orde unha relación dos seus milagres. O culto seguiu estendéndose, sobre todo por 
Portugal e Galicia, recibindo veneración os seus restos e os obxectos que lle pertence- 
ran, corno o bordón e a capa, que no mes de maio de 1379 estaban no tesouro da cate- 
dral: Item a capa e o bordom do Corpo Santo. Esta é unha das primeiras veces que se 
documenta esta denominación para os restos de frei Pedro. Polo mesmo inventario ta- 
mén sabemos que na tumba ardían varias candcas entregadas polos devotos: Item cin- 
quo lanpaas de prata as todas con cadeas de prata as quatro lanpaas seem ante o Cor- 
po Santo... 2 ' 1 . 

No ano 1381 xa cxistía unha confraría dc pcscadorcs cn Tui baixo a advocación 
do Corpo Santo 24 . Non sabemos se a ela pertencían tamén os barqueiros, pois o 19 de 
maio de 1723 foron aprobadas as súas constitucións, que substituían a outras moi anti- 
gas que se perderan 25 . 



21 ÁVILA Y LA CUEVA. R: op. cit.. IV. pp. 288. 298. 309. 

22 ÁVILA Y LA CUEVA, F.: op. cit.. III, p. 217: Logró también connmicar con otro Santo de sus clías 
Fr. Pedro Telmo de la Orden de Predicadores. a quien fue nmy devoto pr. su predicación y rnaravillas qe. 
obraba Dios en el. Pudo el Obispo mostrar su devoción, pr. el favor con que el Cielo dispuso qe. la Citt- 
dad de Ttiy fuese ennoblecida con el Cuerpo de este glorioso Padre en tiempo de Dn. Lucas, pues murió 
el Santo en Tuy en el año de 1246. El Prelado se esmeró en asistir a su entierro, colocando el mismo pr. 
sus manos consagradas en la sepultura: y mandó qe. le enterrasen a el en la sepuUura inmediata a la del 
Santo, deseando conseguir su patrocinio pr. aquella inmediación al Santo Cuerpo: y así lo cumpliemn stts 
lestamentarios. 

23 Arquivo catcdral dc Tui: Protocolos capilulares, V, 52. 

24 PARDO VILLAR, A.: "El convcnto dc Santo Domingo dc Tuy'*. Botetin de la Comisión de Monu- 
menlos de Orense. XI. 

25 ÁVILA Y LA CUEVA. F: op. cit.. IV, p. 320: En el año de 1723, a 24 de Abril se dieron nuevas Cons- 
tituciones a la Cofradía de Sn. Pedro Telmo de los Harqueros de esta Ciudad pr. José de Anca, l.orenzo de 
Crttces, JuTtún Álvare- y otros, las qe. aprovó el Prelado actual en 19 de Mayo de aquel año: y se espre- 
sa en ella qe. esta Cofradía ya era muy antigua, pero qe. quando vinieron los Yngleses y pusieron la Ciu- 
dad en consternación ocultaron el dicho Ttbro de sus estatutos, y qe. con este motivo se perdió. 



295 



Copyrighted material 



En 1450 a barca que eruzaba a fbz do Miño, entre A Guarda e Caminha. era co- 
ñecida pola barca do corpo santo, pois o que se xuntaba era para o seu culto 26 . Tamén 
aumenta o número de persoas quc visitan o scu sartego, que ademais de esmolas, en- 
tregan outros prcscntcs, como o infantc Pcdro dc Portugal (1392-1449), quc dcu un 
manto para cubrilo que, por certo, xa non existía no tesouro da catedral en 1463, como 
o testemuña esta nota do reconto que se fixo o 23 de abril: 

Falía hum manto grande de seda prata bordado con bolancas do 
Infante don Pero de Portugal que Ferran Eans de Souto mayor cjue en- 
no reyno de Deus con todos os que o serviron deu a esta iglesia que CO- 
bria a tomba do corpo santo 27 . 

A confraría do Corpo Santo de Pontevedra. do gremio dos mareantes, foi, sen dú- 
bida, a máis importante do seu ternpo. non só en Galicia, senón tamén no norte de Por- 
tugal. debéndose a ela a construcción da igrexa de Santa María a Grande. na que figu- 
ra nunha das portadas a imaxe do santo tudense. Xa estaba constituída na primeira me- 
tade do século XV (casc seguro que a súa fundación foi no anterior). coma o tcstcmuña 
o scguintc acordo do 21 dc xanciro dc 1435: 

Rui Guerra, mareante, bigario da confraria do Corpo Santo, 
dou seu poder conplido a Juan Domingues o bello para que el et en seu 
nome podese procurar et aministrar a dita confraría el faser et reque- 
rir todas las cousas que se deveren faser et a el pertees^en faser como 
bigario dela... 28 . 

Aínda que non se conseguira a canonización, a devoción era alentada pola propia 
igrcxa c, en particular, polos dominicanos, sobrc todo dcndc quc fundan o convcnto dc 
Tui, o ano 1 272. O cabido tudense alugaba a un particular o dereito de recoller esmolas, 
que pola súa vez sc encargaba dc procurar prcdicadorcs quc sc dcdicascn a loa-los scus 
milagres, e persoas que andasen pedindo para o Corpo Santo. No ano 1460 foi asasina- 
do un destes esmoleiros na Coruña-*'. En 1463 fíxose cargo de tal labor o propio alcal- 
de de Tui, Pero Ferrández, comprometéndose a poñer predicadores que prediquen os 
millagres e maravillas que por méritos de este santo corpo noso Señor Deus faz enno 



26 Arquivo catedral de Tui: Protocolos capitulares, XII. 18. 

27 Arquivo caledral dc Tui: Protocolos capitulares, XIII, 106. 

- H Minutario notarial de Pontevedra ( ¡433-1435), transcrición de Ángel Rodríguez González e José Ar- 
mas Castro. Consello da Cultura Galega, 1992. p. 162. Cótnpre non confundir esta confraría coa do Corpo 
de Deus. que é actualmente a celebración coñecida por Corpus Christi. que tamén se documenta en Ponte- 
vedra por estes mesmos anos. coma o 10 de maio de 1437: e aos bigarios da confraria do Corpo de Detts 
da dita hilla duzentos maravedis de inoneda betta branca eni tres dineiros para fazeren e ordenaren as cou- 
sas que fosent nes^esarias para afesta do Corpo de Detts... (l.ivro do concello de Pontevedra ( 143 1 - 1463 ). 
Transcrición e estudio por Angel Rodríguez González. Musco dc Pontcvcdra. 1989, p. 90). 
2y Arquivo catedral de Tui: Protocolos capitulares, XIII. 32. 



296 



Copyrighted material 



mar e enna terra i0 . Tal dcbía sc-lo afervoamento quc poñían os fradcs nos scus scr- 
móns, quc a nivel populai' eran coñecidos por ynchacorvos. 0 único que tiñan prohibi- 
do por orde do cabido era que nas prédicas non se podían referir para nada á canoniza- 
ción, se non querían ser sancionados: que alguno predicase et falase en caloni-amiento 
do corpo santo que lles pagasse por ese mestno feito cinquo mill pares de brancas '. 

Adcmais dc por toda a Península, o scu culto csténdesc a Africa c a América, lc- 
vado polas naves porluguesas e españolas. De cara ó ano 1540 data unha pintura ó fres- 
co da igrexa do convento de San Domingos de Porto Rico. na que se representa coa bar- 
quiña na man esquerda e a vela na dereita. Como proba abonda o feito de que só nas 
illas Azorcs cxistcn oncc imaxcs noutras tantas igrcxas c capclas, cstando scis das sc- 
gundas baixo a advocación do Corpo Santo ou San Telmo * 2 . 

Nos séculos XVI e XVII alcanza o cume a súa devoción, favorecida polo tránsi- 
to naval que se desenvolve entre Europa e América, principalmente. Co XVIII empeza 
a decadencia, acentuándose cada vez máis, de xeito que na segunda metade xa hai per- 
soas cultas quc idcntificaban o Corpo Santo co Corpo dc Dcus ou Corpus Christi, dcs- 
coñecendo que era o de frei Pedro González. No ano 1770 escribía o P. Sarmiento: 

En este mismo tomo, que no suefe ser raro i \ se lutllará que Pon- 
tevedra era el lugar de Galicia de mas población, que cargaba mas de 
cien Navfos; y que allt se congregaba la Cofradia de mas de dos mil 
Mareantes, que celebraban la Fiesta del Corpus Santo de Chríslo, y no 
de algún Santo particular u . 

Como se pode ver, o noso bieito, que destacaba entre os contemporáneos pola súa 
crudición c coñcccmcnto da historia dc Pontcvcdra, xa dcscoñccía dc qucn cra o Cor- 
po Santo que veneraban dende séculos os mareantes da confraría deste nome, da que a 
súa grande obra foi a igrexa de Santa María. Sen dúbida, a causa deste descoñecemen- 
to ou falta de identificación debeuse á tardanza da canonización, o que impedía repre- 
scntar cn imaxc o Corpo Santo, chcgándosc a considcrar como algo quc non tiña nada 
que ver con Pedro González ou San Telmo, que fora elevado oficialmente ós altares 
pouco antes. en 1741 35 . 



30 Arquivo catedral de Tui: Protocolos capitulares, XIII. 111. 

31 Arquivo catedral de Tui: Protocolos capitulares. XIII: GALINDO ROMEO. R: Tuy en lu Baja Edad 
Media. Siglos Xll-XV. Madrid, 1950. p. 1 16. 

M IGLESIAS ALMEIDA, E.: "El culto de San Telmo en Las Azores", anexo do libro de GONZÁLEZ 
DOMÍNGUEZ, B.: Biografia asce'tica de S. Pedw González Telmo. Tui, 1995, pp. 47 ss. 

v * Rct írcsc á Descripción do Rexno de Galicia do liccnciado Molina. publicada por primcira vcz cn Mon- 
doñedo, entie 1550 e 1551. 

34 CORNIDE, J.: Memoria sobre la pesca üe sardina en las costas de Galicia. Madrid. 1774. p. 137 
("Carta del clarísimo Fr. Martín Sarmiento, Benedictino. a D. Gerónimo Hijosa, vecino de la Coruña, so- 
brc pcsca cn ia Costa dc Galicia"). 

,-> Sobrc csta cucstión cscribía Xosc Filgucira Valvcrdc nunha das súas documcntadas publicacións: Fue 
tendencia cultista de fmes del siglo XVI, y es corriente en documentos pontevedreses, identijicar el Corpo 
Santo v el Corpns Christi. En el XVII. la versión erndita va más lejos. y busca equivalencia en el Cuerpo 



297 



Copyrighted material 



3. San Telmo 

Cando se aproxima ou vai rematar un forle temporal, nos extremos dos mastros 
e das gabias dos barcos aparecen unhas luces ou chamiñas. Esle meteoro eléctrico, con 
descarga en efluvios prateado-verdosos, vénse considerando dende a máis remota anti- 
güidade como un aviso dos deuses protectores, para que os mariñeiros se poñan ó axe- 
xo polo perigo que se acerca. 0 P. Flórez no século XVIII, e nos nosos días Xosé Fil- 
gueira Valverde, publicaron documentadas notas sobre esta luz ou lume santo que se 
atribuíu a divindades lumínicas, como en Oriente os Acvinos, e na mitoloxía clásica ós 
tres fillos de Leda: os xemelgos Cástor e Pólux (os Dioscuros) e Helena. Pero non os 
tres irmáns se comportaban por igual, pois se alumeaban dúas ou máis luces era bo 
agoiro (tratábase dos xemelgos). pero cando non era máis que unha, entón había peri- 
go. porque alí estaba a irmá que non se caracterizaba precisamente pola súa bondade 36 . 

Segundo parece, había de se-la nefasta filla de Leda quen lle dese nome a este fe- 
nómeno natural, sendo coñecido polo lume ou luz de Helena (sidus Hellenae), que lo- 
go pasou ó cristianizárense os costumes a ser de Santa Helena (focus Sanctae Helenae), 
dando orixe a unha serie de nomes semellantes ós que a igrexa procurou varios santos, 
dende Santo Erasmo ata San Anselmo, atendendo soamente á semellanza fonética, que 
acabarían por se identificar co de San Telmo, atribuíndolle por último este cognome ó 
noso dominicano en substitución do seu nome propio, como Sanctu Erasmu. Sant'El- 
mo, Santeramo, Saint Elme, Saint Elmo, Sanct Elmes, etc. A identificación entre este fc- 
nómeno atmosférico e San Telmo chegou a tal extremo, que tamén recibiu outras de- 
nominacións vinculadas exclusivamente con el, como lume do Corpo Santo, Frey Pero 
Goncalvez, Sam Pero Goncalves Telmo, Sam Pero Goncalves Bento, Cuerpo Santo, San 
Pedro González Telmo, San Pedro Telmo, etc. -,/ . 

O máis coñecido de todos foi Santo Erasmo ou Clmo, quc conta con devotos ma- 
riñeiros dende antigo na Península, en particular nas costas catalanas. Non sabemos 
cando chegou a Galicia o seu culto, pero o P. Flórez, ó que siguen despois outros auto- 
res, opinaba que quizais fose na época do arcebispo Diego Xelmírez, no século XII, 



de Cristo en la Cruz, o en el sepuicw. Así, en tas Memorias dcl Arzobispado de Santiago, redavtadas por 
el Cardenat compostelano Hoyo a contienzos del siglo. Sti autoridad acalló ías dudas del eruditísimo P. 
Sarmienlo, sobrado de datos. ciertamenle, para buscar otra interpretación nuis segura. Entre estudiosos 
de nuestro liempo sigue pesando este criterio; lo siguió el seguro pesquisidor de tradiciones marineras que 
fue mi maestro. don Casto Sampedro (El 'Corpo Santo' de Eray Pedro González. San Telmo.... Ponteve- 
dra. 1983. p. IX). 

O texto do cardeal Jerónimo del Hoyo, de 1607, a que se refire o profesor Filgueira Valverde é o que figu- 
ra no cabo do artigo dedicado á igrexa de Santa María a Grande: Hay asimismo otra capilla o allar con un 
buen crucifixo devoto que llaman el Cuerpo Sanlo donde hay una cofradía que hace decir una inisa can- 
tada lodos los viernes (Memorias del Arzobispado de Santiago... Santiago de Compostela. s.d.. p. 443). 

36 FLÓREZ, H.: op. cit.. XXIII. Madrid. 1767; c FILGUEIRA VALVERDE. J.: El 'Corpo Santo" de 
Eray Pedro González.. San Telmo... Pontevedra, 1983, pp. XIII ss. 

37 GFLLA ITURRIAGA, J.: "I^i bella tradición santelmista hispano-lusa". Revista de Dialectología y 
Tradiciones Poptdares. XVII (1961), Madrid. 



298 



Copyrighted material 



cando mandou vir varios constructores e mariñeiros xenoveses e pisanos para facer aquf 
dúas galeras**. 

A comezos do século XV este lume xa se identifica con frei Pedro, que con el 
avisaba do perigo ós mariñeiros. A proba témola neste texto de Ruy González de Cla- 
vijo, que conta o sucedido o 17 de xullo de 1403: 

/... / a tres horas de la noche fizo gran tormenta [...] fizo el Patrán can- 
tar las letanías y que todos pidiesen misericordia a Dios. E acahada la 
oración, andando en la tormenta, paresció una htmbre de candela en 
la gabia encima del mástil de la carraca, v otra lumbre en el madero 
que llaman bauprés, que está en elcastillo de avante, e otra lumbre co- 
mo de candela en una vara de espinelo que está en la popa, e estas 
lumbres vieron cuantos estaban en la carraca quefueron llamados que 
las viniesen a ver, y duraron una pieza, desí desaparecieron, e non ce- 
saba en todo esto la tormenta y a poca hora fueron a dormir, salvo el 
nauchel y ciertos marineros que habían de guardar. E estando el nau- 
chel y dos marineros que velaban despiertos, oyeron a par de la ca- 
rraca, un poco arredrado, voces como de homes, y el nauchel pregun- 
tó a dos marineros si oyeran aquel ruido, ellos dixeron que sí y en to- 
do esto la tormenta non cesaba. E a esta hora vieron otra vez las 
dichas lumbres tornadas onde primero estaban, e entonces despertaron 
a la gente de la carraca, e vieron las lumbres e contóles el nauchel lo 
que oyera y duraron estas lumbres cuanto dura una misa, e luego cesó 
la tormenta. 

E estas lumbres que así vieron decfan que era Fray Pedro Gon- 
zález de Tuy, que se habían encomendado a él, e otro día amanecieron 
cerca destas islas e a ojo de la isla de Sicilia, con buen tiempo segu- 

ro* 9 . 

Ata o século XV cando se refiren a el ou é polo seu propio nome e apelido ou po- 
lo de corpo santo. A partir desta época empeza a figurar Telmo como cognome ou 
mesmo como nome. O primeiro haxiógrafo que dixo que Telmo era apelido propio da 
súa familia foi o portugués Jorge Cardoso, pero sen achegar probas nin documentos 40 . 
Do último tercio do XVI dispoñen dun documento oficial no que tíguran as catro posi- 



1K Histnria Compostelana o sca Hechos de D. Diego Geimirez. primer arzobispo de Santiago. Santigo dc 
Compostela, 1950, libro ],capítulo 103. 

39 Historia del Gran Tamoríán e ilinerario y enarración del viage v relación de la Embajada que Rny 
González de Clavijo le hizo por mandado del Muy Poderoso Señor Rey Don Henrique el lercero de Cas- 
Úlla. Sevilla, 1582, f. 4. 

JO FLÓREZ, H.: op. cit., p. 154. A obra de CARDOSO é o Agiologio lusilano dos SantOS e varoes 'ÚUS- 
tres en virltide do reinho de Portugal e suas conquistus. Lisboa, 1651-57. 



299 



Copyrighted material 



bles denominacións do santo: o ano 1579 foron trasladados os seus restos á capela on- 
de se achan actualmente, constando no escrito de testemuño que asinaron os presentes: 
pcwu esta alabanza y honra tiene e.sta Santa Iglesia de Tuy en este arco v sepulcro de- 
positado v elevado el Cuerpo del Bienaventurado Sant Tehno, que por otro nombre lla- 
man Sant Pedro González... E máis adiante: y de aiií para mas honra y veneración de 
el Bienaventurado San Pedro González Telmo.... E logo: hicieron fiesta a la translación 
del glorioso Sto. S. Pedro Telmo... 4 '. 

O P. Flórez refire o seguinte feito de finais do século XVII. que demostra que o 
cognome Telmo, aínda sendo de dominio popular. non era aceptado plenamente pola 

igrexa: En el traslado de la Misa del Santo que existe en el Santoral de Tuy, puso el co- 
piante (en la primera oración) B. Petri Telmi Confessoris: pero el Notario púhlico Ja- 
cinto Rodríguez Varela, al tiempo de autorizar la Copia en 4 de setiemhre del 1690, tes- 
tó la palabra Telmi, v certificó al fin: No vale lo testado do decia = Telmi, &c. 42 

No decreto de canonización do ano 1741 consta que é do beato Pedro González, 
chamado San Telmo: Canonizacionis B. Petri Gonzalez. Sacerdotis professi Ordinis 
Praedicatorum. San Telmi nuncupati 43 . 

A nivel popular aínda se segue coñecendo este fenómeno atmosférico coa deno- 
minación de lume ou luz de San Telmo, como o testemuñan varios refráns que durante 
séculos sabían todos aqueles que andaban no mar, fosen navegantes ou pescadores: 

- Cando olles a lu~ de San Telmo, non che faltarán desvelos. 

- Cando San Telmo brilla, ninguén periga. 

- Cando San Telmo, cerra ben a escotilla. 

- Cando vexas a luz de San Telmo, ponte á vela mariñeiro. 

- San Telmo na arboladura, o bo tempo pouco dura. 

- San Telmo na arholadura, mala noite segura. 

- San Telmo na arboladura, moito vento e mar dura; mais se na cuberta brilla, 
aferra ben a escotilla. 

- San Telmo na cuberta, non deixes a escotilla aberta. 

Hai outros que, en vez do nome do santo, refírense ó que foi en vida: fradc do- 
minicano: 

- 0 Frade no mastro brilla, mariñeiro pecha a tilla. 

- O Frade no mastro, mariñeiros ferra-los cabos. 

- Luz do Frade no mastro, compañeiros non vos faltarán traballos 44 . 

No último tercio do século XVIII o tantas veces citado P. Flórez chegaba a esta 
acertada conclusión. que segue sendo totalmente válida hoxe en día: 



41 Fl.ÓRRZ, H.: op. cit., pp. 174 e 175. 

12 ídem. p. 154. 

4Í ídem, p. 289. 

44 C. GONZÁLEZ PÉREZ: O refraneiro do mur. Deputación de Pontevedra. 1988. pp. 25-26. 



300 



Copyrighted material 



El que adopte lo prevenido, deducirá, que el nombre de Sant-el- 
mo es mas antiguo que S. Pedro González: que no fue apellido del San- 
to, ni de su farnilia /.../ Item, que no huvo apellido de Telmo: pues es- 
ta voz asi escrita, es corrupción moderna de pronunciar y escribir S. 
Telmo por Sant-Elmo 45 . 

Acabou por triunfa-lo cognome sobre o nome propio, de forma que actualmente 
poucas son as persoas, e mesmo ben devotas de San Telmo, que saben que o seu ver- 
dadeiro nome é Petrus Gundisalvi, na nosa lingua e na portuguesa medieval Pero Gon- 
salves, e agora en galego e castelán Pedro González (Ilust. VI). 




Ilustr. VI. San Pedro González ou 
San Telmo. Baixorrelevo do sitial 
ecntral do cadeirado do coro da ca- 
tcdral dcTui (1700). 



43 FLÓREZ. II.: op. cit., p. 160. 



301 



II. ... ÁVIRXE Dü CARME 



1. Orixe 

No culto a esta advocación mariana distínguense varias etapas, dende a funda- 
ción da orde carmelitana, ata a grande devoción que por ela profesan os mariñeiros e as 
persoas crentes nas ánimas do purgatorio. 

Tivo a súa orixe en Palestina. no monte Carmelo, no que residían algúns anaco- 
retas dende os primeiros séculos do cristianismo. Neste lugar sitúase unha visión do 
profcta Elías, que viu sobre o devandito monte unha nubc como a palma da man dun 
home, que sube do mar, que a eséxese carmelita considera como unha promesa da Pu- 
rísima Concepción (Reis, 18, 43-44). Logo de reconquistada a zona polos cruzados, ca- 
ra ó ano 1 156, constitúese a primeira comunidade relixiosa formada por anacoretas e 
baixo a dirección do cruzado San Bertoldo. En 1224 foi aprobada a primeira regra, aín- 
da que a definitiva seríao en 1245 polo papa Inocencio IV, sendo xencral da orde San 
Simón Stock, pero residentes xa en Ayesford (Inglaterra), para onde tiveran que fuxir ó 
recupera-los mahometanos aqueles territorios en 1240. Atopándose en Londres Simón 
Stock aparecéuselle a Virxe e fíxollc entrega do escapulario, co que se librarían do in- 
fermo todos os que morresen con el posto. 

Anos despois volveu ser noticia, pois o 3 de maio de 1317 din que se volveu apa- 
recer a Virxe tamén baixo esta advocación, pero esta vez ó papa Xoán XXII. facéndo- 
lle a denominada promesa sabatina, consistente en que baixará os sábados ó purgato- 
rio e lcvará consigo tódalas almas que morreron co escapulario. Aínda quc case tres- 
centos anos despois o papa Paulo V (1605-1621) prohibiu as representacións 
iconográficas da Virxe baixando ó purgatorio, a nivel popular en Galicia esta escena se- 
rá a máis reprcsentada, non só nos petos, senón tamén nos retablos das igrexas. 

Ata o ano 1451 a orde foi exclusivamente masculina, pero nesta data o beato Je- 
an Soreth funda a rama feminina, que no Estado Español sería logo reformada por San- 
ta Teresa de Jesús no século XVI. Tamén por esta mesma época reforma a de homes 
San Juan de la Cruz, o quc orixinou unha escisión, deu lugar a que os reformados ou 
descalzos e descalzas fosen eximidos de toda dependencia da antiga orde en 1593, po- 
lo papa Cremenzo VIII. 

O papa Sixto V (1585-1590) deulle o pulo delinitivo ó aproba-la celebración da 
festividade da Virxe do Carrne para toda a cristiandade. 

2. En Galicia 

O convento carmelita máis antigo da Península é o de Perclada (Xirona), funda- 
do o 4 de abril de 1206. Nos primeiros tempos a súa área cinguíuse exclusivamente a 
terras catalanas, baleáricas e aragonesas. A proba témola en que en 1330 a "provincia" 
dc Hispania pasou a denominarse Aragoniae. Anos despois, en 1354, había no tcrrito- 
rio do actual Estado Español 19 cenobios, dos cales o que quedaba máis preto de Gali- 
cia cra o de Toledo, o que indica quc a prcscncia dcstes frades na nosa terra dcbeu ser 
durante toda a Idade Media case inexistente. 

Nos séculos sucesivos aumentou considerablemente o número de conventos, di- 
vidíndose España en oito provincias, pertencendo o territorio galego á de Castilla la 

302 



Copyrighted material 



Vieja, pero sen presencia de ningún eentro, aínda que paseniñamente van aparecendo 
os primeiros devotos, así como os que andaban co escapulario. A mellor proba da es- 
casísima presencia dcsta advocación é a de que no Diccionario de artisias que traba- 
llaion en Galicia nos séculos XVI e XVII. de P. Pérez Costanti, non hai ningún encar- 
go relacionado coa Virxe do Carme. nin imaxes nin retablos, menlres que son abun- 
dantísimos os dedicados á Nosa Señora (é dicir, Santa María ou a Asunción), e tamén 
á Virxe do Rosario, culto espallado polos dominicanos 46 . 

A situación cambia nos anos sucesivos, ó intensifica-lo seu labor propagandísti- 
co os frades carmelitas, participando activamente en misións organizadas polos cregos 
das parroquias ou por segrares devotos. Empézanse a difundi-los primeiros milagres, 
como o acontecido no convento compostelán das Orfas, en que a Virxe do Cai me lle di- 
xo á rectora Constanza de Xesús: Constanza sé constante en mirar pola miña debida 
veneración e honra 47 . 

ürganízanse as primeiras confrarías que terán por distintivo o escapulario, e ca- 
da vez faise máis fincapé no de salvadora das ánimas do purgatorio, tema de grande im- 
portancia a nivel popular, e que viña desempeñando San Francisco de Asís. A primeira 
confraría de Tui foi confirmada polo bispo frei Anselmo Gómez de la Torre, o 28 de xu- 
llo de 1711, con sé na capcla dc San Rafael ou do Anxo da Garda, situada cxtra muros 
da cidade. na aldea de Pazos de Reis. Sendo bispo Fernando Ignacio de Arango y Quey- 
po, o ano 1734 o papa Cremenzo XII agregou e incorporou esta confraría á arquicon- 
fraría do Carme de Roma. A este mesmo bispo tamén se lle debe a aprobación da cons- 
tituída na propia catedral, o 22 dc agosto de 1723 48 . 

Dedícanselle as primeiras capelas, algunhas feitas de novo, entre as que destaca a 
de San Xiao de Bastavales (Brión), situada por detrás da igrexa parroquial, formando 
xunto co adro un fermoso conxunto arquitectónico-paisaxístico, que se considera obra de 
Domingos de Andrade ou da súa escola: Edificada en 1 706, por el dignísimo rector L. D. 
Juan Santos Viera a sus expensas y de los devotos del Carmen de 2 leguas de radio. La 
reparó en 1869 un protegido de la Virgen. Da mesma época son o retablo e as imaxes. 

O 12 dc maio de 1688 faleccu cn Quito (Perú), onde era bispo, o padronés Alon- 
so de la Peña, a quen se lle debe a fundación do primeiro convento de carmelitas en Ga- 
licia, situado na súa vila natal, en lerreo cedido pola marquesa de Parga. Os frades che- 
garon en 1692, pero a primeira pedra da igrexa non se puxo ata o 8 de xullo de 1729, 
sendo bendicida o 16 de xullo de 1752 coa celebración de grandes festas relixiosas e 
profanas quc duraron varios días, non faltando cntrc cstas últimas corridas dc touros. dc 
carneiros e de galos. A este acto dedicou Diego Cernadas e Castro, cura de Fruíme 



46 Erncsto IGLLSIAS ALMEIDA, no libro Arte v artistas en la antigua Diócesis de Tni. Tui. 1989, quc 
chega ata os últimos anos do século XIX, só rexistra o traslado do retablo do Carme da colexiata de Vigo 
para a igrexa de San Cibrán de Paredes ( Ponteareas), en 1 8 1 6; e a pintura da imaxe de Vide ( As Neves), en 
1898 <pp. 14e22). 

47 Del Arbol Chlionologico seráfico de esla santa v apostólica provincia de Santiago, parte III, libro IV. 
p. 633. 

'* ÁVILA Y LA CUEVA. F.: op. cit., IV. pp. 309, 321 e 320. 



303 



Copyrighted material 



(Lousamc), un cxtcnso capítulo das súas Obras en prosa y verso, ó quc pcrtcncc csta 
estrofa: 



Hoy bendicen con gran zelo 
su Templo los CarmeÜtas, 
es un Cieio, y con consuelo, 
COttlO unas almas benditas, 
se van derechas a! Cielo... 49 



Poucos anos despois fundaba en Santiago de Compostela o primeiro de mulleres 
Sor María Antonia de Xesús, coñecida pola Monxiña do Penedo, debido a que naceu 
neste Iugar do actual concello de Cuntis. Púxose a primeira pedra o 16 de agosto de 
1753. aínda que as monxas xa residían ncsta cidadc dcnde o 16 dc outubro dc 1748. A 
monumentaJ igrexa do Carme de Arriba aínda se remataría en 1792 50 . 

Estes dous COnventOS habían de ser dende entón os centros principais de difusión 
do culto carmclitano, cn particular o padroncs, participando cn misións, scrmóns da sc- 
mana santa, etc. Pero, curiosamente, non pertenceu a el o frade que máis traballou en 
Galicia a prol do culto da súa patroa: o P. Francisco Colmcnero: 

O ano 1754 saíu do prelo en Valladolid El Carmelo ilustrado, con favores de la 
Reyna de los Angeles, con indulgencias, y privilegios, con Tropheos y esclaricidas Vir- 
tudes de sus Hijos... da autoría do devandito padre Colmenero (Ilust. VII). Nel conta os 
froitos que conseguiu cspallando durante varios anos a devoción á Virxe do Carme, non 
só cn Galicia, scnón noutras partcs dc España c dc Portugal (bispados dc Astorga, Za- 
mora, Calahorra, Barbastro e Segovia, e arcebispado de Braga). Publica a relación das 



49 CF.RNADAS F. CASTRO, D. A.: "Padrón festivo del Carmen empadronado en la Ilustre Villa de Iria Fla- 
via. Relación epicena en verso y prosa, joco-seria de noche y de día de la solemnidad. con que se dedicó al 
gloriosísimo y purísimo Esposo de María Santísima el Patriarca San Joseph la nueva Iglesia de los Rmos. PP. 




Uustr. VII. Capa de El Carmelo üustrado.. . do P. Francisco Col- 
menero. Valladolid, 1754 (Museo Provincial de Pontevedra). 



304 



Copyrighted material 



poboacións onde entronizou a imaxe do Carme, que en Galicia foron en tolal 506, re- 
partidasdo seguinte xeito por dióceses: 155 nadc Ourense, 135 nadc Santiagodc Com- 
postela, 80 na de Lugo, 57 na de Mondoñedo, 56 na de Tui e 23 na de Astorga 51 . 

Ademais da correspondente imaxe, en varias parroquias tamén se puxeron reta- 
blos; constituíronsc moitas confrarías, c mcsmo sc crgucron os primciros crucciros con 
esta advocación, coma os de Cereixo (A Estrada) e Cornazo (Vilagarcía de Arousa): na 
primeira se colocó una Imagen de nuestra Señora de el Carmen, en una hermosa, y ele- 
vada Cruz de piedra, a devoción de el Señor Abad de San Martín de Lage Don Jorge 
Hernárdez. Na segunda, otra Imagen en otra elevada Cruz de piedra 52 . 

Descoñecémo-la procedencia das imaxes. É de supoñer que moitas fosen labra- 
das en tallercs galcgos, pcro tamén as habcría dc fóra. Polo quc atinxc á rcprescntación 
iconográfica, case seguro que na maioría era a que agora se considera tradicional: co 
ncno Xcsús no brazo csqucrdo c o cscapulario na man dcrcita. Así é, por cxcmplo, a dc 
Melias (Ourense), que se reproduce ó comezo do libro, pero que neste caso está acom- 
pañada de Santa Teresa de Jesús e San Juan de la Cruz (llust. VIII). A este tipo perten- 
cen tallas de gran valor artístico, debidas ós escultores Xosé Gambino, Xosé Ferreiro e 
Felipe de Castro, entre outros. 



Carmelitas Descalzos del Padrón". Obras en prosu v verso dei Cura de Fruime... Madrid. J. Ibarra, 1 780. 
pp. 33 ss. 

v ' UNA CARMELUA DESCALZA DEL CONVENTO DE SANTIAGO: Una místka xallega en el si- 
glo XVIII. La Venerable Madre María Antonia de Jesús. Fundación "P. Barric dc la Maza'. A Coruña, 1 99 1 . 

51 COEMENERO, E: o P . cit., pp. 333 ss. 

52 ídem. p. 364. 




Ilustr. VIII. Retablo e imaxe do Carme na igrexa de Me- 
lias (Ourcnsc). Gravado dc Palomino, 1753 (E Colme- 
nero: El Carmelo llustrado..., Valladolid. 1754). 



305 



Copyrighted material 



As demais representucións \a son moi raras. como a relacionada coa nube do 
montc Carmclo, c dicir, a Virxe scn ncno, coas mans dcrcitas como sc sc tratasc da In- 
maculada Concepción (hai unha imaxe barroca no Carme de Abaixo de Santiago de 
Compostcla); ou acollcndo baixo o manto a dous santos ou santas da ordc, ou ás áni- 
mas do purgatorio, sen neno e co escapulario na man dereita ou nas dúas (como a da 
igrexa compostelá das Orfas e a dun peto da Xironda (Ilust. IX)) 53 . 




Ilustr. IX. A Virxe do Carme acolle baixo o seu manto as ánimas do Purgatorio. Peto da Xironda (Cuale- 
dro, Ourense). 



S3 Cfr. OTF.RO TÚÑF.Z. R.: "Vírgenes 'aparecidas* en la escultura santiaguesa'. Compostellanum. San- 
tiago de Compostela. 1958. 



306 



Unha partc do libro cstá dcdicada cxclusivamcntc ós diversos prodigios obrados 
pola intcrcesión desta Virxe. na maioría contemporáneos e, en casos, dos que o propio 
P. Colmenero foi testemuña ou tratou con persoas ben informadas. Entre todos só hai 
dous rclacionados co mar, aínda quc rcxistra outros tamcn na costa (A Pobra do Dcán, 
O Caramiñal, Baiona,...). O primciro tivo por csccnario a ría dc Muros-Noia c o scgun- 
do a de Arousa: 



FAVORECE MARÍA SANTÍSSIMA A UN HOMBRE 
QUE CAYÓ EN EL MAR. 



En el tiempo, que hize Missión en la Villa de Noya, de el Arzo- 
bispado de Santiago, y Puerto de Mar, se me entregó un Testimonio au- 
téntico, cuyo contenido es de el tenor siguiente: Alexandro de Queiruz- 
ga, Escrivano de su Magestad, vecino de la Villa de Noya, Arzobispa- 
do de Santiago, Reyno de Galicia: Certifico, y doy fee, en verdadero 
testimonio, como ante mi oy dia de la fecha, pareció personalmente Jo- 
seph de Chouza, vecino de esta dicha Villa, y di.xo, que viniendo por 
mar en su embarcación con sus Compañeros para su casa, haliándose 
en la Ría de Muros, para efecto de arribar a esta citada Villa: Siendo 
entre las ocho, y nueve de la noche de el día once de el mes de Marzo 
de el año passado de mil setecientos y quarenta y seis, haviendo sobre- 
venido una grande tempestad, con lluvias rigurosas, estando en el me- 
dio de dicha Rfa le faltó el remo de couce, govierno de la embarcación, 
y roto el estrivo, se cayó en la mar el susodicho, y prosiguiendo el bar- 
co en elia, y viageando con violencia se ale.vó un fuerte trecho la em- 
barcación, quedando muy atrás el mencionado Joseph, y entonces cla- 
mó a la Virgen Santtssima de el Carmen, y baxó diversas veces a lo pro- 
fundo de el mar, y viéndose ya desanimado, y no sabiendo nadar, 
nuevamente boivió a clamar a la Virgen Santtssima de el Carmen, con 
las más esforzadas ansias, por hallarse ya con las congojas de la muer- 
te, y al instante se tranquiló el mar, y se sossegó la tempestad tan im- 
petuosa, v se halló sostenido sobre las agutts, sin ser ofendido de ellas; 
en este tiempo le hecharon de menos los Compañeros, que no le avtan 
sentido caer, y bolvieron atrás en busca de el, y aviendo logrado el en- 
contrarlo, amainando la vela, le levantaron, y metieron en la embarca- 
ción, dando todos repetidas gracias a la Reyna de los Ángeles [...J 54 . 

0 outro tivo lugar entre Vilanova de Arousa e A Pobra do Deán: 



54 COLMENERO. F.: op. cit., pp. 289-290. 



307 



Copyrighted material 



LIBERTÓ MARÍA SANTÍSSIMA DE EL CARMENA DIVERSAS PER- 
SONAS DE UNA FURIOSA TEMPESTAD, QUE SE LEVANTÓ EN 
EL MAR. 

En el mes de Abril de el año passado, de mil setecientos y cin- 
quenta y dos, caminaban diversas Personas en una embarcación des- 
de la Villa de Villa-Nueva, junto a Cambados, a la de la Puebla de el 
Deán, y en medio de la Ría se levantó una tan pavorosa tempestad, que 
todos se vieron en el más evidente peligro de ser sumergidos de las 
aguas, avfa entrado tanta en el Barco, que les daba ya por las rodillas; 
las olas, que por todas partes los cubrían, parecían amenazas, que los 
querían tragar; en tanto conflicto, y desconsuelo todos a una voz (se- 
rfan más de quarenta) clamaban con imponderables ansias, invocando 
el patrocinio sagrado de la Virgen Santíssima de el Carmen, cuyo Es- 
capulario vestian, en fuerza de la universal devoción, que en todos 
aquellos Paises lienen con la Divina Señora, y luego experimentaron 
el amparo de su Piedad Soberana, aviendo cesado la tempestad, y 
aportaron a la Puehla de el Deán, en donde inmediatamente que salie- 
ron, fueron a dar gracias a la Reyna de los Ángeles [...] 55 . 

Aínda que a aceptación foi boa en xeral, vai ser en Galicia onde mellor acollida 
teña a advocación carmelita, baseada case exclusivamente na salvación eterna das áni- 
mas por medio do escapulario 56 . 

Durante o século XIX, malia a desamortización e exclaustración relixiosas que 
obrigaron ós frades a abandona-los conventos (ó de Padrón non volverían máis os car- 
melitas, pero si as monxas ó de ,Santiago de Compostela), a influencia desta orde relixiosa 



33 ídcm, p. 294. 

56 Escribe o P. Colmenero no lirniar do seu libro: La Celesiuil prenda del Santo Escapulario la visten co- 
münmente desde los niños, hasta los ancinnos; apreciándole con tan fervomso desvelo /.../ En las iglesias. 
por las calles, en los caininos y ios campos, resitenan en las lenguas de todos los Elogios de la Virgen San- 
tissiina del Carinen; es certisimo cpte en diversas partes de Castilla, \ algttnas de Asturias. y Portugal, se 
experimenta todo esto, qtte llevo dicho, pero es consianle, y segttro, que Galicia se lleva la primacia; acre- 
ditando. que la Vtrgen Santíssima del Carmen es el dulce Imán de stts devotos corazones, y e! embeleso 
Celestial de sus desveios. 

No 1787 o P. Hermenexildo Amoedo no seu Carmen Patrium sive Pontevedra, publicado por primeira vez 

este ano en Bolonia. aínda se lembra do labor do P. Colmenero. neste caso en Pontevedra: 

Ergo situs, quo natus eram, fuit illa plateae 

Alla donius Iquam argenli olim dixere plateam) 

Ei Datalla Astttr pinguis mercalor adhaesit 

Vtrpius innocuum quem Colmenerus amavil. 

Nempe ab eo fueral lune Missio sacra peracta. 

Qui grato Mariae referebat pectore salvam. 

Quam degit vilam mortis jam ad limina duclam, 

Carnieli hinc totus Scapulare ad sydera tollens. 



308 



Copyrighted material 



foi en aumento. tanto a nivel popular ó proseguir coas misións, exercicios espirituais, ser- 
móns, etc, como nos medios oficiais. O froito deste labor materializarase xa no XX, ó 
decretar en 1901 a raíña rexcnte María Cristina que a patroa da mariña de guerra será a 
Virxe do Carme. Dende esa data os cuarteis da armada convértense nos principais cen- 
tros de espallamento da devoción carmelita, ó pasar por eles milleiros de mozos, en par- 
ticular das terras costeiras, na maioría pescadores. 

PRÜTECTORA DAS ÁNIMAS E DOS MARIÑEIROS 

San Francisco foi o avogoso das ánimas do purgatorio durante séculos, el era 
quen intercedía pola súa remisión. Mostra deste culto agora case esquecido son os re- 
tablos, os petos e os cruceiros onde se representa ó santo de Asís situado preferente- 
mente pola parte de arriba das chamas, entregándolle-lo cordón ás almas que se achan 
no lume, entre as que case nunca adoitan faltar as que portan alributos propios dos car- 
gos que gozaron de vivos, como a tiara do papa ou as mitras dos bispos. 

Se facemos un estudio polo miúdo de tódolos petos existentes na provincia de Ou- 
rense -que polo de agora é a única que conla con dous catálogos exhaustivos publicados- 
, compróbase como nos máis antigos figura 
San Francisco; logo hai un tempo intermedio 
en que se pon xunto a el a Virxe do Carme 
(Ilust. X), e, por último, soamente ela. Pero, 
aínda así e todo, a presencia do santo de Asís 
en casos illados chega polo menos ata 1 867, 
como se pode ver no peto da capela de Eira- 
dela (Foramontaos. Nogueira de Ramuín) 57 . 

¿É os mariñeiros? Xa queda visto que 
en üalicia o P. Colmenero refire só dous "pro- 
dixios" obrados pola intercesión da Virxe do 
Carme, en 1746 e 1752, respectivamente. 
Descoñecémo-lo momento cn que sc vinculou 



Ilustr. X. Nun principio o proteclor das ánimas cra San 
Francisco, logo pasou a comparti-lo posto coa Virxe do 
Carme; hnalmente qucdou esta soa. Peto de man de Vi- 
lar (Crecente. Pontevedra). do século XVIII (Museo 
Diocesano de Tui). 



|ü sitio onde eu nacín foi aquela alta casa da praza da Pmtería (así chamada dende antigo polos seus pratci- 
ros) e vivía tamén a carón dela o rico mercador astur Batalla. home bo e piadoso. moi querido de Colmene- 
ro. Dera este por entón unha santa misión. e nela atribuía co peito acendido á Virxe María o terlle salvado a 
vida estando xa ás portas da morte; e por iso todo o scu empcño era o de cnxal/.ar polas nubes o escapula- 
rio do Carme|; AMOEDO, H.: Cantien Palrium sive Ponievedra... Santiago de Compostela. 1788. p. 1. 

" MENOR CURRAS, M. c outros: Os petos de ánimas en Ourense. Seminario dc Estudos Galegos, O 
Castro, 1985. Os autores confunden varias veces a San Francisco por Santo Antonio de Pádua. A diferen- 
cia iconográfica é clara: o segundo sempre porta ó neno Xesús nos brazos. Ás veces forma parte do peto 




309 



esta advocación mariana cos homes cla mar, pero aínda que antes houbese algo, non hai 
dúbida de que foi durante os séculos XVIII e XIX cando se afianza, en detrimento dos 
dcmais santos tradicionais. 

Do ano 1740 xa coñecemos un documento que ten certa relación entre o culto 
carmelita e os mareantes. Pertence á vila pontevedresa de Redondela: en tal data testou 
María Calvo Salcedo e manda que se complete a fundación da capelanía do Carme que 
comezara seu irmán, figurando as normas polas que se ha de rexer, entre as que está a 
obriga de celebra-la festividade o 1 6 de xullo, tanto relixiosa como profana (buscar di- 
cho Capellán y los que le subcedieren Gaytero que toque en la tal Fiesta), c o nomea- 
mento do capelán: Por la primera vez, hagan el nombramiento en quien quisieren, y a 
su Arhitrio y Voluntad, en la segunda lo hagan hacer precisamente en Hijo de Vecino 
de dicha villa de Redondela descendiente de Mareantes, y a falta de éstos en los Hijos 
de los de la Tierra..: ss . 




Iluslr. XI. San Tclmo non só contou con moitos dcvotos cn Galicia c Portugal, scnón tamcn nos portos do 
Mediterráneo. A mostra témola nesta "Acción de la Real Compañía de Comercio establecida en Barcelo- 
na...*\ do ano 1759. pois cntre os sanlos prolcctorcs da cidadc tamcn ligura cl, co barco vclciro nas mans. 
Debuxo de Emmanuel Tramullas, gravado por Ignacio Valls. 



(coma no dc Ccnllc). pcro scn tcr rclación coas ánimas, quc para iso cstá San Francisco ou a Virxc do Car- 
me. O outro catálogo publicouno BARRIOCANAL LÓPEZ. Y.: Arte popuiar. Los petos de Ánimas, Bole- 
lín Auriense, anexo 3, Ourense. 1985. 

Un caso que non deixa de ser curioso é o dun retablo da igrexa franeiscana de Ourense, de factura relati- 
vamente moderna, que preside a Virxe do Carme, pero por debaixo dcla cstá San Francisco entregándolle 
o cordón as ánimas. Deste xeito participan na salvación os dous santos. 

58 GONZÁLEZ FERNÁNDEZ. X. M.: As vilas de Redondela nos íempos do Catastro de Ensenada. Con- 
cello de Redondela. 1997, pp. 62 e 63. 

310 



Copyrighted material 



Do mesmo xeito que medra a devoción pola remisión das ánimas, así tamén se 
vai afianzando a devoción dos homes do mar, substituíndoa polas anteriores, en parti- 
cular San Tclmo (Ilustr. XI). Difúndcnsc as primeiras cstampas nas quc a Virxc aparc- 
ce protexendo ós barcos, entronizada sobre eles, mentres os mariñeiros e os navengan- 
tes lle imploran auxilio. üs devotos conseguen do goberno da rexente María Cristina 
que se lles conceda o padroado da mariña de guerra a comezos do século XX, feito de 
suma importancia quc rcpcrcutirá inmcdiatamcntc na súa consolidación como avogosa 
dc todos aquclcs quc traballan ou andan no mar. Supcrados os anos da II Rcpública, coa 
dictadura nacional-catolicista de Franco a armada volveu se-lo principal centro divul- 
gador do seu culto entre os homes, como mariñeiros, mentres que a advocación das áni- 
mas queda reservada case exclusivamente para as mulleres. De non ter en conta esta 
ideoloxía e praxe nas que non se distinguc o relixioso do político, non se explica que 
aínda agora en varias proccsións scxan soldados os quc portcn a imaxe. 

Actualmente existen, polo menos, catro freguesías con esta advocación, das que 
tres están situadas na beiramar (Vigo, Seixo-Marín e Aguiño-Ribeira), e unha tio inte- 
rior (Mondoñedo). Pero a proba máis elocuente da difusión da patroa do Carmelo té- 
mola en que actualmente o seu nome é o segundo máis común entre as mulleres gale- 
gas, só superado polo de María: 



nome % 

María 22.45 

Carme 10,10 

Concepción 8,22 

Xosefa 4,84 

Dores 4,63-™ 



EPÍLOGO 

O 6 dc setcmbro de 1757 o bispo e cabido dc Tui contrataron a feitura dun altar 
dcdicado á Virxc do Carme, quc sc situaría na catcdral. Procuráronllc para colocación 
a mesma que ocupaba o da Concepción, que era dentro da capela de San Telmo 60 . Es- 
ta data, na que no mesmo local xuntan os tudenses as dúas advocacións mariñeiras máis 
populares, pódese considerar como o comezo da fin do secular padroado mariñeiro de 
San Tclmo. Mcntres a partir de agora o culto mariano ía medrar a pulos, o santclmiana 
empezábase a apagar paseniñamente ata quedar reducido a unhas poucas poboacións, 
entre as que sobresae a súa cidade. 



S9 Porcentaxes tiradas a partir dos datos publieados por FERRO RUIBAL, X.: Diccionario dos nomes 
li'!>os. Ir Indo Edicións. 1992. pp. 43 ss. 



311 



Copyrighted material 



Varios foron os factores relixiosos, políticos e sociais que influíron favorable- 
mente na divulgación e popularización da Virxe do Carme: 

a) O labor dos frades carmclitas, que sc dcdicaron durantc moitos anos a loar e a 
difundi-los prodixios ou milagres que Deus obraba pola súa intercesión. Hn Galicia des- 
taca o P. Colmenero, que a mediados do século XVIII chegou a entronizar máis de cin- 
cocentas imaxes. A todo isto cómpre engadi-la boa acollida que tivo por parte do clero 
secular en xeral, e mesmo dalgúns membros do alto clero. como é o caso de Alonso de 
la Peña Montenegro, bispo de Quito, fundador do convento de Padrón. 

b) O influxo socioeconómico dalgúns membros da nobreza (a marquesa de Par- 
ga doou o terreo para construí-lo convento padronés), de varios militares e mesmo dal- 
gúns políticos, quc remataría por materializarse no nomeamento de patroa da mariña dc 
gucrra cn 1901. Os cuartcis convértcnsc dcndc csta data en centros dc divulgación do 
Carmelo. 

c) O interese económico de moitos párrocos, que na devoción das ánimas tiñan 
unha das principais fontes de ingresos, polo que fomentan esta devoción sobre todo en- 
trc as mullcres (misas, responsos, actos fúncbres...). 

d) O perigo decote de traballar no mar, que propicia a devoción relixiosa. princi- 
palmente naqueles momentos en que circunstancias angustiosas levan a facer promesas, 
ofrecer actos..., aínda que logo en terra a práctica sexa case inexistente. 

e) Por último, tamén influíu a emigración transoceánica, quc contaba cos barcos 
como único mcdio dc transportc, polo que a Virxc do Carme sc tornou avogosa de tó- 
dolos que marchaban para terras americanas, pregándolle non só eles, senón tamén os 
familiares que quedaban aquí agardando a que tivesen boa viaxe. 

Actualmente son moi poucas as persoas que se lembran de San Telmo ou San Pe- 
dro González como protector dos mariñciros c dos navegantes, e dc San Francisco dc 
Asís cofflO intercesor na salvación eterna das ánimas do purgatorio. pois ámbolos dous 
foron substituídos, sobre todo a nivel popular. pola Nosa Señora do Carme: 

Virxe do Carme, querida, 
ós mariñeiros non deixes, 
dalles bo vento de popa, 
dalles tamén moitos peixes. 



312 



Copyrighted material 



BIBLIÜGRAFÍA 

ÁVILA Y LA CUEVA, F.: Hisloria civil y eclesiástica de la ciudad de Tuy y su obis- 
pado. Conscllo da Cultura Galega, 1995. 

CERNADAS Y CASTRO, D. A.: Ohras en prosa y verso del Cura de Fruíme..., V, Ma- 
drid, 1780. 

COLMENERO. F.: El Carmelo llustrado, con favores de la Reyina de los Ángeles, con 
indulgencias, y privilegios, con Tropheos, y esclaricidas Virtudes de sus Hi- 
jos,... Valladolid, 1754. 

FERRANDO ROIG. J.: Iconograffa de los Santos. Ediciones Omega, Barcclona, 1950. 

FERRO RUIBAL, X. (dir.): Diccionario dos nomes gaiegos. Ir Indo, 1992. 

I ILGUEIRA VALVERDE, X.: "San Telmo y la advocación del 'Corpo Santo'". Revis- 
ta General de Marina. Madrid, marzo, 1943. 

FILGUEIRA VALVERDE. X.: "A Virxe do Carmen". Ei Ideal Gallego, 16-VII-1981. 

FILGUEIRA VALVERDE, X.: El "Corpo Santo" de Fray Pedro González. San Telmo 
(c. 1194-c. 1246), Patrón de marineros y navegantes. Pontevedra, 1983. 

FILGUEIRA VALVERDE, X.: "O esprito relixioso e comunitario dos mareantes da 
Moureira". Nodales. Pontevedra, 25-V-1990. 

FLÓREZ, H.: España sagrada, Theatro geográphico-histórico de la iglesia de España. 

Tomo XXfli. Continuación de las memorias de la Santa Iglesia de Tuy... Ma- 
drid, 1767. 

GALINDO ROMEO, P: Tuy en la Baja Edad Media. Siglos XII-XV. Instituto "E. Fló- 
rez". CSIC, Madrid, 1950. 

GELLA ITURRIAGA, J.: "La bella tradición santelmista hispano-lusa". Revista de 
Dialectología y Tradiciones Populares. XVII (1961). 

GONZÁLEZ DOMÍNGUEZ, B.: Biografía ascética de San Pedro González Telmo... 3" 
ed.Tui, 1995. 

IGLESIAS ALMEIDA, E.: "Sobre el culto e iconografía de San Telmo". Boletín de Es- 
tudios del Seminario Fontán Sarmiento. 13. Santiago de Compostela, 1992. 

IGLESIAS ALMEIDA. E.: "El culto de San Telmo en Las Azores", anexo do libro de 
GONZÁLEZ DOMÍNGUEZ, Tui, 1995. 

IMBERT E. d': Sant Erasme, vulgarment apel.lat Sant Elm, primitiu patro dels nave- 
gants. Notes histdriques. 1950. 

UNA CARMELITA DESCALZA DEL CONVENTO DE SANTIAGO: üna mística 
gallega en el siglo XVIII. I.a Venerahle Madre María Antonia de Jesús. Fun- 
dación "P Barrié de la Maza", A Coruña, 1991. 

SANDOVAL, P. de: Antiguedad de la ciudad y iglesia cathedral de Tuy y de los obis- 
pos que se saue que aya avido en ella. Braga, 1610. 



313 



Copyrighted material 



righted material 



OS EXVOTOS DE TEMA MARIÑEIRO EN GALICIA 



Xosé Fuentes Alende 
Museo de Pontevedra 

Ponencia de Antropoloxía Cultural do Consello da Cultura Galega 



As xentes de mar de Galicia en xeral, e en particular as de Pontevedra a través do 
seu üremio de Mareantes de orixe medieval, tiveron na persoa do profesor Xosé Fil- 
gueira Valverde un profundo historiador e coñecedor, desde a súa historia ÓS seus cos- 
tumes. Sirvan como exemplo, por unha banda, os seus estudios sobre Fr. Pedro Gonzá- 
lez "San Telmo" e sobre outros "Pontevedreses Universales". homes de mar de reno- 
me', e, por outra, a publicación do Archivo de Mareantes 2 custodiado no Museo de 
Pontevedra e reunido por don Casto Sampedro y Folgar, de suma importancia para o 
coñecemento desde a Idade Media da vida dos mariñeiros da Moureira ponlevedresa e 
da súa preponderancia sobre os dos outros portos da Ría. Valla esta análise sobre a fa- 
ceta relixiosa dos homcs do mar, a través dunha das súas manifestacións prácticas, ta- 
les como son os exvotos, como tributo de recoñecemento a don Xosé Filgueira, mestre 
e guía nos nosos traballos, e en concreto no estudio dos exvotos en Galicia, incluído 
desde 1987 na "Catalogación Arqueológica y Artística de Galicia" que el dirixía e que, 
custcada pola Fundación "Pcdro Barrié dc la Maza, Conde de Fenosa", sc elabora no 
Museo de Pontevedra\ 

— ooüoo — 

A relixiosidade mariñeira non deixa de ser semellante nas súas manifestacións. 
internas e externas. á labrega e tamén, nalgunhas circunstancias, á urbana, froito. en tó- 
dolos casos, dunha mesturanza de rituais que vén a dar nun fondo sincretismo relixioso. 
Ben é certo que o medio en que viven e no que desenvolven o seu traballo é moito máis 
perigoso e proclive a accidentes ca en lerra lirme. Así se manifesta no refraneiro popu- 
lai" galego, con exemplos como que "Quen anda polo mar aprende a rezai'". aludindo así 
á neccsidade de pedir amparo a Dcus ou a unha forza sobrcnatural para protcxerse dos 



1 Véxase a serie de folletos da súa autoría publicados anualmente pola Deputación Provincial de Ponte- 
vedra, co gallo do Día da Hispanidadc, desdc 1956 a 1995. 

2 Editado polo Museo de Pontevedra a custa do Instituto Social da Mariña en 1946 e reeditado facsimi- 
larmente por Caja de Madrid en 1993. 

1 O primeiro traballo de catalogación de exvotos en Galicia, tema totalmente inédito, rixémolo co gallo 
da exposición que con corenta bretóns e outros tantos galegos se celebrou en Brest < Francia) e Pontevedra. 
Ex-volo marins de Breiagne ei Galice / lixvolos inariñeiros en Galicia e Brelaña. Textos de X. FUENTF.S 
ALENDE e D. M. BÓELL. Rennes. Canefour des Régions d'Europe. 1987. 



315 



Copyrighted material 



perigos que a navegación entraña, ou "Cando Deus vai diante cheo anda o mar". facen- 
do referencia á axuda propiciatoria do sobrenatural para conseguir boa pesca 4 . 

Antes de falarmos dos exvotos de carácter mariñeiro en Galicia temos que facer 
algunha consideración previa, principalmente no tocante, en primeiro lugar, ó propio 
concepto de "exvoto", e, en segundo lugar, á conceptualización da divindade actuante. 

Canto ó exvoto en si, considérase como tal, desde un punto de vista cristián, to- 
da ofrenda feita a Deus. á Virxe, baixo as súas diversas advocacións, ou ós santos nun 
intre de perigo, promesa que ha de scr cumprida, como voto que é, unha vez consegui- 
do o favor impetrado, práctica que xa era tamén habitual nas relixións precristiás 5 . No 
que se refire en concreto ós mariñeiros, Horacio, na segunda das Sátiras do libro se- 
gundo, cóntanos quc nos tcmplos de Roma eran ofrecidos, entre outros, cadros votivos 
fondamentc descritivos*' c na canción quinta do primciro libro dos Carmina quc inclu- 
so tamén a roupa de faena no mar 7 . Pero, a diferencia deste tipo de exvoto, que pode- 
mos considerar como "a posteriori", é dicir, prometido nun momento puntual por ex- 
trema necesidade, que se fai efectivo no santuario para cumpri-la promesa feita coa di- 
vindade, debemos amplia-lo contido da palabra "exvoto" a aquelas ofrendas realizadas 
coa finalidade de conseguir unha axuda ou un don especial e de dar gracias polos favo- 
res recibidos, así como a aquelas froito dunha veneración especial a unha advocación 
ou a un santo determinado. Así, atopámonos con outros feitos cun carácter rutineiro, pe- 
dindo o favor sobrenatural, aínda que o perigo non sexa totalmente latente, de cara a ob- 
te-la protección durantc un certo período de tempo ou nunha cmpresa concreta. Serán 
estes os exvotos "a priori", feitos antes de que o perigo apareza, cunha finalidade im- 
petratoria e precautoria, que nas máis das veces se poden confundir, porque reúnen ám- 
balas dúas condicións, cos de acción de gracias. 

Polo que atinxe á divindade obxecto de ofrecemento de exvotos. xa sexan "a pos- 
teriori" ou "a priori", despois ou antes do perigo e conseguinte necesidade, hai que con- 
sidera-lo carácter que de sagrado teñen as augas en xeral, e en particular as do mar, tido 
por un ser vivo, con personalidade e con forza propia. ademais de estaren habitadas por 
certos xenios que lles dan vida*. A estas fánlle-los mariñeiros diversos rituais que, como 
veremos, podcn scr tidos por exvotos propiciatorios: por unha banda, para acalmalas e 



4 ÜONZÁLEZ PÉREZ. Clodio: O refraneiro Jo mar. Vigo. Dcputación Provincial dc Pontcvcdra. Scr- 
vicio de Publicacións. 1987. pp. 130 c 20 rcspcciivamcntc. 

■ s ítem "Exvoto". En EnclopeJia Je la Religión Católica. Tomo III. Barcelona. Dalmau y Jover. S.A., 
1952. p. 886. 

6 "... uo fit. ut omnis / votiva pateat veluti descripta tabella / vita senis...". Tomado de Les auteurs laiins 
expliqués J'aprés une méthode nouvelle par Jeux traJuctions francaises... Par une Sociétc de Profcsscurs 
etde Latinistes, París. 1876. p. 128. 

7 "Do tempro os sagros muros ben amosan / como eu deixei na táboa dos exvotos / a roupiña pingando. 
/ ol'rcnda ó podcroso dcus do marc". Tomado da cdición con traducción. prólogo c notas dc Aquilino lüLE- 
SIA ALVARIÑO, Santiago de Compostela, Instituto de Estudios üallegos Padre Sarmiento, 1951, p. 9. 

8 BOUZA BREY. Fennín: La Mitología Jel agua en el Noroesie Hispánico. Separata do Boletín de la 
Real Academia Oallega. A Coiuña, 1942. en especial pp. 16 e 28-29. 



316 



Copyrighted material 



para que non supoñan un perigo para a navegación; por outra, para facelas fecundas e 
abondosas en pescado, sustento para as xenles que viven a cotío do extraído do mar. 

Scgundo o quc antecede, tcndo cn considcración a amplitude do conccpto de "ex- 
voto" e a sacralidade das augas mariñas, deteñámonos primeiro nos diversos rituais re- 
alizados polos mariñeiros e os seus familiares, rituais tachados uns de pagáns, polo que 
foron condenados polo cristianismo, outros de carácter plenamente cristián. as máis das 
veces complementarios uns dos outros, e que levan parello algún tipo de ofrecemento á 
divindade. 

Así, os pescadores do arrabalde pontevedrés da Moureira, ó saír ó mar, unha vez 
en mar aberto tirábanlles ás augas anacos de pan de millo coa dobre finalidade de acal- 
malo c facclo propicio para unha boa pesca'\ Unha mostra dc exvoto propiciatorio rea- 
lizado "a priori" a un scr sagrado, complcmcntado con outras prácticas máis cristiás, re- 
collidas polo miúdo por Casto Sampedro y Folgar, fundador e Presidente da "Sociedad 
Arqueológica de Pontevedra" e tamén primeiro Director do Museo de Pontevedra: tras 
saíren dos peiraos. ó pasaren diante da desaparecida capela dos Santos de Mollabao re- 
zaban comunitariamente a San Francisco e ós seus compañeiros un "Padrenuestro" e á 
altura da igrexa dos Praceres o patrón da embarcación daba a voz de "Unha Salve á Vir- 
xe", coñecida polos mariñeiros pontevedreses como "Nosa Señora do Mar"'°, tal e co- 
mo nos di a cantiga popular: 

Miña Virxe dos Placeres, 
sernpre vos van a rezar 
os pobriños mariñeiros 
cando marchan para o mar u . 

Logo, xa no mar, cada faena de pesca ía acompañada das correspondentes ora- 
cións debidamente estipuladas: unha "Salve" ó bota-la primeira peza do xeito. un "Cre- 
do" ó Nazareno coa última. un "Padrenuestro" polas Animas benditas do Purgatorio ó 
poñc-la boia c un Rosario durantc o tcmpo da pcsca 12 . 

Ofertas ó mar semellantes, e coa mesma finalidade propiciatoria, referiúnolas o 
prof. Alonso Romero na súa comunicación coa que participa neste mesmo Simposio' \ 
O capitán dun buque francés que saíra de Camariñas cara a Terranova levaba consigo un 



" BOUZA BREY, Fermín: op. cií.. p. 16. 

10 Documentos, inscripciones, tnomtmentos, extractos de manuscritos, tradiciones, etc. para la historia 
de Pontevedra. Publicados pola "Sociolad Arqucológica". Tomo III. Pi)n!cvcdra. 1904. P. 482. 

1 1 FRAGUAS Y FRAGUAS, Antonio: "La Virgen en el cancionero popular gallego". El Museo de Pon- 
tevedra. Tomo XIV. 1960. Pp. 67-88, en concreto p. 72. 

12 l)o( umentos..., op. cit. Pp. 354-355. 

13 AI.ONSO ROMF.RO, Femando. "Los ritos propiciatorios de los pcscadores gallegos y de otras comu- 
nidades europeas". Nestas mesmas Actas. pp. 269-281. 



317 



Copyrighted material 



anaquiño da Pedra da Barca de Muxía, nun claro exemplo de furto de algo sagrado para 
consegui-la protección. Ó pouco de saír ó mar, sorprendeunos un forte temporal, polo 
que invocou a Nosa Scñora da Barca e logo botou o cacho de pedra ó mar. calmando a 
tempestade ó momento. Despois, o capitán regaloulle á Virxe un barco de prata en rcco- 
ñecemento 14 . É este un caso en que podemos apreciar, por un lado, un feito propiciato- 
rio no lanzamento de algo sagrado a un ser, o mar, con forzas sobrenaturais e a impetra- 
ción á Virxe para acalmalo, e, polo outro, un exvoto de agradecemento "a posteriori". 

De volta ó porto, os pescadores da Ría de Pontevedra cumprían co seu voto de 
acción de gracias entregando no correspondente santuario unha parte da pesca recolli- 
da'\ un tipo de exvoto en especie: en Cantoarea para a Virxe dos Remedios, en San- 
xenxo para Santa Rosalía, en Portonovo para San Roque. Santa Catarina e a Virxe do 
Carme... 16 e en Pontevedra capital, a Santa María, o exvoto colectivo e gremial máis ar- 
tístico e dc maiores dimcnsións, como é a Basílica. quc acollería as imaxcs doutros san- 
tos de devoción mariñeira. Ofrecementos en especie que figuran tamén no noso canti- 
gueiro relativos a outros santuarios de Calicia. En Teixido: 

0 Divino San Andrés 

ten a sardiña no cinto 

que lla deu un mariñeiro 

qtte andaba no mar perdido i7 \ 

e desde terra a moza pídelle ó home de mar: 

Pescador que andas pescando 
péscame unha robaliza, 
para levar de regalo 
á Vir.xe de Pastoriza 1 *. 

Prácticas cstas que non eran exclusivas dos Mareantes de Pontevcdra, senón ha- 
bituais tamén douüas rías. 

En canto ós exvotos plenamente cristiáns que se custodian aínda nos nosos san- 
tuaríos, son os cadros pintados os que teñen unha maior significación artística e docu- 
mental e os que nos ofrecen unha visión máis ampla da relixiosidade mariñeira, xa que, 



14 Novena en honor de la Virgen de lu Bareu cuyu milugrosu imagen se venera en su famoso sunttiurio 
dehfugía. Santiago. 1926. Pp. 55-56. 

13 Docmnentos..., op. cit. Pp. 524-525. 

16 Documentos..., op. cit. P. 348. 

17 FRAGUAS, Antonio: Romarias e santuarios. Vigo. Galaxia. Biblioteca Básica da Cultura Galega. 
1988. P. 43. 

!K FRAGUAS Y FRAGUAS. Antonio: "La Virgen en el cancionero..." Op. cit. P. 76. 



318 



Copyrighted material 



ademais de representa-la escena plasticamente, dunha maneira máis ou menos fiel, na 
habitual lenda explicativa íiguran datos de importancia no que atinxe á identidade da 
persoa que o ofrece, á data, á causa, á localización do barco e a outras circunstancias 
que leva o ofrecemento. 

En liñas xerais, os cadros están realizados ó óleo sobre lenzo ou sobre madeira 
(agás dúas acuarelas na Pastoriza e dúas estampas: unha en Vilaselán - Ribadeo e outra 
en Santa Clara de Pontevedra) e constan de dúas partes totalmente definidas: por unha 
banda. unha superior, que acolle a representación plástica do intre de perigo presidida 
desde o alto. a non ser en Vilaselán, pola imaxe da divindade; pola outra, unha franxa 
inferior. na que se sitúa a inscrición, máis ou menos explícita, que nana o feito. 

Se nos deixamos levar pola data que figura na lenda, o máis antigo atopámolo no 
santuario da Pastoriza (Arteixo - A Coruña), que representa un milagre acaecido no 
1640. Sen embargo, a realización do cadro nese ano é cuestionable, sen que isto supo- 
ña nega-lo acaecemento do milagre tal como a lenda nos manifesta. No referido san- 
tuario da Pastoriza hai tamén cinco cadros máis, de tema mariñeiro, o último deles re- 
lativo a un suceso do 1746, coas mesmas características pictóricas que o de 1640 de 
Jtian do Río: idéntica distribución do lenzo cn tres partes (de abaixo a arriba: lenda, es- 
cena marítima e zona celestial), alternando a situación da Virxe, no medio dun circo de 
nubes acastañadas, entre o ángulo dereito e o esquerdo, liña de horizonte totalmente 
recta en todos e mesma caligrafía da inscrición. Isto lévanos a aventurar que os seis, 
xunto con outros seis derivados de enfermidades (o primeiro de 1631 e o último de 
1750), sexan dunha mesma autoría, caso de difícil aceptación se fosen realizados in- 
mediatamente despois do respectivo milagre e pagados polas persoas en perigo en cum- 
primento do voto feito. Máis ben cabe pensar que en determinado momento do século 
XVIII. valéndose da presumible existencia dun Libro de Milagres do Santuario, como 
había na Franqueira (A Cañiza - Pontevedra) 19 ou nos Milagres do Monte Medo (Ba- 
ños de Molgas - Ourense) 20 . por citarmos dous exemplos, un rector decidise plasmalos 
en lenzos cunha finalidade propagandística. E por iso que ousamos non consideralos 
propiamente exvotos, senón máis ben cadros de milagres, que podemos cualilicar de 
pseudoexvotos, como o son tamén os que narran os feitos que dan orixe ó culto nos san- 
tuarios da Escravitude (Padrón - A Coruña), os Milagres de Amil (Moraña - Ponteve- 
dra) e os citados do Monte Medo. 

Sen embargo, convén que nos deteñamos na súa análise polo que teñen de feitos 
históricos e pola forma de rcprescnta-los milagrcs. 

O primeiro (óleo sobre lenzo, de 71 x 78 cm) dinos que no ano de 1640 Juan do 
Río, veciño da Coruña, estaba a pescar na súa lancha con outros compañeiros no Porto 
de Bens, preto da cidade e do propio santuario. cando foron apreixados por un barco de 
mouros; logo clamaron pola Virxe de Pastoriza e milagrosamente deu a volta ("se tras- 
tornó") o barco e foron collidos os mouros. Na escena aparece a lancha de Juan do Río 



19 RODRÍGUF.Z SOBRINO, J.: El Santuario de Nira. Sra. de la Eranqueira. 3" edición. Vigo, s.a. Pp. 
40-46. 

20 RIVAS QUINTAS. Eligio. Hisloria del Sanluario de los Milagros. Orense. Orense. 1983. Pp. 88-94. 



319 



Copyrighted material 



preto dun promonlorio terrestre. nun mar totalmente calmo, con cinco tripulantes a bor- 
do, dous remando. un atendendo á única vela, outro cunha man ergueita, como pedin- 
do axuda, e o quinto apreixando a un dos sete mouros caídos na auga, da que só emer- 
xen as cabezas toucadas ó estilo árabe. A dereita, o barco envorcado, coa quilla para 
arriba e tres remos aboiando ó seu redor, e sobre el a imaxe da Virxe (fig. 1 ). Trátase 
dunha petición colectiva, tal como nos di a inscrición ("clamaron por la Virgen de Pas- 
toriza"). En canto ó patrón da lancha. Juan do Río, debemos apunta-la posibilidade, sen 
que poidamos polo de agora aseguralo, de que coincida a súa idcntidade coa do capitán 
Juan del Río, tamén residente na Coruña, que a finais do século XVII impulsa as refor- 
mas efectuadas no santuario 21 . 



tn cldik) (kX^oJuüti do 9th yfrinc dda (nnmi tákmdo pfSCJh/i 

éuto dl { j)/<rtod( *tkfh cu suJancha eon sus úmwaiktük i<s a 
wmú/o tm mmqq (k cmo/os t/ nimdo QpNsmhb cimami par 
la^m/ni di 'AhtortZii i/ milaaro&amñík h tni/isfomo dkho 



Fig. I. Nosa Señora de Pastoiiza (Arteixo - A Coruña) 
(Arquivo Gráfico do Museo de Pontevedra) 



PARDO BAZÁN. Emilia. La ieyenda de Pasloriza. A Coruña. 1887. Pp. 29 e 43-47. 



320 



De 1685 é o de Pedro de los Ríos, así mesmo da Coruña. que viaxaba nun navío 
de herexes. que o quixeron botar ó mar porque o viron reza-lo oficio de Santa María. 
pero turbáronse e deixárono libre ó pedir i'avor á Virxe de Pastoriza. No cadro (óleo so- 
bre lenzo, de 71 x 79 cm) represéntase nun mar calmo o navío por babor, collido en es- 
corzo de popa a proa, de tres mastros, coas súas cofias, e longo bauprés, con case todo 
o velame despregado, ocupando practicamente todo o campo pictórico e invadindo, po- 
lo tanto, a zona celestial. Na punta do pao maior leva un gallardete e nunha das cordas 
de popa unha bandeira, ámbolos dous elemenlos de tela vermella con manchas mare- 
las. Sobre a cuberta, Pedro de los Ríos parece ser ameazado por dous dos herexes con 
tiralo ó mar, mentres outros dous contemplan o feito, todos eles vestidos de musulmáns. 
No ángulo superior dereito, a imaxe da Virxe, da que o coruñés debía ser devoto e á que 
reza durante a viaxe. 

O de 1688 (óleo sobre lenzo, de 71,5 x 78,5 cm) cóntanos que unha dorna facía a 
travesía de Sada a Pontedeume, na Coruña, con dous homes e unha muller, sen especifi- 
car ningunha identidade, e unha onda deulle a volta, foise a muller ó fondo e volveu sa- 
ír a flotación, intre en que invoca a Virxe de Pastoriza. e pon outra onda a dorna dereita. 
A muller salvada foi á igrexa a da-las debidas gracias. sen que conste outro tipo de ofer- 
ta. O pintor preséntanos no centro do cadro. no medio dun mar ondulanle pero non em- 
bravecido, a embarcación, cun dos homes posto de pé cos brazos estendidos, como dan- 
do gracias. e o outro tratando de introducir pola proa á muller denuo da dorna, nunha po- 
sición forzada e de fotografía. A imaxe da Virxe ocupa aquí o ángulo superior esquerdo. 

Practicamente idéntico ó anterior, aínda que sen indicárno-la data, é o de Balta- 
sar López. natural de Santiago. que, facendo unha viaxe a Roma, embarcou e tivo tres 
naufraxios, non sabemos se no Atlántico ou no Mediterráneo, dos que saíu ben por in- 
voca-la imaxe da Pastoriza. cualificada xa como "Milagrosa". No cadro (óleo sobre len- 
zo, de 70.5 x 79 cm), dous homes navegan nunha embarcación e por un mar en todo se- 
mellante ó visto da ría de Sada, ocupando a imaxe da Virxe o mesmo ángulo. Un dos 
navegantes. tal vez Baltasar López, aparece na proa co rosario na man, en actitude de 
rezar. Non consta aquí ningún tipo de ofrecemento. 

Un dos dous que nos dá a data exacta (fig. 2) dinos que o 15 de febreiro de 1711 
os mouros de Fez que pasaban nunha fragata inglesa dispararon sobre os homes que tri- 
pulaban unha chalupa, atacándoa pola popa, matando dun balazo ó patrón e ferindo no 
brazo esquerdo a Francisco Méndez, provocándolle unha importante hemorraxia. polo 
que invocou a Virxe de Pastoriza e quedou libre dc perigo. Tampouco consta ningún t¡- 
po de oferta. Na representación plástica (óleo sobre lenzo, de 70,5 x 78 cm), nun mar 
en calma. a fragata de tres mastros con dúas cofias cada un, e con case todo o pano des- 
pregado. navega cara á dcreita do cadro, tocando as partes superiores de proa e de po- 
pa na liña do horizonte. Bandeira e gallardete semellantes ós do cadro de Pedro de los 
Ríos. Sobre a cuberta, a tripulación disparando sobre a chalupa, que vai cara á esquer- 
da, con tres homes en actitude de remar, dous a babor e un a estribor, e un cuarto, tal 
vez Francisco Méndez, na proa, de pé, cos brazos como rezando. todos con sombreiro 
de copa, notándose a ausencia do patrón no temón, polo que a chalupa está representa- 
da despois de recibi-lo ataque. Suceso acaecido a uns mariñeiros posiblemente da Co- 
ruña e noil lonxe da capital. Trátase dunha petición formulada á Virxe de xeito indivi- 
dual despois de resultar ferido e en perigo. 

321 



Copyrighted material 




Fig. 2. Nosa Scñora dc Pasto- 
riza (Arteixo - A Coruña) 
(Arquivo Grático do MUSCO 
de Pontevcdra) 



Máis explícito é o último da serie, correspondcnte a Antonio López, que o 4 de 
marzo de 1746 viaxaba de Cádiz á Habana no navío "San Vicentc" e á altura do Canal 
Vello unha forte tormenta botou a embarcación contra uns rochedos, partíndoa en dous 
anacos, c permanecen así dczaseis horas a oncc leguas de terra firme, polo que tiraron 
ó mar todo o que levaban a bordo para poderen saír a flotación, o que non conseguiron 
ata que el invocou a Virxe da Pastoriza. No cadro (óleo sobre lenzo, de 70 x 76,5 cm) 
o barco, de tres mastros, co trinquete esmoucado. aparece enteiro, non partido en dous 
como di a lenda. representado en escorzo de popa a proa, semiinclinado cara a estribor. 
con todo o velame recollido, navegando cara á esquerda, preto dun promontorio. Leva 
as insignias españolas: a bandeira despregada nun pao na popa e un gallardete verme- 
llo no maior. A imaxe da Virxe ocupa aquí 0 ángulo dereito. 

Seguindo no mesmo santuario da Pastoriza, ten o carácter dc exvoto no máis am- 
plo sentido da palabra a acuarela que representa o embarrancamento do Bergantín "Fer- 
nando 7°", acaecido fronte ás illas de San Blas en Norteamérica ás seis e media da tar- 
de do 23 de agosto de 1851. Ncl v iaxaba como pasaxeiro Andrcs Rodríguez Vclo. que. 
ó verse en tal perigo, ofreceu o cadro, en acción de gracias, a Nosa Señora de Pastori- 
za por salvarlle a vida e, ó mesmo tempo. pídelle o descanso eterno para os compañei- 
ros de viaxe que faleceron no accidente. Na representación plástica (acuarela sobre pa- 
pel, de 34.5 x 44 cm) aparece a embarcación embarrancada e desartellada, como se dun- 
ha fotografía se tratase. E de nota-la ausencia da figura humana e da imaxe da Virxe. A 
diferencia cos cadros vistos anleriormente neste santuario é notable. tanto no que se re- 
fire á súa configuración como ó tipo de letra. 

Tamén diferentc é a acuarela (papel, de 41,5 x 54 cm) motivada polo temporal 
sufrido polo buque coruñés "Juan de la Vega" na desembocadura do Canal da Mancha 



322 



o 1 3 de abril de 1 874. Por iso o seu capitán, Bernabé González Llanos, ofreceuse á Vir- 
xe de Pastoriza, acalmando a tempestade. Tomada en lixeiro picado desde arriba, a em- 
barcación, de dous mastros e con case todo o velame recollido, aparece no medio dun- 
has fortes ondas, emproada cara á dereita. Ausencia tamén da figura humana e da re- 
presentación divina. Malia que non conste a oferta do cadro como tal exvoto á Virxe, si 
se ofrece o capitán, e é de supoñer que con outras dádivas, a diferencia da simple invo- 
cación que constaba nos dos séculos anteriores. 

O cadro máis completo, tanto narrativa como pictoricamente (fig. 3), e tamén o 
de maiores dimensións (83 x 123 cm, ó óleo sobre lenzo), atopámolo no santuario da 
Virxe do Camiño de Muros (A Coruña). Representa as desgracias acaecidas ó patrón 
José de Lojo e a outros seis muradáns que viaxaban no barco "La María" cara a Sevi- 
lla a partir de que o día 4 de setembro de 1758, á altura do Cabo Santa María, fose ca- 
tivado por un xabeque de mouros, cativerio do que se libraron despois de ofrecerlle ás 
Ánimas, de moi fonda devoción en Galicia, o pao de proa co seu aparello, podendo sal- 
tar ó bote e chegar ata Setúbal, onde embarcaron nun iate portugués que saía cara a Ga- 
licia xunto con outros trinta e cinco. O día 19 do mesmo mes, fronte a Hovar, un forte 
temporal de vento e mar acomete ó convoi, foi a pique o que transportaba ós muradáns 
e estivo debaixo da auga dúas horas, polo que afogaron cinco viaxeiros. Novo ofrece- 
mento, esta vez á Virxe do Camiño, a San Ramón e ás Ánimas, tralo que puideron che- 
gar a Viana o 23 e ó santuario de Muros o 26 para da-las rendidas gracias. Logo coñe- 
ceron os avatares de "La María", que despois de once días sen goberno chegou ó Cas- 
telo de San Sebastián de Cádiz. Todo iso aconteceu gracias á intercesión da Virxe. de 
San Ramón e das Ánimas. E remata a lenda coa recomendación de que "encomienden 
a Dios sus Almas". Graficamente, represéntase todo o acaecido ós mariñeiros dc Mu- 
ros. Nun primeiro plano, o ataque dos mouros: á esquerda, o xabeque pirata, visto por 
estribor, de tres mastros. con todo o velamc despregado e unha bandeira a popa, de cor 
vermella, cunha media lúa en devalo. levando na cuberta a oito musulmáns e a un su- 
bido á cruceta do pao mesana; diante del, e dándolle popa. o barco "La María", de dous 
mastros, a toda vela, xa abandonado pola tripulación, no intre de recibi-lo impacto dun 
canonazo no scu tercio traseiro; máis cara á dcrcita, navegan cinco mariñeiros nun bo- 
te, catro remando e un, tal vez José de Lojo. na popa mirando á fronte; se a represen- 
tación fose fiel á realidade. quizais falecesen dous muradáns no ataque dos mouros. ma- 
lia que non nolo manifeste a lenda. A historia segue representándose nun segundo pla- 
no: á esquerda, o iate no que embarcaron en Setúbal, de dous mastros, no rnedio do 
temporal e con todo o velame recollido; ó seu estribor aparecen cinco homes na auga, 
sen dúbida os cinco que afogaron segundo nos di a lenda; no lado oposto, "La María", 
sen tripulación e sen velame, fronte ó Castelo de San Sebastián, do que se representa a 
torre eireular, con escaleiras "ad destrorsum", como se pode adivinar polos catro fa- 
chineiros cadrados a distintas alturas. No centro dese segundo plano, a representación 
da divindadc á quc imploraron: dc tamaño máis grandc, a Dormición ou Tránsito da 
Virxe, semellante á que preside o altar maior da capela da Virxe do Camiño; a un lado, 
San Ramón, vestido de mercedaiio e coa súa iconografía habitual; ó outro. as Ánimas, 
representadas por tres íiguras humanas que sofren o tormento do lume purilicador do 
Purgatorio. Ó fondo. e nunha liña case recta todo ó ancho do cadro, pequenas casas ini- 
dentificables dan a sensación dunha terra firme. 



323 



Copyrighted material 




Fig. 3. Nosa Scñora do Camiño (Muros - A Coruña) 
(Arquivo Grúfíco do Musco dc Ponlcvcdra) 



O outro cadro de carácter mariñeiro existente no referido santuario muradán da- 

0 

ta de 1766. tamén de considerables dimensións (óleo sobre lenzo, de 86 x 66.5 cm). E 
importante posto que nos ofrcce, tanto na reprcsentación plástica como na inscrición, 
unha práctica habitual nas nosas romarías e tan ligada, aínda que como tal non apareza 
manifestada, a todo tipo de exvotos: a peregrinación, o face-lo camiño a pé, e neste ca- 
so descalzos; idea da peregrinación derivada, sen dúbida, da propia advocación maria- 
na, a Virxe do Camiño. e tamén relacionada coa xacobea pola cuncha de vieira na que 
se inscribe a lenda. Esta cóntanos que José Irjón, con outros tres mariñeiros e un rapaz, 
todos veciños de Muros, navegaba o 1 2 de febreiro de 1 766 no barco chamado "San Jo- 
sé y Animas" cara á Graña, preto de Ferrol, cando na de Laxe. ou Corme, os sorpren- 
deu un forte temporal do sur e se viron obrigados a recoller todo o velame; ós tres días 
rompéulle-lo temón, tiveron que goberna-lo barco con dous remos, sen ver nese tempo 
terra nin embarcación quc lle puidcsc valcr; ante tal perigo, ofrccéronse a lr descalzos, 
"moi dc vcras", á Virxe do Camiño, e nese intrc acalmou o temporal, chegando ós cin- 
co días ó porto de Llanes en Asturias, faltos de pan, viño e auga desde había tres días. 
Na inscrición. adcmais da propia narración do suceso, atopamos dúas palabras que fan 
refcrencia, por unha banda, á construcción dc cmbarcacións, c, por outra, á prcparación 
da pesca, malia que as dúas non figuran no "Diccionario" da Rcal Academia Española: 

324 

Copyrighted material 



"falqueado", en relación ó barco, e "cochada", á sardiña que transportaban. Polo que se 
refire á primeira, temos que entendela como unha deformación de "falcado", ben como 
participio do verbo "falcar", quc significa asegurar con cuñas, ben en rclación con "fal- 
ca", como táboa quc nas pcqucnas cmbarcacións vai dc proa a popa sobrc a borda para 
evitar que a auga entre nelas 22 , debendo inclinarnos pola segunda acepción, poñéndoa 
en relación co adxetivo galego "falcado" co que se cualificaba o barco ou a lancha de 
doce a quince toncladas quc transportaba a sardiña salgada das Rías Baixas a Portugal 
c quc tiña a borda postiza 23 . Polo quc atinxc á segunda, "cochar" podc significar cn cas- 
telán antigo "cocer" 24 , en portugués "apertar, calcar, prensar" 25 e en galego, ademais 
de "tapar, abrigar, acochar", "acama-la sardiña" 2 ' 1 , o que nos pon de manifesto unha 
maneira habitual no século XVIII de exportala, sen que poidamos saber se se refire á 
propia sardiña ou ó arenque. O cadro preséntanos ós mariñeiros no momento de cum- 
priren a promesa, todos cos pés espidos, dous aínda chcgando e os outros tres xa de xc- 
onllos diante do altar da Virxe do Camiño, representada sentada no leito e sendo coro- 
ada por dous anxos. Na metade superior esquerda aparece o barco. dun único mastro, 
co velame recollido. con dous tripulantes na cuberta utilizando coas dúas mans cadan- 
scu rcmo por babor, rccibindo unhas raiolas quc saen da imaxc divina. 

Outro santuario importante no que respecta a exvotos, principalmente de tema 
mariñeiro, é o de Santa María de Vilaselán (Ribadeo - Lugo). Os cadros nel custodia- 
dos diferéncianse dos doutros santuarios galegos por dous motivos fundamentais: en 
primeiro lugar, a ausencia en todos eles da representación da divindade, e, en segundo. 
a pouca importancia quc llc dan á figura humana. tamén auscntc nos máis dcles e re- 
presentada nalgúns de maneira diminuta. Por iso poderiamos consideralos como cadros 
puramente históiÍCOS, máis ou menos ben situados, a non ser pola inscrición, que lles 
dá un carácter relixioso e explica literalmente o suceso. 

O primeiro da serie dc Vilaselán (óleo sobrc táboa, de 42,5 x 42,5 cm) data o fcito 
no 4 de marzo de 1775 (fig. 4), en que o paquebote "Purísima Concepción", gobernado 
polo capitán Josef Reguera, veciño da localidade asturiana de Figueras, tal vez Santiago 
de Figueras no concello de Castropol, limítrofe co de Ribadeo, despois de saír de Lon- 
dres, sofre unha forte borrasca polo leste, acompañada dunha "travesía", entendida como 
vento que impide apartarse dun perigo e saír a mar aberto desde unha ría 27 , na illa de Wik, 
segundo a inscrición, pero que seguramente sexa a de With. Os tripulantes perderon toda 



22 Diccionario de la Lengua Española. Real Academia Española. Tomo [. Madrid. 1984. P. 628. 

2 > ROORÍC.UF.7. RODRÍGUEZ, Eladio. Diccionario enciclopédico galtego-castellano. Tomo II. Vigo. 
Editorial Galaxia. 1960. P. 327. 

2 "' Enciclopedia Universul llustrada Europeo-Amerkana. Tomo XIII. Madrid. Espasa-Calpe. S.A. P. 
1.175. 

25 Grande Ettciclopédia Portuguesa e Brasileira. Vol. VII. Lisboa-Rio de Janeiro. Editorial Enciclopédia. 
Limitada. P 10. 

M ALONSO ESTRAVÍS. Isaac: Diccionario da Lingua Galega. Tomo I. Madrid. Alhena Ediciones. S.A. 
1986. P. 635. 

27 M A RTÍN EZ- H I D A LGO Y TERÁN, Josc M". (Dir.): Enciclopedia General dei Mar. Vol. VI. Madrid- 
Barcelona. Ediciones Garriga, S.A. 1958. P 584. 



325 



Copyrighted material 



a esperanza de vida nos seus propios medios e buseárona no divino a través de Nosa Se- 
ñora de Vilaselán, conseguindo unha leliz chegada a Ribadeo. se por el entendemos "es- 
ta Ría '. Vemos aquí, ademais dun exvoto colectivo, posto que se refire a toda a tripula- 
ción, unha promesa múltiplc, faccndo voto dc cumprila: visita-lo scu tcmplo, cxcmplo 
claro de peregrinación, aínda que non se nos manifesten outras circunstancias da mesma; 
dar esmola para unha misa. sen que saibamos se rezada ou solemne, e poñer "este", en- 
tendemos que cadro, para memoria. É. pois. un cadro exvoto no seu máis amplo sentido: 
ofrecido, por un voto, nun intre dc pcrigo, custcado pola uipulación do baico c coa fina- 
lidade de perpetua-lo recordo do milagrc, c dicir, cunha finalidade propangandística uni- 
da á de dar gracias á divindade. A escena marítima ocupa una franxa máis estreita cá da 
lenda. Nela aparece en primeirísmo plano o paquebote, inmerso nunha forte ondada mo- 
v ida por un vento que lle dá pola popa, como se pode ver no movemento da bandeira e 
nas dúas velas que leva semirrecollidas. A embarcación aparece flanqucada por dous pro- 
montorios, ou entrantes de terra, a proa e a popa: á esquerda, unha pequena vila ou cida- 
de, na que destacan dúas altas Ioitcs cadradas rematadas por cupuliñas con bólas na cima 
e outra máis baixa con cúpula semicireular sobre cornixa; á dereita, unha torre ou un fa- 
ro, troncocónica c con fachinciros cadrados na parte infcrior, rcmatada por cornixa rc- 
dondcada, sobrc a quc sc apoia un cilindro, no quc sc sitúan. con hasta inclinada, dúas 
bandeiras vermellas. 




1 d< Mar/o ;jf»6 dc \'JJ$ falitndo i '< I rrb di 
re^para Kspaña,d Paqurvr-t, llamado bPysmáC 
i, al< orrwindo di D.Ut f RtOucra.br cino uVFkíuei 

frcntí ala Ma d¡ //iK.jwrlahanda dd k 
al Ixirrasra itrAvrfiadenort qfm porirr latrip 
I /afo, pírc^TT lotla (^|Kran/a<k 'icia tfJoKunvni'j, 
rnii' nlol)i/inn p<ji TUfdiud' \.<Sík fiíkícUn ii:' I- i • i 
! u S! T< nr-pJo, dar Itrocw ru rmra un rnifíá.i/yjf icr; cJlf 
.in.ujiorrfl. mrckfcfeani lij Rú,fi 



ui 




Fig. 4. Santa María de V¡- 
laselán (Ribadeo - Lugo) 
(Arquivo Gráñco do Mu- 
seo de Pontevedra) 



326 



0 do bergantín "Ana" é do 1 2 de outubro de 1861 , cando facía unha viaxe de La- 
brador a Cádiz. A lenda s¡túano-lo suceso por medio de coordenadas: a 51° 48' de lati- 
tude norte e 44° 36* de lonxitude oeste en relación con Cádiz. O seu capitán, José Ro- 
dríguez, ofreceuse á Virxe de vocación, é de supoñer que á dc Vilaselán. O barco sitú- 
ase no centro do cadro (óleo sobre lenzo, de 60 x 80 cm) visto por babor, con parte do 
velame recollido. A ondada eleva a popa, afundindo case a metade da banda de proa. 
Non nos consta ningún tipo de ofrecemento, a non se-lo do propio capitán. polo que é 
de supor que cando menos acudiría ó santuario. 

Un feito non habitual, corno é o de pedir pola tripulación doutra embarcación, 
atopámolo aquíen Vilaselán. O 10 de decembro de 1872, viaxando de Ribadeo a Mon- 
tevideo o bergantín "Flora Paquita", cun furioso temporal do SO. e a 60 leguas de Ves- 
sant, encontrouse coa corveta "Albión" que ía a pique. estando os scus tripulantes rcn- 
didos c sen csperanza de salvación. O capitán do bergantín, de apelido Reinante (fami- 
lia de certa notoriedade en Ribadeo no século X1X 2X ), vendo impotentes os esforzos 
humanos para salvalos, buscou protección na Virxe de Vilaselán e así foron todos libres 
de perigo, c dcsembarcaron en Ribadeo a noite do 13 do mesmo mes. En canto ó que 
nos di a lenda, non coñecemos ningún topónimo "Vessant", pero, tendo en conta que a 
viaxe era cara a América e os tres días que tardaron en volver ó porto ribadense, o su- 
ceso acaecería a uns trescentos quilómetros dalgún punto da costa occidental peninsu- 
lar. Non consta que no intre de perigo fixese ningún ofrecemento, pero dedícalle "este 
humilde recuerdo" en agradecemento a "esta soberana Reyna, amparo y consuelo, re- 
fugio y puerto seguro de los navegantes". No cadro (óleo sobre lenzo, de 60 x 81 cm) 
figura á esquerda 0 bergantín, e máis á dereita a corveta, os dous vistos por estribor, un 
con dous mastros e outro con tres, como corresponde ó tipo de embarcación; os dous 
levan na popa as respectivas bandeiras. o "Flora Paquita" a uruguaia e a "Albión" a es- 
pañola, e os dous teñen desprcgada unha vela do pao maior c maila tormentiña; sobre a 
cuberta do bergantín apréciase diminuta a súa tripulación, mentres que a da corveta 
abandonou o barco e navega nun bote de remos cara ó "Flora Paquita". O cadro, ofre- 
cido en acción de gracias e, ó mesmo tempo, para constancia, foi rematado en Monte- 
video o 22 dc outubro de 1875, case tres anos despois do accidente, c aparecc asinado 
no ángulo inferior dereito por un pintor tal vez uruguaio: "JOE BOTTO DIP". 

Consérvase en Vilaselán o único exvoto pictórico de Galicia, relacionado co mar, 
totalmente anepigráíico, polo que non podemos coñecer ningún dato sobre o naufraxio 
nin referente á identidade nin á data. Representa unha embarcación de tres mastros, 
desprovista de todo o seu velame, vista por esü'ibor e inclinada cara ó costado de babor. 
no medio dun mar embravecido, cunha onda case cubrtndoa. E un cadro (ólco sobre 
lenzo, de 66 x 97 cm) de boa factura, asinado por E. GONZALEZ, tal vez o pintor de 
Avilés (Asturias) Esteban González, activo na segunda metade do século XIX 29 . 



2K Manuel Reinante Cancio (1816-1 909) destacou como Auxiliar Facultativo de Minas. traballou nas Fá- 
bricas de Sargadelos e foi deputado provincial. Véxase A.V.R. ítem "Reinante Cancio, Manuel". en Gran 
Enciclopedia Gallega, t. 26, pp. 137-138. 

- y E.L.T. ítcm cn: VV.AA.: Cien años de pintttra en España y Portugal < ¡830-1930). Tomo III. Madrid. 
Ediciones Antiquaria. S.A. 1989. P. 223. 



327 



Copyrighted material 



0 último exvoto bidimensional de Vilaselán é unha estampa alernana (litografía 
sobre papel, de 36 x 45,5 cm) que representa ó barco a vapor "City of Paris". A única 
inscrición impresa limítase a da-lo seu nome e a indicar que pertencía á Compañía "In- 
man Line", así como as súas características técnicas: 580 pés de longo, 63 pés de an- 
cho, 59 de alto desde a ponte superior á quilla, e 20.000 cabalos de forza. Seguramen- 
te se trate do botado baixo bandeira inglesa en 1888. Ocupa todo o ancho do papel, vis- 
to por estribor, con tres mastros e tres chemineas fumeando, así como con botes 
salvavidas sobrc a borda. Ignórase, loxicamente, se foi ofrecido por alguén que viaxa- 
ba no propio "City of Paris" ou loi mercada a estampa meramenle como representación 
sirnbólica de calquera outra embarcación. 

O santuario da Escravitude, en Padrón (A Coruña), malia se-lo que conta co 
maior número de exvotos pintados, cun total de cincuenta e catro do século XIX. ade- 
mais do citado que alude ó milagre orixinario do culto e outro de comezos do XX. tan 
só posúe un de tema mariñeiro. O cadro (óleo sobre láboa, de 32 x 41 cm) refírese á 
tempestade que puxo en perigo en mar aberto a unha embarcación en que regresaba de 
América Enrique Uzal Rodríguez, posiblemente en 1825, data que. con parte da inscri- 
ción, non demasiado explícita, debeu de quedar tapada polo listón de madeira ó ser in- 
tegrado en 1919 nunha especie de retablo en que se reúne a totalidade dos exvotos pic- 
tóricos deste santuario. Plasticamente representa, ademais da imaxe da Virxe no ángu- 
lo superior esquerdo, a un gran trasatlántico, emproado cara á dereita. navegando nun 
mar non bravo en demasía, pero que si o levanta lixeiramente pola popa, permitindo ve- 
la pintura vermella por debaixo da liña de flotación en contraste coa negra da parte su- 
perior. Provisto de dous mastros con cadansúa cofia, coa súa cordame pero exentos de 
todo velame, e unha robusta pero curta cheminea no centro da cuberta, da que sae fu- 
me levado polo vento cara á proa. 

En Camariñas (A Coruña) un santuario de fonda devoción mariñeira é o dedica- 
do á Virxe do Monte. Cando hai temporal, as mulleres moven unha tella do seu tellado 
para acalmalo e para propiciar un vento favorable. Pero tamén no mar se encomendan 
a ela, como lixo Fernando Méndez o 23 de agoslo de 1872, que partira no "San Anto- 
nio e Animas" do porto portugués de Viana, e sufriu unha forte tempestade con cerra- 
zón e mar, polo que se ofreceu a Nosa Señora do Monte pedíndolle que lle descubrise 
terra. e ó mesmo tempo da petición clarexou (fig. 5). 




Fig. 5. Nosa Señora do Montc (Camariñas - 
A Coruña) 

(Arquivo Gráfico do Museo de Pontevedra) 



328 



Na igrexa do Convento de Santa Clara de Pontevedra é venerada a Virxe baixo a 
advocación dos Desamparados. Ademais dun cadro motivado por unha grave enfermi- 
dade, posúe unha estampa (litografía sobre papel, de 26 x 40,5 cm de caixa), gravada 
en Montevideo na casa Wiegeland. que, malia que na inscrición non alude a ningún ac- 
cidente nin ó seu ofrecemento como exvoto, debemos considerala como tal. Represen- 
ta á Goleta de S.M.C. "Cruz", collida desde un plano aéreo, amosando a súa cuberta, 
cos seus mastros partidos e cun bote sobre ela. A lenda impresa dinos que era do porte 
de seis canóns e que ía mandada polo Tenente de Navío Elmilio Catalá, ás catro da ma- 
ñanciña do día 10 de xuño de 1857, situando xeograficamente o posible suceso nun 
punto do Océano Atlántico encadrado entre os paralelos 26 e 27 de latitude sur e os me- 
ridianos 34 e 35 de lonxitude oeste tomados en referencia ó de Cádiz. 

Os exvotos pintados de tema mariñeiro vistos ata agora estaban dedicados á Vir- 
xe, aínda que ningún deles á do Carme. Sen embargo, en San Vicente de Noal, en Por- 
to do Son ( A Coruña), temos un no que se lle pide o favor a Cristo, Xesús Redentor, re- 
presentado como Nazareno; o mesmo que un que se custodia na capela particular da 
Santa Cruz de Viveiro, pero este como Ecce Homo e por un accidente traumático dun- 
ha rapaza caída dun balcón. O de Noal (óleo sobre lenzo, de 33,5 x 41,5 cm) refire o 
acaecido o 13 de decembro de 1827 ó bergantín-goleta "Nuestra Señora del Rosario", 
atracado sobre o porto de Cádiz, cun tempo borrascoso, forte e escuro. O capitán, do 
que se descoñece o nome, e mailos outros tripulantes ofreceron o valor do pao trinque- 
te, e foron librados do perigo. A embarcación represéntase vista por estribor e. malia 
que di que estaba "acostado" no porto. aparece no medio do mar sen ningunha alusión 
ó peirao; sobre a cuberta catro homes, dous deles na proa, con traxes de faena verdes e 
sombreiros negros e cos brazos abertos como impetrando a axuda de Xesús, no ángulo 
superior dereito (fig. 6). Non é un cadro exvoto en s¡, xa que o exvoto propiamente di- 
to sería o que custaba o mastro ofrecido. 




Fig. 6. San Vicente de Noal (Porto 

do Son - A Coruña) 

(Arquivo Gráfico do Musco dc 

Pontevedra) 



329 



Notable diferenda atopámola no cadro (óleo sobre lenzo. de 74 x 54 cm) entre- 
gado a Santa Ana na parroquia de San Adrián de Calvos, en Fornelos de Montes (Pon- 
tevedra). Na inscrición figura: "Milagro que hizo Nuestra Señora Santa Ana con María 
Cabadas de Oitavén y compañcros a ticmpo dc naufragar cn la mar". Non sc podc sa- 
ber, pois, nin a data, nin o barco, nin o lugar, nin tampouco que tipo de ofrecemento fi- 
xo. üraficamente aparece a embarcación, vista por babor, de dous mastros con toda a 
vela recollida, e cunha alta cheminea fumeando cara a popa, así como con oito fachi- 
nciros cadrados no seu casco e o gallardcte c bandeira cspañola ondeando no mesmo 
sentido que o fume impulsados polo vento. No ángulo superior dereito, Santa Ana, coa 
Virxe nena pola man, sobre uns círculos que queren representar nuhes. nubes que do 
mesmo xeito figuran no ángulo esquerdo. Se a diferencia plástica é importante. máis o 
é o feito de que a lenda comece dicindo "Milagro que hizo...*', equivalente ó habitual 
"Miragre quc fez..." dos portugueses. 

A pesar da grande importancia que teñen estes exvotos pintados para o coñece- 
mento do mundo do mar en tempos pasados, "verdaderos tesoros de ese arte popular in- 
gcnuo y cxprcsivo quc muchas vcccs ticnc cl caráctcr dc las pinturas mcdicvalcs, y otras 
cl dc marinas rcalizadas por excelente pintor anónimo o dcsconocido, y sicmpre son do- 
cumentos valiosos... para estudiar las características técnicas de los buques de determi- 
nadas épocas"™, non son os únicos que os mariñeiros ofrecen á divindade, posto que é 
frecuente atopar nos nosos santuarios outro tipo de ofertas, entre as que destacan as ma- 
quetas ou reproduccións de embarcacións penduradas das paredes ou das bóvedas. 

Scn cmbargo, a difcrcncia coa maioría dos cadros, quc contan cunha maior ou 
menor lenda explicativa, que nos leva a consideralos como exvotos "a posteriori", un- 
ha vez realizado o milagre. as maquetas, dado o seu carácter, agás excepcións, anepi- 
gráfico, prcséntannos certas dúbidas no quc sc rcfirc ó momento do scu ofrcccmcnto, 
antcs ou dcspois, en acción de gracias ou cn busca dc protección do barco en quc habi- 
tualmente traballa ou no que vai a realizar determinada viaxe. 

Temos que dubidar tamén da súa fidelidade reproductiva dunha embarcación en 
concreto. Así, mentres que o destructor "Oquendo" da capela de Nosa Señora da Lan- 
zada (Sanxcnxo - Pontcvedra), feito c cntrcgado por un mozo quc cumpriu o scrvicio 
militar ncl dcspois dc rcmatalo, ou o "Arictc" (fig. 7) da dos Rcmedios de Miñarzo 
(Carnota - A Coruña) ofrecido, xunto co temón. pola Armada Española tralo seu afun- 
dimento o 26 de febreiro de 1966 preto do santuario sen ningunha perda persoal 31 , se 
corrcspondcn co modclo orixinal. atopámonos con outras dc fabricación industrial re- 



30 AMICH BERT, Julián: Mascarones de proa v e.xvotos marineros. Barcelona-Buenos Aires. Librería 
Editorial ARGOS. S.A. s.d. P. 32. 

11 Construída e botada en Ferrol o 7 de febreiro de 1961, facía a viaxe desde a cidade departaniental ga- 
lega cara a Cartaxena, cunha tripulación de 190 homes, e foi abatida por un forte temporal, cooperando co 
"Legazpi" e co petroleiro "Camporraso" as xentes da zona na salvación da totalidade dos tripulantes. MO- 
RENO. Salvador: "La pérdida de la fragata "Ariete*". Revistu General de Marina, tomo 170. abril de 1966. 
pp. 502-504. Sobre as características da fragata, véxase "Naufragio de la fragata 'Ariete'", Revista Gene- 
ral dc Marina. cit., pp. 530-53 1 . 



330 



Copyrighted material 



producindu vellus barcus, cumu 0 "Galeón españul. S. XVI. Spanish galleun" de San 
Andrés de Teixidu (Cedeira - A Coruña) uu a "Fragata Españula. Añu de 1780" dus 
Milagres de Amil (Muraña - Puntevedra) realizadas en plásticu mudernu, e uutras que 
nnn se puden currespunder cun ningunha embarcación en cuncretu, como trcs artesa- 
nais deste últimu santuariu, unha en madeira que semella un barcu viquingu, nutra dun 
tacu de madeira maciza e a terceira de cunchas (fig. 8), tntalmente desprnpnrcinnada, 
nu unha de Vilaselán, tamén en madeira. 





331 



Outros, a pesar de que son reproducción do orixinal, non deben ser considerados 
propiamente exvotos. E o caso do cruceiro "Reina Regente" na igrexa de Santa María 
de Centroña (Pontedeume - A Coruña), afundido o 10 de marzo de 1895 entre Tánxer 
e Cádiz sen salvarse ningún dos 412 tripulantes, feito en marquctería bastantes anos 
despois por Manuel Leira (1889-1981 ), que non foi ofrecido por ninguén no momento 
de perigo nin en agradecemento pola salvación, xa que afogaron todos 32 . 

Desde Ribadeo ata A Guarda son moitos os santuarios que, ó longo da costa, e 
mais algún do interior. posúen maquetas e reproduccións de embarcacións, anónimas 
unhas, identificadas co seu nome ou co seu número de matrícula outras. e da máis di- 
versa tipoloxía: de guerra (fig. 9), a vela e a vapor, de diferentes épocas; trasatlánticos; 
de cabotaxe; deportivos, como o "Gaviota" da Virxe da Barca (Muxía - A Coruña), ou 
de pesca. como o ofrecido á Virxe do Carme en Santiago de Celeiro (Vivciro - Lugo), 
xa a motor, coa inscrición "Niño Jesús" na borda dc estribor, matrícula "FE.2.1954*', 
que leva nunha vela a popa a lenda "Recuerdo de los chicos del Manuel Luisa" (fig. 10). 




Fig. 9. Fragata "Trúnsito". Nosa Sc- 
ñora do Cumiño (Muros - A Coruñai 
(Arquivo Gráfico do Museo de Pon- 
tevedra) 



32 LÓPEZ CALVO, Andrés: "El naufragio del 'Reina Regente* ( 1895) en un exvoto de la iglesia parro- 
quial de Santa María de Centroña". Cútedru. Revislu Eumesu de Estudios. Niím. 2 ( 1995). pp. 57-62. 



332 



Fig. 10. Santiago de Cclciro (Vivciro - Lugo) 
(Arquivo Gráfico do Museo de Pontevedra) 



Diferentes son as de Santa Minia (Brión - A Coruña), consistentes en semi-cas- 
cos pegados ó fondo dunha urna de cristal, semellantes en todo ós "demi-coques" fre- 
cuentes na Bretaña francesa. 

Estes son algúns dos exvotos que claramente podemos considerar como de ca- 
rácter mariñeiro. Outros, sen embargo, poden scr comúns ós da cultura labrega. c in- 
cluso ós da urbana: figuras de cera, velas, en metálico. cadaleitos, mortallas... O noso 
cantigueiro popular recolle, entre outras, dúas dádivas atribuídas a mariñeiros, pero que 
tamén poderían ser ofrecidas por xente doutra calquera condición: 

Miña Vir.xe do Xurés, 
len o tellado de vidro, 
que llo dou un mariñeiro 
qite andaba no mar perdido, 



333 



mostra de ofrecemento realizado nun momento de perigo, ou: 

Miña Vir.xen de Aguasantas 
ten unka anda de vidro, 
que lla dou un mariñeiro 
por devoeión que lie f/Tía 33 , 

claro exemplo de oferta devocional froito dun sometemento á súa protección durante to- 
do o ano. 



FRAGUAS Y FRAGUAS. Antonio: "La Virgen en el cancionero...". op. cií.. pp. 77 e 78. 



334 



Copyrighted material 



LENDA E POESÍA POPULAR 
NAS NOSAS RÍAS, NO NOSO MAR 



Antonio Fraguas Fraguas 



A costa clo mar de Galicia ten 1 195 km. Imos facer un paseo polas rías: a ría é 
a entrada do mar na terra seguindo o rumbo que lle sinala un río. Non sabémo-la súa 
orixe. 0 primeiro que se ocupou delas foi un alemán, Von Richtofen ( 1 886); para el son 
"unha transgresión mariña que invadiu un relevo preexistente xerado pola acción flu- 
vial, e a costa das rías c unha costa transversal". Para Schurtz (1902) a orixc das rías cs- 
tá nos movementos corticais da costa de Galicia. Para Scheu (1913) foron movementos 
epiroxénicos positivos e negativos. Para Lautensach teñen unha orixe fluvial e trálase 
de vales anegados polo mar. Para Carlé (1947) foron movementos epiroxénicos que le- 
varían a un levantamento xeral de Galicia, a cal fragmentada en bloques potenciaría pe- 
quenos escorrementos dos límitcs entre os distintos bloques. 

O primeiro investigador galego que traballa sobre ellas foi Torre Enciso, que as 
clasifica en Rías Altas, Rías Centrais e Rías Baixas, relacionándoas con tres bloques di- 
ferenciados: bloquc montañoso sctentrional. bloque penechaira galcga e bloque monta- 
ñoso sur-occidental. 

Mesching valora positivamente a baixada do nivel do mar durante o Cuaternario 
xunto cun levantamento lento do relevo galaico durante este período. Despois, os tra- 
ballos de Pannekock, Nonn, Pérez Alberti e ala Wegener resumen que foi duranle o Eo- 
ceno cando se orixinaron as rías e as fosas tectónicas de Galicia e que durante a fase fi- 
nal, denominada a postoroxénica, tivo lugar unha subsidencia rexional progresiva do 
bordo continental, que ocasionou a inmersión da plataforma continental c das rías. 

A ciencia non fai máis que dar un parecer científico pero témo-lo saber lendario, 
que sabe moi ben a orixe das rías: Estaba Deus ordenando as terras e puxo un bo pu- 
ñado de terra para face-la Península Ibérica, colocouno moi ben posto, pero estaba acu- 
gulado e para mellora-la forma, Deus, coa man aberta, deulle dúas palmadas e quedou 
a planicie feita. Faltaba a esquina do Noroeste e colleu un puñado de terra mollada, 
apertouna un pouco, pousouna e quedaron as rías do oeste feitas. Quedaba falto o bor- 
do do norte e para rematar colleu unha pouca terra e apertouna, quedando ó pousala as 
Rías Altas; por sc-lo dcdo pcqueño, o do río Eo, moi curtiño, para alongalo. coa man 
dereita aberta e simulando un corte na terra mollada, marcou o lugar para o río en liña 
recta. A orixe das rías é a obra directa de Deus. E preguntamos a nós mesmos: ¿Está re- 
matado o proceso formativo? 

Temos oído moitas veces a lenda do milagre de San Gonzalo. Acercábase a Ri- 
badeo unha escuadra numerosa con ánimo de entrar na vila. Eoron pedirlle a San Gon- 



335 



Copyrighted material 



zalo, que estaba rezando na igrexa de San Martiño, e o santo saíu coa xente en rogati- 
va e, dende o camiño por onde ían, vían a loita no mar. San Gonzalo axeonllábase e o 
mesmo facían tódolos orantes que acompañaban ó Cristo en rogativa. En cada parada 
do Santo ía a pique un barco inimigo. Nun momento o sancristán que levaba o farol 
grande alumeando con vela dixo: - Xa só quedan dous. E xa fuxían. San Gonzalo vol- 
vcu axconllarsc c rezou para que chegasen sans e salvos ó seu porto para quc informa- 
sen dc como e onde quedaban os compañeiros. 

Hai tamén Ienda e misterio na orixe de varios ríos: 

OS RÍOS ERAN NINFAS; TRES RÍOS: MASMA, LANDROVE E XUBIA 

As tres ninfas gardaban un segredo. Un misterioso poder de encanto amoroso e 
fortuna como posuidora dun tesouro e dun grandioso palacio para morada. Sería o pre- 
mio. Gañaría a que chegara primeiro ó mar, onde está sinalado un punto, habendo ou- 
tros nove ó longo do camiño. Camiñaron por carrciros c por pencdos de monte ata chc- 
gar ó lugar do aacente lluvial. Chegaron ó nacente con moito sono e, denantes de dor- 
mir. prometcron &s tres dormir e a primcira quc cspcrtasc chamana ás outras c as tres 
collerían ó mesmo tempo o rumbo ó mar. A promesa está feita e quizais no seu interior 
había un principio de camiñar, de seguir un rumbo con atallos. 

Adormeceron. Espertou unha, era a primeira, as compañeiras dormían. Se non as 
chamaba faltaba á palabra dada pero gañaba camiño para chcgar ó mar. Botouse a co- 
rrer sen que as compañeiras espertasen. 

Espcrtou a scgunda, veu que faltaba a primeira c, coma ela, fuxiu corrcndo na 
procura do mar polo camiño para o río. 

Espertou a terccira, veu a traizón das compañeiras e con máis forza marcha con 
máis coraxe á conquista do tesouro por gañar, e chegou ó mar denantes que as compa- 
ñciras; libre dc prcxuízos foi cla a gañadora. 

A ría de Foz está formada polo río Masma; e ó abrigo de Fazouro vai para-lo Ou- 
ro, quc lcva consigo o incalculablc valor sc puidera faccrse un cambio: "Se a Frouxei- 
ra fose manteiga e o río Ouro viño mouro. ¿Quen podería con Valadouro?". O castro de 
Fazouro, coma tódolos castros. ten a lenda das vigas de ouro e de alcatrán, que ó to- 
carlle queima nun círculo dunha legua. Non faltan nos museos obxectos como o torque 
máis grande de ouro, quizais procedente do castro de Fazouro. 

0 río Landro ou Landrove fai a ría de Viveiro. a vila a onde teñen ansias por che- 
ga-los mariñeiros: 

Vila de Viveiro alegre, 
¿non virá un ventiño norte 
que pra viveiro nos leve? 

Na cantiga popular está moi presente a graciosa voz no canto da serea: 



336 



Copyrighted material 



Alá no medio do mar 
oín cantar a sirena; 
fválgame Dios que ben canta 
unha cousa tan pequena! 

0 canto atrae ós navegantes, pero aquí engaiólanos: 

A sirena cando canta, 
canta no medio do mar, 
os maríñeiros dan volta 
sólo pola oír cantar. 

0 ilustre escritor Nicomedes Pastor Díaz y Corbelle titulou unha das súas obras 
La sirena del Norte, título que tamén tivo un xornal de Ribadeo. 0 poeta remataba con 
estes versos de despedida á serea o silencio do seu cantar: 

No más oí de la gentil sirena 
el cántico divino, 

sinó el tumbo del mar sobre la arena 
v el ronco son del . ara< ol marino. 

Unha lembranza xeográíica: 

Tocan o pandeiro en Bares, 
asferríñas no Barqueiro 
e as nenas que o tocan 
sonche do val de Viveiro. 

A ría do Iíarqueiro está feita polo río Sor. A vila do Barqueiro é unha das máis, 
quizais a máis fermosa do mar Cantábrico. Nesta zona do litoral, das cousas do mundo 
antigo aínda sc conserva o crebaondas fenicio no porto de Baies. 

A ría de Ortigueira. formada polo río Mera, está comprendida entre as puntas do 
cabo Hstaca de Bares e do cabo Ortegal, que termina en punta de frecha, e son as pun- 
tas máis setentrionais da Península Ibérica. 0 gracioso dito: 

Santa Marta de Ortigueira 
a muller que come a nata 
non pode ter a manteiga. 



337 



Copyrighted material 



Dende Ortegal a Cedeira 0 litoral está formado por altos acantilados con máis 
dun 80° de perpendicularidade. Nun entrante da costa, sen porto e sen praia, está San 
Andrés de Teixido, e no seu mar hai preto unha pedra que os romeiros van ver e coñe- 
cen co nome de "O Barco de San Andrés", por ser, hai moitos séculos, o barco en que 
veu 0 santo. Os romeiros baixan dende o Santuario á fonte dos tres canos con pía chea 
de auga, onde botan a miga de pan como adiviñanza segundo nade ou afonda. Procuran 
leva-la herba namoradeira como di o cantar: 

A herba de namorar, 
a herba namoradeira. 
a herba de namorar, 
lévocha na faltriqueira. 

Segundo este verso a herba é para conquistar marido ou muller, é unha herba ca- 
sadeira. Frei Martín Sarmiento, que estivo aquí, preguntoulles a varios veciños e dé- 
ronlle o nome de herba empreñadeira, este nome cambia o significado, será herba pa- 
ra ter familia a que procuran os casados. É curiosa a viaxe da alma acompañada de dous 
familiares para cumpri-lo prometido por Noso Señor a San Andrés para que quedase 
aquí, pois "ou de vivos ou de mortos, todos te virán a ver"'; poden vir en forma dun ani- 
mal. E curioso o relato de Castelao Un ollo de vidro: un pai faille o encargo ó fillo: mós- 
tralle un lagarto e dille que vai face-la viaxe nel a San Andrés de Teixido, cousa en que 
vai empregar moito tempo; e encárgalle que vixíe o seu esqueleto porque viu un veci- 
ño coxo e pode roubarlle unha perna. O cantar mostra o longo camiño que era preciso 
percorrer: 

Meu glorioso San Andrés 
que estás no cabo do mundo; 
sólo por te ver, meu Santo, 
tres días hai que non durmo. 

Pasamos Cedeira co seu río Condominas e imos arrimándonos a Ferrol pero pa- 
ramos na lagoa de Doniños, onde a lenda fixa unha cidade asolagada, unha das moitas 
Valverdcs que se sitúan en Cialicia e arredorcs. Isto supón unha viaxe por este lugar fei- 
ta pola Virxe co Neno, que foi maltratada polos veciños e soamente dous nenos a tratan 
ben, quizais a mesma familia dos nenos sería doutras crenzas. A cidade é asolagada por 
unha orde que dá a Virxe e tendo ó seu lado os que lle fixeron ben. A Virxe ordena: 
"Arrebíratc Vila co de baixo para riba", e no momento a Vila qucda entcrrada nun tre- 
mendo lamazal. Pasado tempo quedan descubertos restos de edificacións como ó pare- 
cer se teñen atopado na lagoa de Doniños, que está na parroquia do mesmo nome e no 
Concello de Ferrol. 

Chegamos á Coruña. Defendían a vella cidade os castelos de Santa Cruz, Santo 
Antón, e ten na cantiga popular o encanto da súa beleza: 



338 



Copyrighted material 



Se me deran a escoller 
non sei o que escollería, 
se entrar na Coruña de noite 
ou entrar no ceo de día. 

Tamcn as cantoras do Burgo: 

As rapaciñas do Burgo, 

vivan elas, vivan elas, 

que non as hai que millor canten 

debaixo destas estrelas. 

Non falta nunca a escala de valores enxalzando unha e nun segundo plano outras: 

En Redes hai boas mozas, 
en Ares hai aflor delas, 
en Mugardos refugallo, 
non hai quen case con ellas. 

A pesca repartida coa especialidade de cada porto que expón con claridade: 

Para parrochas en Redes, 
para sardiñas en Ares, 
para pulpos en Mugardos 
e na Graña calamares. 

0 fino humor hen medido cun paseo no tranvía, un medio de comunicación que 
non debería scr apartado en ningunha cidade: 

Pasei por Santa Lucía, 
e montei no tranvía 
e vin a estación: 
dei a volta ó relleno 
e estaba Calero 
de moito bastón. 

O mareo que pode padecerse polo mar da Marola, o paso que se valora en cal- 
quera viaxe amorosa: 

Pasei o mar da Marola 
queridiña, por te ver, 
pasei o mar da Marola 
a piques de eu morrer. 



339 



Copyrighted material 



O río Mero é o que forma a ría da Coruña. a ría mais estudiada por Torre Enci- 
so. A Torre de Hércules, un dos faros antigos dos que orientaban a navegación de ca- 
botaxc, debc considcrarse símbolo da cidadc. A poesía di qucn foron os cantciros quc a 
fixeron: 

Esta torre fai mil anos 
que a ji.xeron os fenicios, 
mais parece que hai indicios 
de que é obra de romanos. 
Pois non foron os primeiros, 
nin os segundos. Aposto 
tíranos da duda. Aposto 
di: ¿quen foron? 
- Os canteiros. 

Dende A Coruña a Fisterra o litoral comprende unha costa diferente, costa acan- 
tilada granítica de grandes penedos engarzados uns nos outros, figuran como pezas apa- 
rafusadas. Dixemos moitas veces que se lle dera o nome de Costa Brava, pero preíiren 
o que eles lle deron, Costa da Morte. A voz do Roncudo anuncia na parte norte a en- 
trada na ría de Corme e Laxe, ría formada polo río Anllóns; nas súas augas chegan a 
Ponteccso os sons das campás quc tocan as saudadcs de Pondal. 

No monte de Corme está a Pedra da Serpe, moi semellante a outras que se en- 
contran en diferentes lugares de Galicia. Na parte alta do monte está a capela da Virxe, 
de moi grande tradición mariñeira. Un dos costumes das mulleres dos mariñeiros era a 
tella da capela. Para que cambiase da chuvia para o bo tempo dábanlle a volta a unha 
tella e para que cambie a dirección do vento colocaban a tella do xeito apetecido. Dous 
canteiros de Brantuas construíron aquí unha especie de torre para que sirva de base pa- 
ra unha imaxe do Sagrado Corazón de Xesús, en cumprimento dunha promesa. 

No cantigueiro popular figura a preocupación polo estado do mar: 

Para ser bo mariñeiro 
hai que ser como os de Corme; 
que cando vén o mal tempo 
neste porto ninguén dorme. 

Os veciños colleron moita froita, que era a carga dun barco que botou a pique un 
submarino alemán: 

Guadalajara en Roncudo, 
México na Ferrateira: 
hei de levar os tomates 
cunha cestiña prá feira. 



340 



Copyrighted material 



0 amor require a visita á amada: 



A Corme, patrón, a Corme, 
a Corme se pode ser; 
en Corme collín amores 
a Corme quero volver. 

Unha visión da indumentaria da moza, que leva dous refaixos: 

A Xuliana de Barizo 
vai para San Xulián; 
leva o refaixo marelo 
por enriba do de lan. 

A vixilancia protectora da Virxe do Faro ós que pasan para o mar ou veñen do 
mar para ó porto: 

Nosa Señora do Faro 
está no alto.fai que dorme 
mais Ela ben veu pasar 
ós mariñeiros de Corme. 

Un diálogo dos mariñeiros de Corme coa Virxe do Carme: 

A virxen do Carmen 
quérena levar 
os mozos de Corme 
para navegar. 
Ela xa II e dixo: 
¡iremos, iremos! 
nunha barca nova 
de corenta remos. 

As duras inquietudes dos amores: 

Son de Laxe, son de Laxe, 
teño os amores en Corme; 
o que ten amores lonxe 
non sei como sono dorme. 

Navegamos un pouco rumbo sur e entramos na pequena ría de Camariñas, que 
ten como lindeiros: na parte norle o saínte Punta da Barca e no sur Cabo Vihín, famo- 
so polo mar bravo do que informa o Faro que está no seu cume. O comezo da ría está 



341 



Copyrighted material 



en Ponte do Porto, onde desemboca o río Grande. Camariñas é un porto de mar de moi- 
ta importancia pesqueira pero Camariñas é coñecida en todo o mundo polos encaixes, 
traballo das mulleres de tal finura e elegancia que non ten rival. No encaixe traballan ta- 
mén as de Corme e quizais na aldea veciña. Na canción popular figura unha ameaza dc 
venda: 

A vila de Camariñas 
disque que a van vender; 
o que merque Camariñas, 
moito diñeiro ha de ter. 

O inquedo padecer de amor: 

Camariñas, Camariñas 
xa me vou camiñando 
por unha de Camariñas 
vou polo mundo penando. 

Conserva costumes antigos como seca-lo peixe ó sol. Hai tempo no traballo das 
palilleiras había tamén pequenas íestas populares, a son de canto e pandeireta. 

No mar bravo de Muxía está un dos grandes Santuarios da nosa terra: a Virxe da 
Barca, que ten a pedra abaladoira, agora rota. A min nunca me bailou. Era lugar de pro- 
cura de familia e a xente arrima as costas á Pedra dos Cadrís. A cantiga lembra a nega- 
liva ás pretensións de baile: 

Veño da Virxe da Barea 
veño de abala-la pedra; 
ahalei a máis pequena, 
a grande non quixo ela. 

Rosalía describe as galas das mozas dos diferentes lugares que van á romaría. 

É preciso pedir axuda para buscar unha importante peza do barco que cacu ó mar: 

Na altura de Camariñas 
caeume o risón ó mar: 
rapaciñas de Muxía 
víndemo a levantar. 

Chegamos ó cabo Fisterra. No abrigo da prolongación do monte está a vila, Fis- 
terra, a onde chegaban os peregrinos que viñan a Compostela e querían ve-lo cabo do 
mundo; para atendelos había un hospital de pcregrinos. Houbo unha cidadc: Duium, 



342 



Copyrighted material 



que desapareceu din que asolagada; algunha vez pensamos se sería por un marenioio. 
No cabo está o f'aro a modo de palmatoria con potenle luz e forte bramido, para cando 
o espeso neboeiro non deixa ve-la luz. O cantar eloxia a luz: 

Voga Pepe, voga Pepe, 
voga Pepe, para terra, 
xa verás como che alumbra 
a farola de Fisterra. 

Ó lado da capela de San üuillerme parece ser que había unha sepultura antropo- 
morfa. que usaban de cama os matrimonios que desexaban ter familia. Frei Martín Sar- 
miento denunciou o feito como escandaloso á autoridade eclesiástiea, a sepultura rom- 
pérona e Frei Martín escribiu: "y se acabó todo". Os ansiosos de familia ían pedirlle a 
San Guillerme que se obrara nos peticionarios un milagre. A devoción máis grande é o 
Santo Cristo. a canción popular indícao: 

Veño da Vir.xe da Barca 
veño de abaia-la pedra; 
agora veño a rezarche 
Santo Cristo de Fisterra. 

A axuda cando se produce unha avaría: 

Santo Cristo de Fisterra 
mándano-lo vento en popa, 
para pasar Touriñana 
que témo-la vela rota. 

A imaxe é igual á de Ourense. 

A prolongación do cabo Fisterra, longo e estreito, cerra a ría ou abrigo de Cor- 
cubión, e na oulra banda destaca O Pindo coa Moa a xeito de gorra a máis de 600 me- 
tros de altitude, onde estaba a grandiosa fervenza do Xallas no Hzaro, agora perdida, e 
onde recollemos notas dun misterioso palacio dunha moza. O tesouro está gardado, co- 
ma en todos estes palacios, con dous canos pechados cun testo de bronce; un ó abrilo 
mata, por iso ninguén vai busca-las riquezas; o palacio e a guapa moza esperan. En Car- 
nota está un dos hórreos máis grandes de Galicia; é moi grande a praia. As vilas de Cor- 
cubión e Cee, situadas na parte do norte, teñen un importante desenvolvemento. Tamén 
aquí a cantiga pide axuda para vencc-lo vendaval: 

Venda valiño amoroso, 
vendavaliño, ponte quedo, 
deixa pasar meu irmán 
dos baixos de Corrubedo. 



343 



Copyrighted material 



Pasado o Monte Louro, que é monte-illa. entramos na ría de Muros e Noia, que 
forma o río Tambre. Pero á ría van parar oulros ríos de menos importancia. Penso que 
a nota máis singular é saber que Noia foi fundada por Noé e a arca parou no cume do 
Monte Louro ou Monte Ararat de Galicia. Dende alí soltou o corvo e non volveu, desc 
feito sae o dito: 'Tixo ida de corvo". Soltou a pomba e volveu axiña co ramiño de oli- 
veira para face-lo niño na arca. A copla ten a súa diversión: 

Vexo Muros, vexo Noia, 
tamén vexo Corcubión, 
e vexo as nenas de Faro 
que andan ó mexilón. 

Os de Noia son bos mozos, 
os de Muros baloqueiros, 
os de Fisterra morenos, 
os do Son bos mariñeiros. 

Cando pasaban nun barco por diante da Creba, en lembranza á Virxe do mostei- 
riño, o patrón descubríase e tamén os mariñeiros, e dicía en voz alta: 

Salve Señora 

que estamos na Creba. 

e rezaba unha Ave María, á que todos respondían. 

Denantes de saír ó mar aberto témo-lo castro de Baroña e o faro de Corrubedo, 
que guía as xentes que navegan, pasean ou namoran co seu ollar largacío. e pasado 
Aguiño, magnífico porto, e Santa Uxía de Ribeira, entramos na ría de Arousa, formada 
polo río Ulla, que ten ás súas costas o núcleo montañoso do Barbanza, que a separa das 
rías de Muros e Noia. A ría ten nos comezos Rianxo e A Pobra. En Rianxo é mester o 
canto á Virxe de Guadalupe, o que máis voltas deu ó mundo enteiro no seu tempo: 

A Virxen de Guadalupe 
cando veu para Rianxo 
a barquiña que a trouxo 
era de pau de laranxo. 

Ondiñas veñen, ondiñas veñen, 
ondiñas veñen e van; 
non te embarques, rianxeiru, 
que te vas a marear. 



344 



Copyrighted material 



Como o canto: 

Se vas a San Benitiño, 
non vaias ó de Paredes, 
que hai outro máis milagreiro 
no conventiño de Lérez. 



A imaxe da Virxc dc Guadalupe, dc pcdra, obra dc Asorey, está colocada nun fcr- 
moso rccanto marítimo da vila, en Tanxil. Por ser lugar de cantores así o comenta a can- 
tiga popular: 

Aprendéronme a cantar 
as meniñas de Rianxo; 
aprendéronme a cantar 
indo polo mar ahaixo. 



É sempre forte a retesía nos lugares en toda Galicia. como podemos ver: 

Af veñen as lanchas do xeito 
pescando sardiñas a eito, 
e van cara a handa do mar 
porque os de Rianxo 
non saben pescar. 



A xeito de resposta: 



Ondiñas veñen, 
ondiñas veñen e van, 
as lanchiñas de Rianxo 
gánanlle ás de VHaxoán. 



0 eloxio da ría: 



Pasei a ría de Arousa 
nunha lanchiña de vela; 
non vin cousa tnáis honita 
nin penso volver a vela. 



Para que impere a paz na ría: 

Santo san Bartolomé 
esiá no medio da ría: 
dun lado ten a Rianxo 
do outro Vilagarcia. 



345 

Copyrighted material 



Repetimos que os xeólogos consideran esta ría diferente na orixe ás outras. Ago- 
ra lembrémo-la escuadra que visitaba Vilagarcía: 

¡Ai Sálvora! Vou ve-¡a ría 
que xa entrou a escuadra 
en Vilagarcfa. 

Agora Cambados coas saudades amorosas: 

Cambados, vello Cambados, 
os mozos téñenche medo, 
van a li co peito iedo 
e tornan enamorados. 

E a xente de Cambados: 

Polo mar vén un barquiño 
vamos ver que xente leva 
leva xente de Camhados 
que é xente de boa terra 

As illas de Arousa e da Toxa, a praia da Lanzada co baño das nove ondas e can- 
do o vento forte sopraba do mar a voz das ondas oíase en Pontevedra. Denantes de sa- 
ír da ría o eloxio das vilas: 

Non hai portos como o de Arousa 
vilas como elas non vin 
Vilaxoán e Vilanova 
Vilagarcía e Carril. 

0 grupo das illas de Ons, que co seu faro alumean a entrada na ría de Ponteve- 
dra, que vén a ela o río Lérez: 

O Alba verte no Lérez, 
o Lérez verte no mar, 
sólo os meu suspiriños 
non sei a donde van dar. 

O encontro amoroso no río: 

Sempre te encontro lavando 
no río Lérez lixeiro; 
quen me dera ser o río 
onde ti lavas primeiro. 



346 



Copyrighted material 



Tamén a laranxa amorosa: 

Eu tirei unha laranxa 
de Marín a Portonovo, 
dentro daquela laranxa 
iba o meit corazón todo. 

Lembranza do chafariz e de San Bertolameu o Vello: 

Pontevedra é boa vila, 
dá de heber a quen pasa: 
a fonte na Ferrería 
San Bertolameu na plaza. 

A navegación de Marín: 

Para ser bon mariñeiro 
hai que nacer en Marín 
que de alí son os millores 
de cantos eu conocín. 

Xa fun a Marín 
xa pasei o mar 
xa son mariñeiro 
xa sei navegar. 

IÍ curiosa a volta, ó parecer de Cuba ou de Lilipinas, onde estiveron os que mo 
dixeron: 

Xa fttn a Marín 
xa o mar pasei 
xa veño de volta 
de servir ó rei. 

A península do Morrazo separa as rías de Pontevedra e Vigo. Os portos de Ague- 
te, Bueu e Aldán. As illas Cíes están na entrada da ría e dentro as de San Simón e os 
portos: Cangas, Moaña, Redondela, Bouzas, Baiona. 

O carballo do Gaileiro 
heino de mandar cortar, 
cando vou pra Redondela 
tírame a vista do mar. 



347 



Copyrighted material 



Polo mar abaixo vai, 
polo mar de Redondela, 
polo mar ahaixo vai 
quen o meu corazón leva. 



A volta do cmigrantc: 

Vexo Vigo, vexo Cangas 
tamén vexo Redondela, 
vexo a Ponie de San Paio 
camiño da miña terra. 

0 movemento do porto: 

Na ría de Vigo 
non se pode entrar 
con tanto xeiteiro 
que sal para o mar 
que vai para o mar 
a entrar e safr 
á ría de Vigo 
non se pode ir. 

A ría dc Vigo c a dcrradcira das rías baixas. Dc Baiona ata A Guarda xa non 
hai rías. 

E co medo ás ondas que asustaron a Mendiño, deixamos pacificamente o no- 
so mar. 



348 



Copyrighted material 



A MUSEALIZACIÓN DO MUNDO DO MAR 
EN GALICIA: APROXIMACIÓN Ó SEU PROCESO 



Francisco Fariña Busto 



Unha parte importante da poboación galega vive en relación co mar, pero proba- 
blemente son poucos os galegos que teñen unha visión en profundidade do mar e da súa 
significación. Sen embargo, dende hai moito tempo os galegos percorren os camiños do 
mar, procuran a súa riqueza no peixe e no transporte e sofren os seus embates. A con- 
ciencia do quc é o mar. da súa significación, de como andan nel os homes c como con- 
diciona a súa vida, as actividades que se articulan no seu contorno e como se desenvol- 
ve a vida das comunidades ribcirás que vivcn para c polo mar, ten unha certa tradición, 
e do estudio pasouse á colección dos obxectos e ó proceso de educación ó seu través, é 
dicir, ó proceso de musealización. 

Cando menos dende o século XI, aínda que poderiamos esculcar con dctallc dcn- 
de moitos anos atrás, no tempo en que é organizada unha mariña polo bispo, logo arce- 
bispo dc Compostela, don Dicgo Xclmírez para defensa das costas galcgas dos ataqucs 
"piráticos" de normandos e sarracenos, as noticias sobre o mundo do mar son conslan- 
tes, continuas e, moitas veces, épicas. lí o mar convértese en tema poético, en campo de 
batalla e lugar de traballo. ()s marineiros galegos coñecen a fondo os problemas da na- 
vegación, ensaian novas técnicas e desenvolven novos barcos e tamén novas artes de 
pesca que os lcvan á procura dc novos caladoiros e novos rumbos e mundos. 

Pero non imos face-la historia e crónica do mundo do mar. senón asomarnos a 
outra realidade, á percepción e ó interese polo mundo do mar como fonte de coñece- 
mento e información, como colección de obxectos que serven para informar e formar 
ós relacionados con el e para tódolos demais cidadáns. Con todo, esa aproximación non 
inclúe un programa descritivo do que pode ser un museo do mar, da súa organización, 
articulación e potencial, que non é o caso, xa que a análise museolóxica dos posibles 
contidos, oricntacións ou dircctriccs funcionais dun musco, prcviamente definido o seu 
ambito de acción, desborda amplamente as posibilidades de seren abordadas no marco 
dunha intervención neste Simposio que hoxe nos reúne aquí, no Museo de Pontevedra, 
que hoxe nos acolle nesta singular lembranza de quen foi singuhu' artííice do seu labor 
e o seu guieiro, don Xosé I'ilgueira Valverde. 

As primeiras informacións ncste sentido, de organizar un coñcccmcnto e uns da- 
tos para facer unha aproximación científica e informativa verbo do mundo do mar a tra- 
vés da recolccción dos útiles, artes dc pcsca c modclos de embarcacións así como da 
información productiva, xorden no século XVIII da man do frade bieito, Fr. Martín Sar- 
miento, tamén nesta materia adiantado do seu tempo. 



349 



Copyrighted material 



Na súa obra xorden en moitas ocasións reflexións verbo do mundo do mar en Ga- 
licia, relacionado tanto coas obrigas militares dos homes, como coas devesas reais -par- 
ques de materia prima para os barcos da armada-, reflexións sobre os problemas da es- 
caseza da pesca e de como deberían emprcgarsc as distintas artcs ou analiza-los costu- 
mes dos peixes en relación coas pesquerías, descrición das costas, dos útiles e da vida 
dos homes. Temas tratados en diferentes ocasións, sexa a propósito de atúns e alma- 
drabas, da pesca da sardiña, do cerco e dos "cataláns", das súas viaxes a Galicia, etc' 
Na súa correspondencia 2 , sobre todo a quc mantén con scu irmán, Francisco Javier, que 
desempeña un posto de mariña en Pontevedra, aparecen suxestións que fan pensar, en 
máis dunha ocasión, na proposta de crear un centro onde se informe e se recollan artes 
de pesca para coñece-lo seu e melloralos, é dicir, na creación dun primeiro museo do 
mar de Galicia, ende ben, cómpre dicir que é máis unha suxestión difusa que talmente 
expresada coa rotundidade coa que eu o interpreto, moi afastada doutras propostas ex- 
plícitas en relación coa flora, fauna e a descrición xeo-histórica de Galicia 3 . 

Indubidablemente. o vínculo entre recolección de obxectos, organización e in- 
formación ó seu través é o nó no traballo fundamcntal do museo, aínda que non se pre- 
sente baixo cste nome concreto. Coidamos que son estas as primeiras propostas para a 
creación dun museo do mar en Galicia. E descubrimos dende o principio a relación nu- 
clear entre recolección de obxecto e educación do público como formula específica do 
museo, en relación cunha idea de progreso e avance que debe guia-lo funcionamento, 
que seguirá vixente ó longo do século XIX. 

A segunda etapa desenvólvese dcntro deste marco de relación coa idea de progrc- 
so no marco das sociedades eruditas e de promoción económica (as academias de fins do 
primeiro tercio do século, as sociedades de amigos do país, as comisións de monumen- 
tos) na liña do quc sc formulaba no século antcrior, ata chcgar á cxposición cspccífica 
dunha idea de recolección para formar unha colección coa idea xa, plenamente entendi- 
da e formulada, de crear un museo. A idea desta creación, dun Museo de Galicia, apare- 
ce xa nos finais do primeiro tercio do século XIX, acorde con certos movementos ro- 
mánticos que se producen en Europa nese período e dentro dese museo cóntase coa pre- 
sencia e atención ós aspectos relacionados coa pesca, a navegación e a armada. 



1 Sobre a obra do insigne polígrafo podc vcrsc J. Filgucira Valvcrde: Fray Martin Sarmiento (1695- 
¡772). Fundación Pedro Barrié de la Maza, Conde Fenosa, 1994. Tamén J. L. Pensado Tomé: El Padre Sar- 
mientu; e J. Filgueira Valverde: Ideas y sistema de la Histuria en el P. Sannientu. Discitrsu de ingresu en 
la Real Acadentia de la Historia el 14 de junio de 1981. Respuesta del Excmo. Sr. D. Antonio Blanco Frei- 
jeiru. Pontevedra. 1981. Sobre os problemas pesqueiros relacionados coa súa obra F. López Capont (ed.): 
/767. ORDENANZ¡\ DE PESCA que se debe obsenar en todos los puertos v Rías de Pontevedra. Pontc- 
vcdra. Caixa dc Aforros dc Pontcvcdra. 1995. 

- Fr. Martín Sarmienlo: Epistolarin (disposto por X. Filgueira Valvcrde e M. a Xesús Fortes Alén). San- 
tiago. Consello da Cultura Galega. 1995. Esp. carta 147. 

* Temas todos explícitos e ós que dedica "divagacións" extensas e pormenorizadas na súa obra. Cf. o 
índice da súa producción en X. L. Pensado Tomé, unha visión máÍS superficial pcro suxerenlc en Para 
achegármonos a Frei Martin Sarmiento. Santiago. Ld. Citania. 1994. 



350 



Copyrighted material 



Evidentemente, esas propostas precisan dun soporte teórico de estudio e coñece- 
mento, que articule e oriente as propost&s. Pasos específicos nesa liña coidamos que 
aparecen na obra de Paz Graells cando, na descrición das costas do departamento ma- 
rítimo de Ferrol, inclúe unha serie de datos que nos informan sobre facetas non sempre 
valoradas da actividade mariñeira. Atende as condicións de vida dos homes, da súa or- 
ganización social e dos instrumentos que se empregan, os barcos e as súas característi- 
cas, reflectidas mesmo en láminas que permitan a súa construcción 4 . 

Non só na obra de Paz Graells, tamén nunha publicación estatística. como é o 
Anuario de Pesca, aparecen informacións de clara orientación científica e de recollida 
de datos sobre facetas concretas do mundo do mar. sobre todo relacionado coas embar- 
cacións tradicionais, como é o caso da gamela da Guarda\ 

As propostas en relación coa musealización das actividades do mar, como das da 
terra e da actividade artesá, vincúlanse coas propostas de articulación dun Museo de 
Galicia, que, reunindo restos históricos, servirá tamén como expositor permanente e lu- 
gar de aprendizaxe para o futuro das técnicas, modos de producción e posibilidades de 
progreso e desenvolvemento''. Estas ideas aparecen reiteradamente nos manifestos que 
anuncian a celebración das exposicións rexionais ou nacionais ó longo de todo o sécu- 
lo e chegan tamén ata a grande Exposición de 1909. O seu soporte teórico, as propos- 
tas concretas de musealización e a idea central xa tivemos ocasión de analizala noutra 
ocasión polo que evitámo-lo seu pormenor 7 . 

Outra faceta do estudio eslá en relación coa actividade investigadora promovida 
pola Sociedade Arqueolóxica de Pontevedra, que realiza un esforzo considerable, xa no 



4 Mariano de la Paz Graells: Exploración científua de las costas del Departamento Martímo de l'errol 
desde La Guardia hasla el li'mite... Madrid. 1870. 

5 Anuario Estadtstico de Pesca. Año 1859. Madrid. 1860. É un interesantísimo traballo. a penas citado, 
cun estudio pormenorizado das gamelas, que inclúe planos e outros aspectos da construcción. usos e apa- 
rellos. IZxiste un exemplar na Biblioteca da Real Academia Galega, na Coruña. Noutros anos estúdiaiise 
outras embarcacións. 

6 Cf. a modo de cxcmplo "Tcstimonios y documentos. La Exposición agrícola. industrial y artística de 
Galicia cn 1858". Revt.ua de Economía de Galicia, 5-6, sct.-dec. 1958, 44-49 (Vigo, Galaxia). Tamén os 
manifestos en relación coa exposición de 1868 e os relacionados co "Dictamen presentado a la Sociedad 
Económica de Santiago acerca de la t'undación del Museo Arqueológico de Galicia. siendo ponente de la 
Comisión don Bernardo Barreiro de V.V., director propietario de Galicia Diplomática". Revista de la So- 
ciedad Económica de Amigvs del Pats de Santiago, ano III, n.° 30. 30 de xuño de 1884. Ou incluso o Ma- 
nifiesto de la Exposición Regional Gallega de 1909, enrabezado por don Antonio López Ferreiro. Santia- 
go, Tip. El Eco de Santiago, 1908. 4 p. 

7 F. Fariña Busto: "A idea dun Museo de Galicia. Aproximación á historia dun Museo do Pobo Galego". 
Grial (c.p.). Valoracións ncsa liña aparccc rcllcctidas tamcn no l'ollcto Museo do Pobo Galego. 10 anos de 
trahallo. Santiago, MPG, 1986. Dende una perspectiva estrictamente arqueolóxica hai contribucións suxe- 
rentes en C. Llana. José Villaamil e Castro: Revista de Arqueología. Tamén N. Serrano Téllez: "El Museo 
municipal de Santiago de Compostela en el convento de Santo Domingo de Bonaval", Roletín deANABAD, 
1/1995. 



351 



Copyrighted material 



derradeiro tercio do sédllo, para achegárno-la realidade social e organizativa das co- 
munidades mariñeiras do século XV e XVI como fenómeno histórico vinculado á his- 
toria da propia cidade de Pontevedra*. Finalmente. nesa liña de traballo de documenta- 
ción histórica, cómpre sinalar tamén os estudios sobre aspectos relacionados coa pesca 
de Rábago no marco dunha perspectiva máis ampla 4> . 

Existe tamén unha corrente paralela que atende basicamente o mundo do mar en 
relación coa conquista de novos mundos e, sobre todo, da mariña militar, que nalgún 
momento conflúen, pero que parecen marchar por canles diferenciadas. En efecto, den- 
de o ámbito máis tradicional da mariña militar, no seu núceo de Ferrol, só se conside- 
ra a evolución histórica articulada sobre este suposto, as técnicas de navegación, arma- 
mento e modelismo naval. Non interesan, nin sequera neste período, as cuestións rela- 
cionadas coa antropoloxía social do que non sexa a elite considerada. 

As propostas definid&s e os pasos dados no século anterior callan en realidades 
no primeiro tercio do século XX, unindo realizacións e estudios científicos. Por unha 
banda, os realizados por Benigno Rodríguez Santamaria 10 . que están na orixe das co- 
leccións, fondos e exposición do Museo Naval de Madrid, onde existe unha importan- 
te colección e exposición do mundo do mar de Galicia. Doutra banda porque na idea 
dos homes que promocionaban a idea dun museo de Galicia, diante da imposibilidade 
de conseguir un museo histórico unitario, xurdiu o proxecto dun museo antropolóxico, 
etnográfico como se dixo entón, galego que incluía o mundo do mar. 

Velaí as declaracións de principios de Vilar Ponte", de Maciñeira' 2 , dc Bouza 
Brey 1 3 nos varios artigos que nos xornais daquela creaban ambiente cultural e social. A 
realidade comezou a tomar corpo, paseniñamente, no seo do Seminario de Estudos Ga- 
legos. da man dos primeiros estudios da realidade mariñeira con criterios etnográlicos 14 
e a realización de modelos de barcos e dos sistemas de pesca. pero todo o esforzo do 
Seminario encallou na realidade da Guerra Civil. 



" Colección de Documentos, Inscripciones y Monumentos para la Hisloria de Pontevedra. III. Orde- 
nanzas del Gremio de Mareantes y Cofradía do Corpo Santo. Pontevedra. 1904. 

y J. Díaz dc Ráhago: Obra completa. Santiago. 1900. Vol. V. 

1(1 Benigno Rodríguez .Santamaria: Diccionario iluslrado... de las aries de pesca. aparejos e instrumen- 
tos que se emplean para la pesca marítima en la costa Norte y Noroeste de España. Madrid, 1911. 

' ' As propostas de A. Villar Ponte puhlieadas no diario Ei Sol de Madrid. 1923. 

13 Xa con motivo da Exposición Rexional Galega. don Federico Maciñeira Pardo de Lama lanzou en ar- 
tigos de prensa as súas propostas, pareialmente eoineidentes coas dos propios promotores da Fxposieión: 
"Para la exposición regional de Santiago". La Voz de Galicia. martes 10 nov. 1908. Especihcamente no que 
agora indicamos: "Un museo-exposición'", La Voz de Galicia. 15 de abril 1915. "Aspectos regionales. In- 
sistiendo en los del Musco Etnográfieo", La Voz de Galicia. vernes 3 de xullo 1925, e "Aspeetos regiona- 
les. Volviendo sobre lo del Museo Etnográfico", La Vozde Galicia, méreores 13 de xaneiro de 1926. 

1 ' F. Bouza Brey: "A creación do Museo de Galicia", Faro de Vtgo t domingo 25 out. 1923. Esta faceta da 
súa actividade non se recolle nas publicacións biográhcas editadas con motivo do Día das Letras Galegas 
de 1994 que se lle dedicou. 

" "Notas para un cucstionario dc Etnogratía. Embarcacións". Nós, ano XV. n.° 1 1 1 (1933), 49 ss. Cf. ta- 
mén X. Lorenzo: "As dornas do Porto do Son". Nós. ano XVI. n.° 126-127 (1934), 109-1 16. 



352 



Copyrighted material 



Das iniciativas que xorden nese anos finais da década dos 20 do presente século 
só unha iniciativa se mantén, o Museo Massó, directamente vinculado á tradición em- 
presarial familiar, reunindo unha importantc colección, lamcntablemente moi pouco co- 
ñecida c valorada fóra dos núclcos especializados. Esta colccción reúnc importantísi- 
mos fondos, tanto bibliográficos c documcntais como propiamcntc navais, rclacionados 
coa actividadc propia da cmpresa (a pesca, as embarcacións usadas, salgadura e indus- 
tria conserveira derivada). tamén outra serie de materiais traídos doutras áreas, pero 
sempre relacionados co mar: fósiles, cunchas e diversos restos así oofflO embarcacións. 

O museo. situado inicialmente nunha parte da instalación fabril de transforma- 
ción da praia de Bueu, xorde en 1928, trala visita de Marconi ás instalacións segundo 
contaba don José María Massó, quen traballou arreo no enriquecemento das coleccións 
e coidado das mesmas, rcalizando mesmo da súa man diversas maquetas coa rccons- 
truccións dc embarcacións históricas como as "naves sarcinarias" e "galeras" que man- 
dara construír Xelmírcz 15 . As importantes e variadas coleccións reunidas, a súa posi- 
ción nun edifício fabril que podería servir de marco incomparable para a súa exposición 
e as posibilidades de ampliación existentes -parcialmente perdidas pola transformación 
da beira do mar en Bueu- facíano candidato a ser unha das máis grandes realidades mu- 
seográficas de Galicia. Infelizmente, logo da morte de don José María. unha serie de 
feitos relacionados coa marcha da empresa conserveira e pesqueira mantéñeno pecha- 
do c mcsmo cstivo a piqucs de desaparecer. Na actualidadc, os fondos cstán scndo sis- 
tematicamente invcntariados para transformarse nun novo museo de promoción públi- 
ca trala adquisición das coleccións pola Xunta de Galicia; existe un avanzado proxecto 
de instalación museográfica que descoñecemos pero existe o compromiso político de 
reinstalalo e mantelo na mesma vila de Bueu"\ 

As circunstancias históricas marcan novos rumbos. Nos anos cuarenta declinan 
algunhas das iniciativas anteriores, debido a que estaban vinculadas con movementos 
políticos e culturais que non eran facilmente aceptables. Doutra parte, as novas direc- 
trices favorecen o dcsenvolvemento das aproximación impcriais ó mundo marítimo c 
cobran maior vigor iniciativas tcndcntes a facer unha presentación dos grandes buques 



|í¡ J. M\ Masso y García-Figueroa: liarcos en üalicia de la prehisloria hasta hoy v del Miño al Finiste- 
rre. Pontcvedra, 1982 <2"ed. Pontevedra, 1992). 

If> En efecto, dende 1989 xurdiron rumores da venda da colección ante os problemas que lle xurdiran a 
empresa conserveira e suscitouse a posibilidade do seu traslado a Vigo. onde se daban pasos para a crea- 
ción do Museo do Mar. Con todo. logo dun tempo de debate do que poden ser mostras os artigos de Juan 
Fcrradancs Pousada: " O Musco marílimo Massó cn Bucu". Faro de \lgo, 21 tcb. 1993, 00 ou a rcccnsión 
dun debate aberto celebrado no mes de xuño seguinte baixo o título: "Filgueira se une al pueblo de Bueu 
cn la lucha para la apcrlura dcl Musco Massó'. Faro de Vigo, 13 xuño 93. Postcriormcntc adquiriuno a 
Xunta de Galicia e fixose público o compromiso de mantelo en Bueu cunha nova instalación. "Portomeñe 
quiere convertir el Museo Massó en el complejo histórico naval de Galicia". Faro de Vigo I El Correo Ga- 
llego, sibado 19 de marzo de 1994. Parece ser que estd en curso a definición do proxecto museolóxico des- 
ta nova instalación. 



353 



Copyrighted material 



de guerra a través de modelos e da presentación de elementos vinculados con esta for- 
ma de traballo no mar, que teñen o seu centro en instalacións da Armada 17 . 

Con todo, nalgúns museos, como no Museo de Pontevedra, que xorde en 1927, 
con carácter de museo histórico, a carón de iniciativas en relación coa gloria mililar e a 
significación persoal dun persoeiro como don Casto Méndez Núñez, hai aproximacións 
tamén a facetas do mundo da pesca tradicional a través de útiles e pequenos dioramas 18 
e, paralelamente, o desenvolvemento dunha Cátedra de Alta Cultura Naval. Así mesmo, 
no Museo, e particularmente polo impulso de don Xosé Filgueira Valverde, a quen con 
este simposio recordamos e que tan coñecidas mostras de interese pola historia e polos 
temas do mar nos ofertou, mantense unha liña de investigación histórica importante cn 
relación coa temática mariñeira. Velaquí, como xa se dixo, a Guta das Salas do Mar, 
pero sobre todo a súa obra Arquivo de Mareantes. onde se recolle unha serie de datos, 
aínda por explotar a fondo, en relación coa üadición, a vida e as características do mun- 
do do mar na historia galega dos séculos XV ó XVIII 19 . 

É evidente que o interese histórico polo mundo do mar abranguía novas iniciati- 
vas e expectativas. üs estudios históricos de carácter xeral, ou de embarcacións en par- 
ticular, inclúen capítulos que estudian facetas importanles relacionadas co ámbito gale- 
go. Non é o caso de facer aquí unha relación pormenorizada delas. pero sería imperdo- 
ablc non tclas en conta e facer mención cxplícita da súa cxistencia. Moitas delas teñen, 
tamén coma no século pasado, a súa raigaña en acontecementos concretos de natureza 
comercial, as grandes feiras ou exposicións, que adoitan tamén incluír propostas e ex- 
posicións temporais. de tipo histórico e antropolóxico relacionadas co mundo do mar, 
como é o caso da Feria do Mar de Vigo, en 1945 2 °, primeira dunha serie que foi cre- 
cendo co paso do tempo ata chegar ás actuais World Fishings Fxposition, e que tivo ou- 
tras manifestacións máis restrinxidas como a Feira üalimar, de Vilagarcía, pero con 
marcado interese polas mostras complementarias 21 . 

Outra iniciativa. posterior, tamén de impulso particular. que acabou recibindo un 
recoñecemento institucional pouco definido na práctica, é o Museo do Mai" de Celeiro, 
xurdido da iniciativa de don Francisco María Rivera Casas, mestre en Celeiro, San Ci- 
brao, na comarca das mariñas lucenses. que dedicou parte do seu tempo a reunir unha 



17 A súa existencia é coñecida pero o seu acceso é relativamente restrinxido. o que lles impide desenvol- 
ver unba acción museografica eficaz. Sobre o de Ferrol pode verse "01 Museo Naval de Ferrol muestra la 
evolución de la Armada española". El Correo Gallego. 2 febreiro 1993; unha recensión na prensa en data 
rcccnlc El Correo Gallego, 16 xullo 1997. Tamcn nalgúns númcros da Revi.ua General de Marina cxislcn 
artigos c datos diversos sobre as coleccións e as súas características. 

,M X. Filgueira Valverde: "Las salas del Mar dcl Museo de Pontevedra'*. El Museo de Pontevedra (EMP), 
Pontcvedra. 

19 X. Filgueira Valverde: Arquivo de inareantes. Pontevedra, Museo de Pontevcdra, 1946. 

20 PabellÓn de los nwseos (Jondos del Museo de Pontevedra v del Mnseo Massó). Catálogo-Guía. Vigo, 
1945.50 p. 

21 Por exemplo a do ano 1989: Vid. La Voz de Galicia, luns 13 de novembro 1989. 



354 



Copyrighted material 



interesante coleeción. Esa colección pasou a ter recoñecemento oíicial ó te-lo apoio da 
Excma. Deputación Provincial de Lugo dende outubro de 1969. 

A colección ocupa unha ampla sala nun nobre edihcio da vila de San Ciprián e 
cabe agrupala nas seguintes series, tal e como describe o seu fundador: Modelos arte- 
sanos de embarcacións tradicionais e algúns barcos de guerra; aparatos e obxectos re- 
lacionados coa navegación e equipamenteo dos buques, fauna marina -incluíndo cun- 
chas, corais, reslos dos grandes mamíferos, algas e peixes disecados, etc; fósiles mari- 
ños. traballos de artesanía mariñeira e aparellos, completándose cunha pequena e 
interesante biblioteca 22 . 

No mesmo 1969 acordouse a creación dun Museo de Artes e Costumes Popula- 
res do Mar en Combarro por Decreto do 25 de sctembro. A súa finalidadc era: "exhibir 
adecuadamente, además de las muestras representativas de la vida colectiva y pública y 
de la vida familiar de la Galicia costera, las distintas variedades de utensilios emplea- 
dos en las artes de pesca" 2 \ 

Adquiriuse un edificio na propia vila, situado no conxunto histórico declarado, 
de traza singular pero pouco adaptado ás necesidades propias dun musco. De feito, o 
museo non chegou a entrar en servicio e a recollida das coleccións a penas comezou (as 
recollidas deberon pasar ó Museo de Pontevedra) pero a súa análise serviu para unha 
aproximación global ó tema dos museos de Galicia e unha proposta inicial de articula- 
ción dun museo do mar cun carácter máis participativo no que se incorporasen posibi- 
lidades de aprendizaxe, concentrado agora cara ó ocio e ó deporte 24 , abrindo novas 
perspectivas en relación cos problemas da dinámica museográfica. A pesar da disposi- 
ción legal. e quizais como consecuencia da inadecuada situación e lalta de estudio pre- 
vio, o museo non se converteu en realidade e segue sendo unha serpe de verán 2S . 

Pouco despois proliferaban novos pulos no estudio da antropoloxía mariñeira e 
desa recolección sairán publicacións e estudios que axudan a configura-la base operati- 
va das máis novas propostas museográficas 26 . 



22 F. M. Rivera Casas: "El Museo provincial del mar". Lvcvs. Boletín Informativo. Excma. Deputación 
Provincial de Lugo, n.° 39, maio 1989, 50-51. 

23 D. 2123/1969, do 16 de agosto (BOE n.° 284. 20 set. 1969). Art. 1°. Na mesma disposición ten intere- 
se, máis alá do organizativo e administrativo que se regula noutros puntos, o art. 4: "Los fondos del Mu- 
seo se constituirán: a) con los utensilios. artefactos. y aparejos de pesca utilizados tradicionalmente en 
Combarro y pueblos marineros de la cosla gallega. cedidos por las Corporacioncs localcs o adquiridos ex- 
presamente a tal efecto; b) con los donativos. legados o depósitos de tales objetos que se realicen por ins- 
tituciones o particulares, españoles o extranjeros: c) por las obras de arte u objetos histórico-artísticos que 
sc adquieran por cualquicr título con destino al museo; y d) con uquellos doeumcntos y reproduccioncs que 
por su calidad o poder educativo merezcan ser expuestos en el museo". 

24 F. Fariña: "El musco y lu cxposición. Problcmas cn torno al musco dc Combarro". Griaí, 50, out-dcc. 
1975, 440-451. 

23 Efectivamente, cada certo tempo retoma actualidade nos xornais o mencionado Museo. sen que as di- 
versas iniciativas formuladas conseguiran daiile o pulo preciso. Actualmente, o edificio é a sede da aso- 
ciación cultural A Solaina. que promove diversas actividades culturais na propia vila. 

26 A publicación do volumc monográlico dc Xaquín Lorcnzo: "Etnografía: Cultura matcrial". vol. 111 da 
Historia de Galicia editada en Bos Aires. con dirección de R. Otero Pedrayo en 1962 e a súa difusión entre 



355 



Copyrighted material 



Ev identemente. o interese pola musealización do mundo do mar debería ir unido 
ós intereses económicos. Non foi así. non quero dicircon isto que non xurdiran inicia- 
tivas xa que como indiquei algunhas exposicións temporais e propostas de aproxima- 
ción muscográfica aparcceron no marco das Fciras, pero nin callaron cn rcalidadcs nin, 
na práctica, a manifestación pública para a creación dun gran Museo do Mar de Gali- 
cia se evidenciou máis que nunha data relativamente recente, cando se comezou a ma- 
nifesta-lo ocaso dalgunas facetas moi significativas das actividades do mundo do mar 
para os galegos e a transformación acelerada doutras. 

Tampouco noutras circunstancias os proxectos, ardorosamente defendidos nos 
medios de comunicación, a prol da conservación de significativos barcos, como A Ga- 
latea, que fora buque-escola e que remataba o seu período de servicio útil na Mariña de 
guerra, alcanzaron o scu obxectivo c non se conscguiu convertelos en realidade fneste 
caso en musco flotantc cn Fcrrol) que si foi posiblc noutros lugares 27 . 

A creación do Museo do Pobo Galego significou unha aldrabada importante no 
proceso de musealización do mundo do mar. As datas e as circunstancias favoreceron, 
sen dúbida, o seu desenvolvemento pero a decisión de comeza-la súa andaina coa aper- 
tura das salas do mar foron toda unha aposta dos que traballaban no seu impulso. 

Dentro do espírito e visión globalizadora do proxecto do Museo, o mundo do mar 
contemplábase como unha necesidade prioritaria, resultando unha das súas primeiras 
concrecións 28 . O antigo refcctorio do convcnto de San Domingos foi elixido, polas sú- 
as dimcnsións, para acolle-la sala. Constrinxidos polo espacio que require a cxhibición 
de materiais de tal envergadura, reuniuse unha mostra representativa das embarcacións 
máis peculiares de Galicia. A exposición das embarcacións compleméntase coas ma- 
quetas, as artes de pesca e marisqueo, namentres outros aspectos da vida mariñeira es- 
tán representados por debuxos, planos, fotografías de época e útiles de traballo diverso 
relacionados coa actividade. Todo ó servicio dunha conccpción xeral que considcra co- 
ma unha totalidade a cultura, entendida como un conxunto de respostas formalizadas 
perante as necesidades básicas. interaccionando cultura e historia, que desborda rapi- 
damente o concepto de museo como local acaparador e expositor de obxectos descon- 
tcxtualizados. 



os medios universitarios nos anos seguintes facilitaron o interese polo tema. A título de exemplo F. Calo 
Lourido: La cultura de im pueblo marinero: Porto do Son, Santiago, 1478; os estudios de tipo histórico-et- 
nográfico sobre embarcacións de Staffan Mórling. publicados anos despois pero realizados neses anos. ou 
os de F. Fariña e F. Alonso Romero. que comeza a súa publicación nesas mesmas datas ou algo anteriores. 

27 Podc scguirsc a polcmica na prcnsa. La Voz de Galicia, 1981-82. Logo dccidiusc o scu tnislado a Sc- 
villa e en data recente a prensa faise eco da súa utilización no porto inglés de Plymouth do citado Galatea. 
La Voz de Galicia. xullo dc 1997. 

28 O intcrcsc polo lema marca o fcito xa indicado dc scr unha das primeiras salas do Musco así como o 
tema escollido para inicia-los cadernos de divulgación e outras series de traballos como coloquios e sesións 
de traballo: F. Calo Lourido: As artes de pesca. Cadernos do Museo do Pobo Galego. 1 . Santiago. 1980. O 
primeiro coloquio tivo como tema a Arqueoloxía naval do Noroeste, cfr.: Museo do Poho Galego. Dez anos 
detraballo. 1977-1987. Santiago. 1987. 



356 



Copyrighted material 



As actividades desbordaron o marco físico do Museo e recuperáronse diversas 
embarcacións en diversos puntos de Galicia e, ademais, activáronse os xermolos dou- 
tras iniciativas. 

Dende entón xurdiron novas iniciativas, moitas en relación coa actividade dos so- 
cios e patróns do Museo do Pobo Galego. e así, nos últimos tempos, calquera que siga 
a información dos diarios pode chegar a pensar que os museos de papel que neles se 
anuncian non van ter espacio suficiente no territorio de Galicia. Citareinos para que se 
vexa que non é esaxerada a miña afirmación. A carón do Museo do Mar de Vigo, que 
analizarei polo miúdo despois, contamos coas iniciativas de creación doutro museo do 
mar cn Vigo, iniciativa da Zona Franea 29 , no Grove 30 , Corrubcdo 31 , Ferrol, A Coruña, 
Baiona, etc. 32 , que non pasan. no que coñecemos, de ser expresión de bos desexos e, na 
miña particular opinión, expresión dos celos comarcais ou persoais dalgúns políticos 
que non saben do que falan. 

Ncsta visión panorámica e a vista de paxaro da problemática do proccso de mu- 
sealización do mundo do mar en Galicia, parece conveniente aborda-lo proxecto máis 
coñecido e publicitado: o Museo do Mar dc Galicia, en Vigo. 

Xurdiu a súa proposta, no que eu coñezo, dun estudio preliminar elaborado por 
don Fcrnando Alonso Romero, que convcrtcu en propio a Asociación de Oficiais da Ma- 
riña Mercante da Provincia de Pontevedra, en 1982, ofrecéndolle a iniciativa ó Excmo. 
Concello de Vigo, que fervorosamente o acolleu e tentou darlle pulo en diferentes oca- 
sións, con iniciativas e acordos sucesivos que ofrecen altibaixos. Así, despois desta pri- 
meira iniciativa, un novo pulo dáse en 1988 coa decisión de emprega-lo antigo mata- 
doiro de Alcabre como sede do Museo, elaborándose un proxecto arquitectónico do téc- 
nico don Luis Felipc Comesaña Arribas c pouco despois oriéntasc un anteproxecto 
museográfico, cun informe inicial, que non ten continuidade 33 . Paralelamente analí- 
zanse as potenciais colcccións para arrancar, actividade que se realiza co apoio da Xun- 
ta de Galicia mediante a creación dunha bolsa de traballo para a realización dun inven- 
tario de coleccións existentes e potencialmente incorporables no proxecto. O parón de- 
rivado dun cambio de goberno na Xunta de Galicia, única administración capaz de 
articula-lo apoio económico para darlle viabilidade ó proxecto, retardou a iniciativa, 
aínda que nun primeiro momento se Ile dese continuidade, retomándose en 1993 con 



211 Faro de Vigo. 27 febreiro 1996: "El nuevo museo de la zona Franca ocupará todo el edificio de la Es- 
tación marítima". 

30 Inicialmcntc prcvisto como museo. convcrtcusc logo cn acuario c centro de cxpcrimcntación c obscr- 
vación marítima. 

" Ei Correo Gallego, 1 1 agosto 1994. Proposta para converte-lo faro de Corrubcdo cn "musco do mar". 

,2 Faro de Vigo, 4 agosto 1 994: "El Concello de Baiona proyccta habilitar la finca de Carvajal para el Mu- 
seo del mar". Máis recentemente: Faro de Vigo, 4 xullo 1997: "El Plan de excelencia turística de Baiona 
incluye la creación de un museo etnográflco". 

13 E Fariña Busto: "Iriforme preliminar para un programa museolóxico do Museo do mar de Vigo". 1 990. 
15 p. mecanografadas. 



357 



Copyrighted material 



novas perspectivas. En efecto, encárgaselle un novo proxecto arquitectónico a Aldo 
Rossi e César Portela e con motivo da súa presentación pública articúlase un Semina- 
rio técnico, que ten lugar en Baiona en febreiro de 1993 e no que se conclúe o interese 
de formular un programa muscolóxico definido que se acomode ó edificio proxectado 
(incluíndose as modificacións pertinentes) e poida ser realizable. Logo o asunto decaeu 
e en datas recentes novos compromisos políticos do actual equipo xestor da Conselle- 
ría de Cultura e Comunicación Social parecen darlle novos azos 34 , aínda que transco- 
rridos algúns meses parecc apostarse pola apertura dun centro multimedia, afastado do 
que, coidamos, debe ser un museo 35 ; en calquera caso saudariámo-la súa realidade con 
entusiamo. 

Finalmente, dende outra perspectiva. cómpre sinalar actuacións non sempre es- 
trictamente v inculadas a propostas de museos; que, o mesmo que o emprego das novas 
tecnoloxías, teñen unha certa importancia cara á definición dc actuacións muselóxicas. 
Rcfírome, por exemplo, á creación dunhas Lscolas-Taller de carpinteiros de ribeira, co- 
mo a de Marín, iniciativa que tivo unha incidencia notable nos procesos de recupera- 
ción de información c no dcscnvolvcmento dc novas pcrspectivas para as cmbarcacións 
tradicionais, producíndosc un proceso dc rccuperación, nalgún caso moi notorio, como 
é o coñecido da dorna, que cobre agora novas e espectaculares singraduras como aínda 
non hai moitos días tivemos ocasión de ver no Grove e na Illa de Arousa 36 . Outro tan- 
to podemos dicir das "aulas de didáctica ' do mar, que cumpren tamén unha xenerosa 
entrega de iniciación e respecto polas tradicións mariñeiras * 7 . 



,4 "FJ Museo del mar de Galicia". Faro de Vigo, domingo 15 decembro 1996. Editorial. 

53 Declaracións nos xomais do Conselleiro de Cultura e Comunicación Social, Sr. Pérez Varela con mo- 
tivo da súa visita a Vigo: El Correo Galtego, 6e 14 xuño de 1997; Faro de Vigo, ídem. 

Das declaracións dcdúcesc quc a nova orientación do Ccntro parcce dirixida non tanto a dcllnir un mu- 
seo senón un parque temático, con poucos ou ningún obxecto e moita aplicación tecnolóxica suxeridora 
de posibilidades en realidade virtual. Un museo, como expresa tanto a definición xeralmente aceptada. que 
é a acordada polo ICOM. como as disposicións legais reguladoras da materia (Lei 16/1985. do 20 de xu- 
ño, do Patrimonio Histórico Español; Lei 7/1995, do 7 de novembro, do Patrimonio Cultural de Galicia). 
contempla a presencia de obxectos como medio de aproximación á educación pública xeral e uns fins aso- 
ciados como son a invesligación, conservación c cxposición sistemáticas dos obxcctos, o quc non cxclúe 
a utilización de todos aqueles elementos de información complementarios precisos para o bo fin da edu- 
cación mediante a comprensión funcional, e, dcnde logo. ccrtos elemenU>s como a ulilización de simula- 
dores, ordenadores e sistemas de apoio informáticos ou de realidade virtual son poderosos instrumentos 
que se poden empregar con este fin. pero sen esquece-lo feito instrumental e non por seren un fin en si 
mesmos. 

36 Dendc hai algúns anos xa, pcro rcccntcmentc a cclcbración do III Encontro dc Lmbarcacións Tradicio- 
nais deu a oportunidade de ver navegando a diversas embarcacións tradicionais. as máis delas recuperadas 
pola iniciativa dc grupos vinculados ás aulas citadas, quc sc suman ás iniciativas do I Enconlro dc Ribcira 
en 1993 e o II en Coruxo en 1995. Cf. as publicacións editadas con motivo dos encontros: **I 1 1 Encontro de 
embarcacións tradicionais". Revixta de Cullura Maríiima. Galicia-97. O Grove 3, 4 e 5 de xullo. 

17 A modo de exemplo as iniciativas do Grupo Mascato ou o recente lanzamento pola Asociación Cultu- 
ral Lagareu por Barlovento da revista RKUNGA. Revista de cidlura e aclividadex mariñeiras tradicionais. 
N.° 1, primavera 1997. 



358 



Copyrighted material 



E como remate, unha perspectiva sobre outra dinámica recentemente xurdida en 
Galicia e que garda eslreita relación coa musealización -a propia deíinición de museo 
promovida polo ICOM outórgalle esa categoría- do mundo do mar, o fenómeno dos 
acuarios. Amais do descñado case como tal no proxecto do Musco de Mai" de Vigo de 
Rossi/Portela, xa citado, recollendo ecos do proxectado por Portela en Vilagarcía, xor- 
den recentemente varias propostas nesta liña: o do ürove, aherto ó público o pasado 
mes de abril 38 , a Casa dos Peixes da Coruña 39 , os proxectados en Corme e, finalmen- 
te, un de augas interiores en Allariz, lonxe do mar e orientado ó mundo piscícola de au- 
ga doce 4 °, nunha desas secuencias que se poderían definir como xa alguén titulou: "La 
locura de los acuarios de Galicia" 41 . 

En resumo, moitas iniciativas. sucesivas no tempo e probablemente complemen- 
tarias cntre si, nas que non houbo, nin hai, coordinación, nin delimitación de obxecti- 
vos, nin dcfinición dos esforzos. o que as converteu en non natas ou deficientemente 
formuladas, o que as fai merecentes de atención teórica e dun serio estudio de recon- 
versión e relanzamento para que, cando menos aquelas que son precisas, cumpran a mi- 
sión que lles é propia ós museos: a educación social a través das coleccións. E tamén 
resalta-la necesidade de articular seriamente as posibles ofertas cxistentes dándolles 
continuidade e solvencia para convertelas en realidade social eficaz. 



» Faro de VÍgo, 30 abril 97. 

» ElPaís. 21 maio97. 

,ü Faro de Vigo, 23 maio 97. 

1 1 Rogelio Seijo: "La locura de los acuarios en Galicia", El Correo Gallego. 9 feb. 97. p. 22. 



359 



Copyrighted material 



CORRECCIÓN DE ERROS 



Nas páxinas 78-79 os planos das velas, que aparecen en posición horizontal, tiñan 
que figuraren posición vertical. 



ESPAÑA LA COR'JÑA 
FNISTERRE 

LAÑCHA CO 5 F 1011 X3ITANILLA- 

j 'j '(V || 'í i 'i ■- 



espaaa. lacoruña 
corrubedo 

dorna vill 12 544 "maria" de dos toneladas 

c0nstruido en 1942 pofl jose fraga perez. en castñeiras (la coruñal 



STAFFAN MÓRLING. 1966 




VELA: 

Esta cs la vcla dc una lancha xcitcira dc Finistc- 
rrc. El rcpiquc cs la esquina arriba a la dcrccha. 
Bs pequeño, de 90° o algo menos. En conse- 
cueneia, la relinga de barlovento resulta muy 
larga y le da a la vela un aspecto peculiar. 




Vela Sup. 21.60 m' 

En csta vcla dc una dorna dc Corrubcdo cl rcpi- 
que es grande, notablemente superior a los 90". 
I-a relinga de barlovento es. por ello, llamativa- 
mcntc más corta quc cn la lancha dc Finistcrrc. 



Copyrighted material 



Que Galicia foi e é un país cun mnportantísimo potoncial 
humano e económico adicado ás actividades relacionadas co 

mundo do mar é innegable. 
Chegue con dicir -sen entrar 
agora nos aspectos do maris- 
queo ou da acuicultura- que 
ocupa o primeiro lugar, en canto 
ó total de tonelaxe das embarca- 
cións, de entre tódolos estados 
que conforman a U.E. (270.577 t 
rronte ás 259.981 que ten Italia, a 
segunda na lista). Pero, por 
coñecidas razóns, os investiga- 
dores, tanto historiadores como antropólogos, case sempre 
se mantiveron de costas a esta importantísima faceta da rea- 
Üdade galega. 

Isto foi o que motivou á Ponencia de Antropoloxía Cultural 
do Consello da Cultura Galega a organizar un simposio que 
servira de revulsivo á comunidade científica galega. 
Acordouse adicalo á memoria de D. Xosé Filgueira Valverde, 
Presidente que foi do Consello e estudioso dos mareantes da 
súa ben amada Pontevedra. 




ISBN 84-8717Í-37-7